Wykłady 28 wrzesień 2008.

XV/XVI w. - początek pojawiania się pierwszych druków. To krążące po Europie druki okazjonalne, monotematyczne, z czasem przeradzały się w wydawnictwa cykliczne. W tych czasach zaczęły pojawiać się również w Polsce. Były to informacje o tematyce handlowej, użytkowej. Później zaczęto dołączać informacje o życiu dworskim (informacje polityczne) i informacje o charakterze rozrywkowym (towarzyskie, plotki). Zostawały poddawane kontroli. Chociaż uruchomiono różne mechanizmy kontroli to nie udało się zrobić tego w pełnym stopniu, prasa uzyskała wolność słowa.

System kolportażu - druki można było zakupić w drukarniach (druki legalne). Druki nielegalne rozprowadzane były innymi metodami. Były drogie, kupowali je (mogli kupować) jedynie zamożni. Nakłady były bardzo niewielkie. Były rozprowadzane również przez obwoźnych handlarzy. Polskie pierwsze gazety były drukowane w różnych językach, często drukowane za granicą (jeśli nie zostały były zaakceptowane przez polską cenzurę).

Narodziny prasy periodycznej - 1605 - Holandia - pierwsza gazeta periodyczna.

Początek XVII w. - pierwszy polski tytuł prasowy - 1661 - „Merkuriusz Polski”. Tytuł ten powstał z inicjatywy króla Jana Kazimierza (chciał wykorzystywać ją do celów propagowania idei politycznych). Był on redagowany przez Hieronima Pinoczi. Ukazało się 41 wydań „Merkuriusza…”. Początkowo wydawano w Krakowie, później w Warszawie. Miał charakter tygodnika. W Krakowie wydawał go Jan Aleksander Gorczyn, znany krakowski drukarz. Był gazetą na dobrym europejskim poziomie. Zawierał on serwis informacyjny (dział krajowy i dział zagraniczny), publicystykę (artykuły, komentarze) i część rozrywkową (lżejsza informacja, ciekawostki, informacje obyczajowe, sensacyjne). Posiadał wydania zagraniczne (np. włoskie). Jego podstawowym zadaniem było podawanie informacji dla szlachty oraz dla zagranicy, by wiadomo było co dzieje się w Rzeczpospolitej.

Z biegiem czasu osłabiało się znaczenie gazet. Pojawiały się, lecz ich znaczenie było mniejsze (np. „Wiadomości”, „Nowiny”). Okres prasy periodycznej trwa do lat 30. XVIII w. To okres zastoju polskiej prasy.

Sytuacja zmienia się, gdy pozwolenie na wydawanie otrzymuje Zgromadzenie Pijarów. 1729 - data otrzymania pozwolenia. Dwa tytuły - „Kurier Polski” i „Uprzywilejowane wiadomości z cudzych krajów” - tygodniki o dużym nakładzie ok. 1000 egz. Wydawali czasopisma w języku francuskim i niemieckim. Pijarzy po kilku latach zakończyli wydawanie prasy (popełniono błąd drukarski). Po pijarach przywilej przejęli jezuici.

II połowa XVIII - sformułowanie dwóch obozów - ruch oświeceniowy (reformatorski) i ruch konserwatywny (obrońcy tradycji). Zrodziło to zjawisko - dyskusje ideowe zaczęły odbywać się na łamach prasy. Rynek prasowy - istnieje konkurencja prasowa - gazety konkurujące ze sobą posiadają różne koncepcje, idee.

„Gazeta Warszawska” - obóz konserwatywny (ukazywała się przez 150 lat).

„Gazeta Narodowa i Obca” - nurt odrodzeniowy, reformatorski. Reprezentowała bardzo dobry poziom - publicystyka nakłaniająca do reform, zmuszająca do refleksji. W tym okresie na łamach prasy pojawiają się polemiki polityczne i ideowe.

