28 I 2008

FILOZOFIA POLSKA

(skrypt autorstwa M. Mroczka)

Historia filozofii polskiej jako autonomiczna historia filozofii.

MARIAN MASSONIUS 3

Filozofia w okresie przedakademickim (wiek XII, XIII, połowa XIV)

WINCENTY KADŁUBEK 3

WITELON (GWIDON) 3

Filozofia średniowieczna w Polsce (etap akademicki)

1. Okres krakowski

JAKUB Z PARADYŻA 5

BENEDYKT HESSE 5

PAWEŁ WŁODKOWIC 5

2. Nominalizm

Okres renesansu

KALLIMACH 6

GRZEGORZ Z SANOKA 6

Filozofia polityczna renesansu

JAN OSTRORÓG 6

ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI 7

STANISŁAW ORZECHOWSKI 7

Stoicyzm (cyceronizm eklektyczny, zainteresowanie logiką a nie fizyką)

JAKUB GÓRSKI 7

ADAM BURSKI 8

Reformacja

BRACIA POLSCY 8

Kontrreformacja (okres jezuicki)

Oświecenie

STANISŁAW LESZCZYŃSKI 8

STANISŁAW KONARSKI 9

Wiek XVIII (druga faza oświecenia, zahacza o wiek XIX)

HUGO KOŁŁATAJ 9

STANISŁAW STASZIC 10

JAN ŚNIADECKI 10

Wiek XIX (Romantyzm; 1822-1863)

JÓZEF MARIA HOENE-WROŃSKI 11

BRONISŁAW TRENTOWSKI 12

AUGUST CIESZKOWSKI 12

ANDRZEJ TOWIAŃSKI 13

EDWARD DEMBOWSKI 13

HENRYK KAMIEŃSKI 14

Pozytywizm XIX w.

ALEKSANDER ŚWIĘTOCHOWSKI 15

JULIAN OCHOROWICZ 15

PIOTR CHMIELOWSKI 16

Marksizm XIX i XX w.

LUDWIK KRZYWICKI 17

KAZIMIERZ KELLES-KRAUZ 18

RÓŻA LUKSEMBURG 19

Modernizm polski

STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI 20

STANISŁAW BRZOZOWSKI 21

MARIAN ZDZIECHOWSKI 21

SZKOŁA LWOWSKO- WARSZAWSKA

KAZIMIERZ TWARDOWSKI 22

KAZIMIERZ AJDUKIEWICZ 23

TADEUSZ KOTARBIŃSKI 23

OPOZYCJA WOBEC SZKOŁY LWOWSKO-WARSZAWSKIEJ

ROMAN INGARDEN 24

HENRYK ELZENBERG 24

Filozofia polska po II wojnie światowej

1946-1949 25

1949-1955 26

1955-1968 26

Wykład 1

1) Historia filozofii polskiej jako autonomiczna historia filozofii.

- zainteresowanie filozofią polską nastało wraz z zainteresowaniem kulturą polską (narodową) romantyzm

- romantycy jako pierwsi zainteresowali się filozofią polską

- jednym ze stanowisk było słowianofilstwo- pokładanie nadziei w kulturze słowiańskiej

- pierwszy historyk filozofii polskiej: Franciszek Krupiński- heglista, bliższy hojne- Wrońskiemu; 1863 r.- dzieło „O filozofii w Polsce”

- największy wkład miał inny autor: Henryk Struve

- 1870 r.- Henryk Struve wydał rozprawę, pierwszy zeszyt swojego przedsięwzięcia „Wykład systematyczny z logiki”; tytuł jest mylący, jest to projekt opracowania dziejów filozofii polskiej na tle ogólnego rozwoju życia intelektualnego; było to ujęcie całościowe, nie oddzielone od innych dyscyplin naukowych czy artystycznych oraz próba charakterystyki fil. polskiej

- cechy fil. polskiej:

* próba jej ogólnej charakterystyki

* Polacy mają skłonności syntetyzujące (lubią syntezy, wielkie plany)

* związek filozofii z życiem narodu  filozofowie polscy chcą naprawiać Polskę

* literacki charakter filozofii  obrazowe wyrażenia

* fil. polska znajduje się pod dużym wpływem romantyzmu

- periodyzacja dziejów wg Struve'go:

1. okres akademicki (Akademia Krakowska- 1364 r.)

2. okres jezuicki; wiek XVII i połowa XVIII; okres dynamicznego rozwoju Kartezjusza, Leibniza, Locke'a…oraz wczesne oświecenie; surowa ocena tego okresu

3. okres odrodzenia filozofii- późne oświecenie

4. okres idealistyczny- heglizm, wpływ myśli niemieckiej

5. okres krytyczno-syntetyczny, prepozytywizm

- początek wieku XX- rozwijający się pozytywizm, okres krytyki romantyzmu i heglizmu

MARIAN MASSONIUS (1862-1945)

• wielbiciel pozytywizmu i oświecenia polskiego

• 1890 r.- wydał dodatek do rosyjskiego wydania historii filozofii na temat fil. polskiej. Pisał, że romantyzm jest szkodliwy, że utwierdza Polaków w urojeniach. Życie narodowe jest bierne, panuje irracjonalizm. Twierdził, że Polakom potrzebna jest filozofia naukowa (empiryczna). Jego mistrzami byli bracia Śniadeccy.

• Uzupełnienie: nawiązywał do krytycyzmu Kantowskiego i pozytywizmu. Doktoryzował się w Lipsku. Był rzecznikiem ostrożnego agnostycyzmu. Zadaniem filozofii jest krytyka władz poznawczych. Główna praca: Szkice estetyczne (1884)

- 1921 r. - Maurycy Straszewski- redaktor „Polskiej filozofii narodowej”, badacz romantyzmu, literaturoznawca i filozof; kontynuuje motyw związków literaturo-filozoficznych

- okres międzywojenny: ks. Konstanty Michalski- badacz średniowiecznej fil. polskiej

- Marian Zdziechowski, Stanisław Brzozowski- badacze romantyzmu; reprezentują polski modernizm; inaczej ustosunkowują się do polskiej tradycji.

2) Filozofia w okresie przedakademickim (wiek XII, XIII, połowa XIV)

- w okresie tym nauka i filozofia uprawiane są w szkołach bądź bibliotekach przykościelnych; Polacy na studia wyjeżdżają głównie do Włoch (Bolonia, Padwa) lub Francji (Paryż, Montpellier)

- polscy wykładowcy we Włoszech, którzy zapisali się na kartach historii:

a) Marcin Polak- historyk

b) Mikołaj Polak- lekarz

- w tym okresie w Polsce tworzą:

WINCENTY KADŁUBEK (1150/55- 1223)

- filozofujący dziejopis

- autor „Kroniki”

- studiował w Bolonii i Paryżu, ma za sobą edukację klasyczną

- posługuje się w swoim dziele pojęciami filozoficznymi: sprawiedliwość (zgodność z prawem, cnota, miłosierdzie), dobro powszechne celem władzy

- pisze historiozofię, historia ma dla niego sens- ocenia dzieje

WITELON (GWIDON) (1230-1292)

- był ślązakiem, pochodzenie mieszane

- myśliciel znany w Europie

- studiował w Paryżu i Padwie (prawo i filozofię)

- znał osobiście wybitnych myślicieli średniowiecznych, np. św. Tomasza z Akwinu

- do Polski wrócił w 1275 r.; podejmował próby pracy w dyplomacji i administracji kościelnej

- dzieła:

1) „O częściach wszechświata”- zaginiona rozprawa; prawdopodobnie wykład Arystotelesowskiej kosmologii

2) „O pierwotnej przyczynie pokuty w ludziach i o naturze demonów”

3) „Perspektywa” (NAJWAŻNIEJSZE DZIEŁO!!)

4) „Filozofia przyrody”

5) „ Naturalne……(?)………duszy”

- początkowo odwołuje się do tradycji neoplatońskiej, lecz z czasem rozstaje się z nią na korzyść Arystotelesa

- zna i powołuje się na arabską jego interpretację (Awerroes)

- ewolucja myśli Witelona: od metafizyki Plotyna do matematyki Awerroesa

- demon u Witelona:

* istota przypominająca geniusza u Leibniz'a

* hierarchia bytów:

Bóg- nierozpoznawalny

Boski intelekt

Inteligencje- duchy czyste

Demony

Ludzie

Zwierzęta

- hierarchia ta nawiązuje do Arystotelesa; do klasy I należą zwierzęta, ludzie i demony- są to istoty cielesne, mogące się rozmnażać

- demony są długowieczne, doskonalsze, wyższe moralnie od ludzi

- dobro jest ściśle związane z poznaniem

Wykład 2

Filozofia średniowieczna w Polsce (etap akademicki)

1. Okres krakowski

- rozpoczyna się w XIV wieku, kończy powstaniem filozofii renesansowej w XVI w.

- 1364 r.- powstanie Akademii Krakowskiej; początkowo wykładano tylko prawo, dopiero po 1400 r. dochodzą nauki przyrodnicze i filozofia

- XIV w.- filozofia realistyczna panuje na Akademii, choć na około panuje nominalizm; dość krótko panuje na uczelni, filozofia ta jest właściwie propedeutyką teologii

- druga połowa XIV w.- pojawia się nominalizm i rozwija platoniko-arystotelizm (Mateusz z Krakowa); ockhamiści: Benedykt Hesse, Jakub z Paradyża; polska fil. polityczna (Paweł Włodkowic)

JAKUB Z PARADYŻA

- interesował się antropologią (fil. człowieka)

- jest uważany za myśliciela, którego koncepcja wykracza poza średniowiecze (podkreślał zmienność i wielkość człowieka)

BENEDYKT HESSE

- twórca fil. przyrody i logik

PAWEŁ WŁODKOWIC

- urzędnik, polityk

- ważnym problemem była dla niego sprawa Krzyżacka

- reprezentuje Polską Rację Stanu ze wschodem

- interesował się problematyką wojny, chrześcijaństwem; wypowiadał się przeciwko upowszechniania chrześcijaństwa siłą, wojny nie są sposobem na nawracanie, krucjaty są powrotem do źródełkryje się za tym odbicie dawnych ziem i ludównawracanie w ten sposób jest niemoralne

2. Nominalizm

- nawiązywał do Abelarda, później Ockham'a i Burydan'a

- słabnie stosunkowo szybko

- nominaliści dzielą filozofię na teoretyczną i praktyczną (jak Arystoteles)