XIX w. - wiek wielkiego rozwoju prasy - prasa masowa, wysokonakładowa, skierowana do różnych warstw społecznych. To wiek kształtowania się systemów prasowych. W tym okresie w Polsce proces rozwoju przebiega różnie w różnych zaborach. Prasa pełni różne funkcje. Bierze na siebie zastępowanie instytucji życia kulturalnego i intelektualnego, to platforma eksponująca patriotyzm, moralność, idee niepodległościowe, zastępuje edukację. Cechą charakterystyczną jest to, że pomimo różnic w zaborach istnieje nurt dyskusji o kultywowaniu języka, tradycji i kultury.

Charakterystyka poszczególnych zaborów:

- rosyjski - mamy do czynienia z utrudnieniami w publikowaniu prasy przez cenzurę i represje, charakterystyczne jest funkcjonowanie jednego ośrodka prasy - Warszawa (90% prasy ukazującej się w zaborze), funkcjonowanie prasy w warunkach ostrej cenzury urzędowej, nie wnikającej w istotę rzeczy, a kierującej się literą prawa (tzw. „carska cenzura”). Dokonuje się olbrzymi rozwój miast, w tym prasy. Wychodzi coraz większa liczba czasopism i gazet o różnej, specjalistycznej tematyce.

„Kurier Warszawski” (publikował w nim m.in. Bolesław Prus) - gazeta lekka, o najwyższym nakładzie (2000 egz.), często nazywany „kurierkiem”, z duża ilością ilustracji, przeznaczona do szerokiego kręgu odbiorców, podstawa dla utworzenia późniejszych kurierów.

Inne gazety:

„Tygodnik Ilustrowany” - kultura polska

Czasopisma dla kobiet:

„Bluszcz”

„Świt”

Czasopisma ludowe:

„Siew'

„Zorza”

Czasopisma katolickie

Prasa nielegalna:

„Robotnik” - socjaliści

„Czerwony sztandar” - komuniści

- austriacki - dwa okresy - przed autonomią (niesprzyjające warunki do rozwoju prasy), po autonomii (sytuacja się zmienia, wolność wydawania prasy, wtedy najlepsze warunki do wydawania prasy). Dwa ośrodki wydawnicze (intelektualne):

- Kraków

- Lwów

„Gazeta Krakowska”

„Czas” - wydawany przez obóz stańczyków

Intensywnie rozwijała się prasa polityczna (wydawnictwa partii politycznych).

1910 - „Ilustrowany Kurier Codzienny” - pierwszy tytuł ogólnopolski (40 000 nakładu), wzorzec prasy popularnej.

Wydawano pisma dla różnego rodzaju odbiorców. Istniały poważne ograniczenia w rozwoju prasy - bieda, analfabetyzm w Galicji.

- pruski - nie istniały ośrodki intelektualne, środowiska, które mogły stać się naturalnym ośrodkiem wydawania prasy. W 2. połowie XIX w. wydawnictwo zaczęło się rozwijać, zgodnie z kultem haseł pozytywistycznych. Ośrodkiem wydawniczym stawał się Poznań, mimo tego ruch wydawniczy był rozproszony (kilka dużych, kilkadziesiąt małych ośrodków wydawniczych) - „Gazeta Grudziądzka” - gazeta ludowa, osiągająca ogromne nakłady (100 000 egz.).

Koniec XIX/ Początek XX w. - okres krystalizowania się dziennikarstwa jako zawodu. Zaczęły powstawać organizacje dziennikarskie, dziennikarstwo zaczęto postrzegać pozytywnie.

Okres II Rzeczpospolitej (20-lecie międzywojenne):

- tworzenie się polskiego systemu prasowego

- intensywny rozwój prasy (rośnie liczba tytułów prasowych - 1918 - 600 tytułów, 1939 - 3500)

- intensywny rozwój prasy ogólnopolskiej

- nadrabianie zaległości z czasów zaborów

Czynniki stymulujące i hamujące rozwój prasy:

Stymulujące:

- czynniki polityczne - prasa posiadała bardzo dobre warunki prawne do wydawania: bez cenzury, ułatwiono dystrybucję

- zasada jawności politycznej - prasa miała dostęp do wydarzeń politycznych

- system partyjny (wielopartyjność) - rywalizacja partii, ubieganie się o poparcie za pośrednictwem prasy

Hamujące:

- bieda, zmęczenie ekonomiczne obywateli po wojnie - niska konsumpcja prasy - spada czytelnictwo, analfabetyzm

- struktura społeczna - ok. 64% - ludność wiejska, biedna, 5% - inteligencja, ok. 11% mieszczaństwo, co 5. obywatel był przedstawicielem mniejszości narodowej (posiadali własne wydawnictwa).