- w Polsce szczególnym zainteresowaniem cieszy się logika

- burydanizm zaczyna zanikać w połowie XV w. , rozpoczyna się okres eklektyzmu: albertyzm, szkotyzm

- zaznacza się rozwój nauk przyrodniczych (Wojciech z Brudzewa, Jan z Głogowa)

* Wojciech był wybitnym astronomem i astrologiem, nauczycielem Kopernika, jego astronomia była na usługach astrologii

- koniec XV w.:

- powrót do realizmu; nie jest skrajny i wyłączny, lecz zabarwiony innymi doktrynami;

- zainteresowanie arabską interpretacją astronomii

- próby chrystianizacji Arystotelesa

- zaznacza się wpływ humanizmu renesansowego

- w Polsce przebywa Mikołaj z Kuzy; próbował, bez skutku, zmienić sposób edukacji w szkole krakowskiej

- schyłek XV w.: okres upadku uczelni krakowskiej

Dlaczego?

- odpływ studentów za nowymi prądami

- odpływ profesorów (głównie Czechów)

- słabnie dyscyplina

- spadek jakości nauczania

- brak funduszy

- pojawia się konflikt między kadrą stałą (scholastycy profesorowie) a kadrą ruchomą (docenci)

- powstaje Towarzystwo Nadwiślańskie- wolny uniwersytet; wykładali docenci, którzy prowadzili zajęcia nadobowiązkowe, np. Stanisław Selig i Kallimach

3. Okres renesansu

- wzorowany na renesansie włoskim

- polscy myśliciele starają się wyzwolić filozofię z władzy Kościoła

- Polacy zaczynają uprawiać nową filozofię pod wpływem antyku: arystotelizm, stoicyzm i epikureizm

KALLIMACH ( właść. Filippo Buonaccorsi; 1437- 1496)

-uzupełnienie: humanista włoski, poeta, historyk, publicysta polityczny; ścigany przez policję papieską za udział w spisku przeciwko papieżowi Pawłowi II, uciekł w 1468 do Polski, gdzie przebywał najpierw na dworze arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka w Dunajowie, potem, po 1472, w Krakowie, gdzie wokół swej osoby skupił grono intelektualistów zainteresowanych studiami humanistycznymi. Stał się wkrótce łącznikiem między Polską a ośrodkami kultury humanistycznej we Włoszech i na Węgrzech. Był wychowawcą synów króla Kazimierza Jagiellończyka i jego doradcą w sprawach politycznych. Jego działalność pisarska była w Polsce pierwszym przejawem dojrzałego humanizmu renesansowego. Jego najważniejsze pismo „Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka” było pierwszą polską biografią świecką, w której przedstawiony został idealny wizerunek mędrca humanisty. Co do drugiego dzieła, którego dr Kochan nie podała, wysuwa się przypuszczenie, że nie jest jego autorstwa.

GRZEGORZ Z SANOKA (1403-1477)

- arcybiskup Lwowa, humanista, interesował się dziełami starożytnymi

- studiował w Bolonii i Florencji

- wiemy o nim tyle, ile przekazał nam Kallimach

- pochwala medycynę (kult zdrowia)

- pojawiają się wątki stoickie, zwłaszcza etyka

- w rzeczywistości duchowej najważniejsza jest etyka stoicka

- w rzeczywistości cielesnej liczy się etyka epikurejska (hedonistyczna)

- epikureizm jest nieprzychylny wobec Arystotelesa i średniowiecza; teorią poznania jest sensualizm; naturalizmkult naturyfizyka; Epikura interpretuje się w duchu hedonizmu

- zainteresowanie fil. polityczną prawo ma być pożyteczne (utylitaryzm)

- epikureizm renesansowy jest utylitarystyczny

- estetyzm!- sztuka, poezja ważniejsze niż filozofia („styl, szyk i wytworność” idąc za dr Kochan); elitaryzm estetyczny

- renesans jest elitarny a nie liberalny (mniej dzieci chłopskich studiuje na uniwersytetach niż w średniowieczu)

- stosunek do religii podkreśla wartość sentymentalną („prawda serca” jak ją nazwie Pascal); wiara to kwestia uczuć fideizm

4. Filozofia polityczna renesansu

JAN OSTRORÓG (1430-1501)

- dzieło: „Memoriał o uporządkowaniu Rzeczypospolitej”

- myśliciel polityczny, doktryna jego kształtuje się pod wpływem wczesnej reformacji

- zwolennik władzy świeckiej, przeciwnik Włodkowica, który stawał po stronie papiestwa

- husytyzm (papież nie jest autorytetem, żadnych przywilejów dla dostojników kościelnych, rezygnacja z annat, Kościół ma płacić podatki państwu, ma zrezygnować ze swej władzy, ma zająć się wyłącznie życiem duchowym)[PRZYPOMINAM, ŻE BYŁ TO OKRES SPORU O INWESTYTURĘ!]