- brak prasy ogólnopolskiej

Cechami charakterystycznymi tego okresu prasowego są:

- oparcie rynku prasowego na dziennikach - dominacja dzienników nad czasopismami, dzienniki są najszybszym kanałem komunikowania

- upolitycznienie prasy - prasa miała wyraźne oblicze ideowe. Prasa była związana ze środowiskami politycznymi, partie polityczne wydawały własne tytuły (np. Endecja ok. 20 tytułów prasowych).

- istniały również tytuły niezależne o określonych poglądach, sympatyzujące z pewnymi partiami

- nie kultywowano dziennikarstwa obiektywnego, prasa była zaangażowana ideowo, politycznie. Nie wytworzył się nurt obiektywny (bezstronny, komentujący)

Struktura rynku prasowego w II Rzeczpospolitej - 2 okresy:

- I okres 1918 - 1926 - system parlamentarno-gabinetowy, wielopartyjny, partie są twórcami wielkich tytułów prasowych

- II okres 1926 - 1939 - prasa ogólnoinformacyjna - dzienniki informacyjne

Centrum:

Ruch ludowy - „Piast” (tygodnik), „Gazeta Grudziądzka” (sympatyzująca z ruchem ludowym), „Ilustrowany Kurier Codzienny' (pierwszy ogólnopolski tytuł prasowy sympatyzujący z ruchem ludowym),

Prawica:

Endecja - „Gazeta Warszawska” (organ prasowy Endecji), „Gazeta poranna Dwa Grosze”

Chadecja - „Rzeczpospolita” (prestiżowy ogólnotwórczy tytuł), „Polonia”

Konserwatyści - „Czas” (Kraków), „Słowo” (Wilno)

Lewica:

Polska Partia Socjalistyczna - „Robotnik” (bardzo dobra publicystyka polityczna)

Komuniści - „Czerwony Sztandar”

Zaczęła rozwijać się prasa kulturalna, popularna - prasa tania, z dużą ilością reklam, dla czytelnika wielkomiejskiego (związana z rozwojem technologii, oświaty, społeczeństwa masowego), pisana prostym, lekkim językiem, z dużą ilością ilustracji, repertuary kin, teatrów, atrakcji, doniesienia z życia miasta - prasa sensacyjna, popularna. Na jej łamach informowano o życiu politycznym, krajowym i zagranicznym eksponując sensacje, skandale, kryzysy, wzloty, upadki i nieszczęścia. Nurt prasy sensacyjnej rodził się z opóźnieniem w stosunku do prasy zachodniej. Pierwszym tytułem był krakowski „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nastawiający się nie tylko na czytelnika intelektualnego, znajdowały się w nim również informacje popularne, sensacyjne.

Wydawnictwo „Prasa Polska” - również zajęło się wydawaniem tytułów popularnych, sensacyjnych (tzw. „czerwonaki” - od koloru - czerwone winiety), zawierających w swoich tytułach słowo „kurier”

„Kurier Poranny”, „Kurier Polski” - tytuły sympatyzujące z piłsudczykami

Czasopisma z tamtego okresu:

„Bluszcz” - dla pań

„Tygodnik Ilustrowany”

Przewodniki, pisma satyryczne

Ważną rolę odegrało czasopismo sukcesu „Wiadomości Literackie” - największy tygodnik kulturalny, założony przez Mieczysława Grydzewskiego (również w „Skamandrze”). Grydzewski stworzył pismo kulturalne, pisane łatwym językiem, odniosło ono wielki sukces - połączenie prasy intelektualnej z kulturalną.

---