-problem edukacji (zgodnie z myślą renesansową uważano ją za potężne narzędzie rozwoju): nauka ma posiadać charakter elitarny, jest przywilejem stanów wyższych; ma być elitarna, ale o narodowym charakterze, winna być narzędziem sprawy narodowej

- problem prawa: unifikacja prawa; sprzeciw równości wobec prawa; zwolennik państwa stanowego

ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI (1503-1572)

- teoretyk polityczny pod wpływem reformacji

- oskarżany o herezję

- wpływowy myśliciel, sprzyjały mu władze królewskie

- wykształcony w Niemczech (Wittenberga, Norymberga, Bazylea) oraz w Paryżu

- związany z arystotelizmem, eklektyzmem starożytnym; lubił filozofię Cycerona

- dzieło: „Rozważania o poprawie Rzeczypospolitej” (ksiąg 5)

- dyskutował z Orzechowskim

- był prawnikiem

* przeciwnik Machiavellego  polityka nie musi być przeciwieństwem prawa, etyka może być realizacją celów politycznych

* prawo musi być podporządkowane etyce

* prawo ponad władzę królewską (w przeciwieństwie do Machiavellego i Bodin'a)

- społeczeństwo znajduje się w stanie upadku; winni temu są Kościół, duchowieństwo i szlachta

- reforma państwa winna rozpocząć się od reformy Kościoła

- aby uleczyć państwo należy:

* ograniczyć przywileje szlachty i Kościoła

* powiększyć i zunifikować prawa

* odebrać przywilej stanowienia prawa przez szlachtę

* wprowadzić zawodowych urzędników, znawców w prawie

* zwolennik monarchizmu, ale również zwolennik powszechnego wyboru monarchy

* usprawiedliwiona jest tylko wojna obronna

* upaństwowienie edukacji, zrównanie stanów

- reforma Kościoła: (wszystko dzieje się podczas sporu między stronnictwem soborowym a papieskim (koncyliaryzm))

* krytyk hierarchiczności Kościoła

* Kościół ma się zajmować sprawami etycznymi

* proponuję nacjonalizację Kościoła

* papież ma mieć funkcję reprezentacyjną, wybierany na jeden rok

* przeciwnik celibatu

* zniesienie barier między świeckimi i duchownymi

STANISŁAW ORZECHOWSKI (1511-1566)

- awanturnik; 1551 r.- ożenił się, choć był duchownym katolickim, został zatem ekskomunikowany. Uciekł do Czech jako banita. W tym samym roku uzyskał suspensę od celibatu.

- dzieło „Dyjalog” (krytyka A. Frycz- Modrzewskiego)

* zwolennik teokracji, choć nie w radykalnej postaci

* społeczny radykał- ostry atak na szlachtę, państwo, społ. stanowe

* krytyk wolności szlacheckiej w Polsce

* chciał opodatkować szlachtę

Wykład 3

1. Stoicyzm (cyceronizm eklektyczny, zainteresowanie logiką a nie fizyką)

JAKUB GÓRSKI (1525-1583)

- logik, retoryk

- przyjaciel J. Kochanowskiego

- twierdzi, że jednostką logiczną jest sąd (jak stoicy)

• interesuje się fil. praktyczną

ADAM BURSKI (Bursius, 1560-1611)

- związany z Akademią Zamoyską, ceniony intelektualista

- wykształcony w Krakowie

- dzieła: 1) „Dialectica ciceronis”- dialog między stoikiem, perypatetykiem i akademikiem; 2) „Zarys logiki poznawczej”- znał Bacona,, popierał jego poglądy

- XVI w.- rozwój fil. praktycznej, bazuje na fil. starożytnej; funkcja dydaktyczna; pisane w formie tzw. zwierciadeł, moralitetów (np. „Dworzanin polski” Łukasza Górnickiego- moralitet z tego okresu)

2. Reformacja

BRACIA POLSCY (błędne nazwy: arianie, socynianie)

- wystąpili z kościoła kalwińskiego tworząc zbór mniejszy

- filozoficzni i polityczni radykałowie

- antytrynitaryzm

- nawiązywali do Kalwina  koncepcja augustyńsko- mistyczna

- Kartezjusz wstrząsnął Braćmi Polskimi (francuscy filozofowie mieli na nich duży wpływ)

- przeszli od mistycyzmu do racjonalizmu; zerwanie z tradycją; autonomia człowieka

- 1658 r.- wypędzono ich do Prus, Siedmiogrodu i Holandii; dlaczego? Bo byli społecznymi radykałami. Byli przeciwnikami państwa, hierarchiczności społeczeństwa, kultywowali ideał życia wspólnoto- religijnego, krytykowali przemoc na każdym kroku (wojny, polowania), eksponowali wartość pracy

- wydawali w Holandii „Bibliotheca Fratrum Polonorum” pod red. Andrzeja Wiązowatego (była to biblioteka myśli oświeceniowej, pisali do niej wpływowi myśliciele)

3. Kontrreformacja (okres jezuicki)

- powrót do scholastyki

- dobre nauczanie logiki (ale tylko jej)

- walka jezuitów z kartezjanizmem w imię Arystotelesa; apologeci: Jerzy Gengel- obrońca Arystotelesa; Jan Kowalski- krytyk pijarów

4. Oświecenie

- druga połowa XVII w.

- zaczyna się przewrót, który dokonuje się dzięki pijarom poza Akademią

- spór jezuitów z pijarami (przedst..: St. Konarski)

- Polska otwiera się na nurty i myśli z Zachodu

- symbolem upadku staje się dynastia Saska; brak reformy politycznej; agraryzacja miast; brak suwerenności

- kontakty z zachodem mają na celu kopiowanie ich wzorów głównie Francja (Kartezjusz, Rousseau, Charles de Montesquieu) a potem także Anglia (Locke jako teoretyk wychowania oraz szkoła szkocka)

- z Niemiec raczej nic nie dopływa, co najwyżej wojna o Kanta (występuje przeciwko niemu Jan Śniadecki)

- zwrot do antyku, odwrót od średniowiecza; apologia teraźniejszości jej kult, idea nowoczesności

- teoretycy:

STANISŁAW LESZCZYŃSKI (1677-1766)

- okresowy król (tzw. król w teczce)

- nie miał w kraju swoich zwolenników

- polemista Rousseau (spór o postęp, wzajemne relacje między wiedzą i cnotą. Według Rousseau postęp/wiedza wyklucza cnotę, na co Leszczyński, że wcale nie, czego przykładem jest sam Rousseau.)

- fil. polityczna: zwolennik reform o charakterze ekonomicznym; fizjokratyzm- rolnictwo ma być podstawą gospodarki, należy uwolnić chłopa i stworzyć gosp. towarowe, z rolnictwa płynie bogactwo.

- fil. wychowania: wzoruje się na Locke'u, wychowanie fizyczne połączone z wychowaniem moralnym, obywatel jest dla państwa; sentymentalizm odróżnia go od Locke'a. Leszczyński podkreśla znaczenie religii, a Locke nie.

STANISŁAW KONARSKI (1700-1773)

- żyje w Polsce (w przeciwieństwie do Leszczyńskiego, który przebywał we Francji)

- duchowny

- podejmował problemy religii, wychowania i fil. politycznej; był dobrze wyedukowany

- dzieło „O religii uczciwych ludzi”- krytyka Bayle'a i Woltera; krytyka deizmu

- moralność doczesna jest możliwa bez religii

- obietnica wiecznego szczęścia jest wielkim plusem dla religii

- poddał analizie francuskie, brytyjskie i niemieckie wzory wychowania

- projekt reformy szkolnictwa:

* wprowadzić nowe nauki, np. historię, geografię

* rozszerzyć nauczanie nauk realnych

* nauka j. nowożytnych i j. polskiego

* wychowanie fizyczne obowiązkowe

* wprowadzenie wychowania obywatelskiego

* wprowadzenie zmian w metodach nauczania: miały się stać praktyczne i poglądowe

* ograniczenia kar cielesnych

* wychowanie ma wypuszczać przydatnego obywatela

- fil. polityczna:

* dzieło „O skutecznym rad sposobie albo o utrzymaniu ordynaryjnych sejmów”

* wzorem miała być dziedziczna monarchia oświeceniowa

* modyfikacja społeczeństwa stanowego do równowagi stanów

* krytyka szlacheckiej wolności

* ideałem jest parlamentaryzm angielski

Wykład 4

Wiek XVIII (druga faza oświecenia, zahacza o wiek XIX)

HUGO KOŁŁATAJ (1750-1812)

- duchowny katolicki (nie czynny duchowny)

- umiarkowany myśliciel

- studiował w Krakowie, Wiedniu i Paryżu

- rektor UJ, doktor prawa, filozofii i teologii

- dzieła:

* „Porządek fizyczno- moralny” (1810)

* „Rozbiór krytyczny: (pośmiertnie, 1842)

- problem nauki i jej postępu, etyki i historiozofii ( filozofia porewolucyjna: konserwatyzm, heglizm, romantyzm)

- fil. pozytywna:

* typowy myśliciel oświeceniowy

* wzoruje podział nauk na d'Alembercie

* empiryzm, podział nauk przyrodniczych

* postęp dzięki nauce i upowszechnianiu wiedzy

* wyznawca deizmu, zwolennik religii naturalnej (w przeciwieństwie do Staszica pomija trudne tematy)

- polityka:

* reforma państwa wzorowana na Anglii

- etyka:

* Bóg działa poprzez prawa natury (Bóg = Natura)

* należytość (prawa naturalne) i powinność moralna (naturalne obowiązki) nie usuwają wolności woli (Kołłątaj był przeciwnikiem determinizmu), mają one treść społeczną. Wolność woli ma koncepcję stałą, jest wrodzoną dyspozycją.

* fil. czynu- etyka jako praktyczny wybór a nie osąd

- historiozofia:

* interesował się kulturą pierwotną (idealizacja ludów pierwotnych, miały być one naturalnie moralne)

* kultura nie jest upadkiem; zwolennik koncepcji postępu

* pierwszy człowiek był dobry z natury, na skutek katastrofy naturalnej (np. potop) upadł; później powoli zaczyna się postęp usuwanie skutków nieszczęść

STANISŁAW STASZIC (1755-1826)

- dzieło: „Ród ludzki”- niespójne, brak w nim heglizmu, mechanizmu dziejowego; nie jest filozofią dziejów

- deista radykalny, zwolennik religii racjonalnej

- Natura jest emanacją Boga, nawet Bóg podlega prawom natury

- religia nie jest kultem; antyklerykał

- polityka („Przestrogi dla Polski”)

* koncepcja postępu mająca wskazać drogi ratunku Rzeczypospolitej

* utopista

* demokrata, ale demokracja jest nie zrealizowania w Polsce ze względu na tradycję. Zatem monarchizm.

* był za uwłaszczeniem chłopów

- przyrodnik: tworzy projekty, naciska na reformę gospodarczą, a opiera się na gospodarce zachodniej

-empirysta w etyce

- historiozofia: („Ród ludzki” wzorowany na Lukrecjuszu)

*wizja dziejów społeczno- politycznych ludzkości od początku dziejów aż do współczesności

* prezentacja poszczególnych etapów ewolucji społecznej pozbawiona metafizyki

* „Ród…”: rozwój opisany w VI etapach, pozbawiony boskiej ingerencji, fikcja historyczna, ludzkość zbiorowym podmiotem; etapy: 1) faza zwierzęca (doskonałość zwierzęca, niewinność, człowiek wg Staszica jest istotą społeczną w przeciwieństwie do tego, co pisał Rousseau), 2) wykroczenie poza naturę (wykształcenie łowiectwa, narodziny religii), 3) rozwój rolnictwa, kultura bazująca na kulcie gwiazd, 4) feudalizm, 5) monarchia (rozwój przemysłu, handlu), 6) demokracja

- w myśli społecznej chciał wykazać jego koordynację (przedsięwzięcie to nie udało się)

- pod koniec życia jego myśl ewoluowała w słowianofilstwo- Słowianie mają być Mesjaszem narodów, mają się dobrowolnie zrzeszać

- słabnie jego radykalizm polityczny (kult cara Aleksandra I)

JAN ŚNIADECKI (1756-1830)

- krytykował Kanta ze względu na jego wpływ na kulturę polską

- wybitny uczony, popularyzator nauki, matematyk i astronom z wykształcenia

- nauka:

* jest przydatna, o ile uszczęśliwia naród

* religia nie ma związku z nauką

* postęp dokonuje się dzięki nauce

* należy z filozofii wyeliminować wszystko, co nie sprzyja empiryzmowi

* filozofia ma być metodologią nauk, opartą na doświadczeniu

- Kant rozumiany jako reanimator scholastycznej metafizyki

- metafizyka jest wiedzą nudną, szkodliwą, zabijającą siły żywotne jednostki (a nie tylko narodu!)

- krytyka Kanta:

* lekceważył on doświadczenie

* dogmatyk, aprioryk

* zdania syntetyczne- a priori są obrazą dla umysłu

* jego filozofia szkodzi Polakom, ponieważ odciąga ich od praktyki społecznej

Wiek XIX (Romantyzm; 1822-1863)

- inne określenia epoki to heglizm bądź mesjanizm

- apogeum tego okresu przypada na okres międzypowstaniowy (1830-1863)

- następuje uzależnienie się od myśli niemieckiej (Kant, Schelling, Hegel); są to więzi jak najbardziej owocne, jednakże widoczne są różnice w idealizmie polskim i niemieckim

- III tendencje:

a) heglizm (Józef Maria Hoene- Wroński)

b) mesjanizm:

- filozoficzny: Bronisław Trentowski, August Cieszkowski

- mistyczno-literacki: Andrzej Towiański i jego koło

c) radykalny demokratyzm

- cechy:

- polski mesjanizm jest zdecydowanie bardziej religijny (nie jest już idealizmem, a spirytualizmem; ważna jest dusza metafizyczna, a nie duch czy rozum)

- celem jest reforma świata i wybawienie ludzkości

- podmiotem zbiorowym jest naród

- wybitnie podkreśla znaczenie narodu polskiego

- szybko się rozpoczął i równie szybko skończył

- jest fil. czynu

- poddaje się kryterium rzeczywistości ( praktyczna reforma)

- przyczyną jego klęski jest społeczna rzeczywistość

JÓZEF MARIA HOENE-WROŃSKI (1778-1853)

- żołnierz zawodowy Kościuszki, był w Legionach Polski

- odbył studia w Niemczech; wybitny matematyk

- osiadł w Paryżu

- dzieła: „Mesjanizm albo reforma ostateczna ludzkiej wiedzy”, „Filozofia powszechna historii”

- racjonalista, był najbliższy Heglowi, najmniejszy spirytualista

- Duch dla niego to rozum

- reforma wiedzy jest celem zbawienia ludzkości

- przede wszystkim należy ujawnić cel i powołanie człowieka, trzeba odsłonić fundament bytu

- pojęcie Absolutu jest dla niego fundamentem wszystkiego, pozostaje on poza określeniami

- Absolut to byt różnorodny (wywodzi się z niego); byt jest zmienny, procesualny, różnicujący się

- dialektyka Hoene-Wrońskiego jest inna od heglowskiej; działa tu prawo dychotomii (opozycji)- każda forma bytu rozpada się na dwa przeciwstawne elementy

- filozofię dzieli na dwie części:

* opisową (autotezja)- opisuje ona to, co jest; teoria

* powinnościową (technia)- pokazuje cel, zajmuje się przyszłością

- filozofia to głównie przyszłość

- to, co być powinno, jest częścią tego, co jest

- problem filozofii dziejów:

* historia postępu i emancypacji jednostki

* koniec historii jest połączeniem rozdartego bytu

* harmonia, zwalczanie dychotomii

- IV etapy dziejów (rozróżnione ze względu na cele)

1) Wschód (cele materialne)

2) Grecja i Rzym (cele moralne)

3) Średniowiecze (cele religijne)

4) Nowożytność (po XVII w.; cele umysłowe)

- każda z epok rozpada się na dwie opozycyjne kultury, np. w nowożytności na dobro i prawdę (dobro jest reprezentowane przez religię, a prawda przez naukę; jest to opozycja kultury romańskiej, nastawionej wg Hojne-Wrońskiego na religię, i kultury germańskiej, nastawionej na naukę)

- opozycja ta ma ulec przezwyciężeniu, a zjednoczenia mają dokonać Słowianie

Wykład 5

BRONISŁAW TRENTOWSKI (1808-1896)

- był powstańcem, po 1830 roku wyemigrował do Fryburga (Badenia), gdzie nauczał filozofii (starał się o stanowiska profesora na tamtejszym uniwersytecie)

- świadomie uległ germanizacji

- najbardziej wpływowy polski mesjanista

- dzieła:

1) „Chowanna”- tematyka pedagogiczna

2) „Myślini, czyli całokształt logiki narodowej”

3) „Panteon wiedzy ludzkiej- pantologia, encyklopedia wszechnauk i umiejętności, propedeutyka powszechna i wielki system filozofii”- dzieło to ukazywało się pośmiertnie

4) „Bożyca”

- filozof ten zabiegał o reformę ostateczną ludzkiego poznania

- zainteresowania zasadzone w totalności, reprezentuje myśl uniwersalistyczną

- byt rozumiany jako system całościowy

- mesjanizm zawsze jest dialektyzmem, system zawsze jest w ruchy, jest postępem, oraz z drugiej strony jest wewnętrznie skonfliktowany (przeciwstawienie); zbawienie/emancypacja następuje przez konflikt

- w jego myśli pojawia się idea zła nieosobowego, postęp jest pokonaniem tego zła

- dialektyka:

* rzeczywistość jest złożona z opozycji, np. podmiot-przedmiot, realizm-idealizm

* konflikt wyraża się w formach narodowych; współczesny świat jest rozdarty między kulturami romańską (realizm, materializm) i germańską (idealizm, metafizyka), słowiańszczyzna ma być syntezą tych pierwiastków

- Polacy mają szczególną wartość, są Chrystusem narodów

- oczekiwanie na Erę Ducha Świętego

AUGUST CIESZKOWSKI (1814-1894)

- najważniejsze dzieło: „Ojcze nasz”

- reprezentował mesjanizm wybitnie religijny

- jego myśl kształtuje się pod wpływem krytyki heglowskiej

- widoczny wpływ miał na niego A. Schopenhauer, którego zresztą znał

- istotą bytu jest wola i czyn (myśl Schopenhauerowska), a nie rozwój [w koncepcji Schopenhauera to „nie my mamy wolę, tylko wola ma nas”]

- czyn rozumiany jako cud (religijny)

- w bycie realizuje się element boski (rozwój bóstwa w bycie)

- podział ludzkości na trzy etapy; trzeci to epoka Ducha Świętego (połączenie elementów sprzecznych); narzędziem Ducha Św. jest naród polski rozumiany jako wspólnota religijno-moralna (mówi wprost: Kościół)

- uzupełnienie: dyskutowali z nim wybitni poeci romantyczni: A. Mickiewicz i Z. Krasiński. Cieszkowski uznał dzieło Hegla za apogeum filozofii idealistycznej i kontemplatywnej, którą można przezwyciężyć dzięki „filozofii czynu”. W niej wola uzyskuje większe znaczenie niż czysta myśl. W swej pierwszej książce, „Prolegomena do historiozofii” zarzucił Heglowi, że podzielił dzieje na 4 epoki zamiast na 3, co byłoby zgodne ze schematem dialektyki. Świat antyczny jako świat zmysłowości winno się ujmować jako tezę, świat chrześcijański (świat myśli) jako antytezę, a syntezą będzie dopiero przyszłość jako nadchodząca epoka Ducha Świętego, mająca na celu realizację Królestwa Bożego na ziemi. Tak Cieszkowski rozumiał słowa modlitwy „przyjdź Królestwo Twoje”. Wbrew heglistom bronił znaczenia osobowości (także boskiej) i nieśmiertelności osobowej. Jego filozofia czynu wywarła pewien wpływ na lewicę heglowską, choć całość jego poglądów sytuuje się na prawicy. Głęboka myśl religijna Cieszkowskiego była wyzwaniem dla nauki Kościoła katolickiego, głównie z dwóch powodów: że traktowała epokę dotychczasowego chrześcijaństwa jako epokę drugą, a więc taką, która zostanie przezwyciężona, oraz- że kategorycznie wiązała nieśmiertelność z zasługą dla rozwoju ducha (tzn. dusza sama przez się nie była nieśmiertelna). Przypisał narodom słowiańskim szczególną misję w budowaniu epoki przyszłości.

ANDRZEJ TOWIAŃSKI (1799-1878)

- reprezentant mesjanizmu mistycznego

- w 1841 r. osiada w Paryżu, gdzie jest prorokiem i terapeutą polskiej emigracji

- najwierniejszym jego poetą był A. Mickiewicz

- czyn jest dla niego samodoskonaleniem się jednostki moralnie (wewnętrznie)

- rzeczywistość to szereg duchów nieśmiertelnych następujących po sobie, wcielających się

- duch pojawia się we wspólnocie

- postęp rozumiany jako postęp moralny

- Towiański uważa się za wysłannika Boga

- adwentyzm- wiara w bardzo bliskie powtórne przyjście Chrystusa

- zwolennik metempsychozy (pogląd, wg którego dusza po śmierci może wcielić się w nowy byt fizyczny. Np. dusza jednego człowieka może przejść w ciało nowo narodzonego dziecka lub nawet zwierzęcia czy rośliny)

EDWARD DEMBOWSKI (1822-1846)

- zginął jako przywódca powstania krakowskiego, arystokrata galicyjski

- mówiono o nim „Czerwony kasztelaniec”

- heglista, lecz nie mesjanista; znikome elementy słowianofilstwa

- przedstawiciel radykalnego demokratyzmu

- stosunek do Hegla:

* wpływ Feuerbacha

* krytyka absolutnego idealizmu

* powrót do natury

* pod wpływem Fichtego krytykował kontemplatywizm; gloryfikował fil. czynu

* inna koncepcja Ducha Absolutnego: dzieje to filozofia, czyli sztuka

* eliminuje religię jako niewiedzę

* krytykuje heglowski racjonalizm

* poszerza charakterystykę człowieka o sferę emocji

* jednostka nie jest marionetką rozumu, nawozem historii

- fil. dziejów:

* oparta na wizji socjalizmu, wyzwolenie znajduje się w powrocie do wolnej wspólnoty

* rozwój przez walkę przeciwieństw

* ów konflikt jest realny; uważał się za rewolucjonistę

* kluczem do zrozumienia przyszłości jest znajomość przeszłości

* synteza heglizmu i słowianofilstwa

* idea gminowładztwa przedchrześcijańskiego zanika na skutek latynizacji

* idea powrotu do ludowej, demokratycznej świadomości

* utrata tej świadomości prowadzi do alienacji

HENRYK KAMIEŃSKI (1813-1865)

- arystokrata galicyjski, kuzyn Dembowskiego, Hrabia z „Nie-Boskiej komedii” Z. Krasińskiego

- po powstaniu listopadowym udał się na zesłanie, z którego z powodów zdrowotnych wraca do Szwajcarii

- jest filozofem okresu przejściowego między romantyzmem a pozytywizmem

- dzieło: „Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa”

- filozofia absolutu o ludzkim charakterze (byt człowieka)

- człowiek nie może osiągnąć pełnej samowiedzy

- koniec nie leży w zasięgu ludzkich możliwości

- człowiek podmiotem zmysłowym, wytworem przyrody, wynikłość absolutu o skończonym charakterze

- człowiek wykracza poza siebie tworząc, twórczość to wolność, działanie poddane technicznym prawom

- jednostka jest częścią zbiorowej historii

- podstawową nauką społeczną ma być ekonomia materialna

- brak wizji utopijnych

- społeczeństwo będzie zawsze zantagonizowane

- Krasiński atakował jego radykalizm, zarzucał mu podżeganie do zarżnięcia szlachty i akceptację terroru

- Kamieński o narodzie:

* naród jest zjawiskiem przejściowym

* narodowe wybawienie nie może być celem

* naród przestaje być formą społecznej organizacji

Wykład 6

Pozytywizm XIX w.

- okres świetności przypada między klęską powstania styczniowego a latami '90 XIX stulecia; później filozofia ta schodzi na dalszy plan; zostaje wyparta przez marksizm, modernizm itd.

- wraz z klęską powst. styczniowego nadszedł kres fil. mesjanistycznej, załamała się wiara w cud; intelektualiści polscy bardzo ciężko przeżyli obojętność ludzi na to wydarzenie, dobitnie widać to w opowiadaniu S. Żeromskiego pt. „Rozdziobią nas kruki, wrony”

- konsekwencją powstania był m.in. terror ekonomiczny, który nie pozwalał właścicielom ziemskim na branie kredytów

- doktryna mesjanistyczna okazała się dla pozytywistów nierealna i fantastyczna, uważano ją za przyczynę upadku powstania; mesjanizm określany jako błąd, szkoda dla Polski

- z tego gniewu popowstaniowego zrodził się pierwszy pozytywizm, nadzieja na poprawę; koniec XIX w. sprzyja nadziei z powodu swego rozwoju (okres skoku cywilizacyjnego, epoka industrializacji)

- pozytywiści to intelektualiści i publicyści, a nie filozofowie. Chcieli oni w duchu zachodniej industrializacji zmieniać Polskę

- polscy pozytywiści są związani ze Szkołą Główną (od 1862) i młodą prasą: „Przeglądem tygodniowym”, „Niniwą”

- pozytywiści podejmują działania krytyczne, krytyka ich jest skierowana przeciw romantyzmowi i przeciwko rzeczywistości społecznej (zacofanie, niska świadomość społeczna)

- ich cel jest narodowy, pomimo krytyki kultury narodowej

- specyficzną cechą polskiego romantyzmu jest odrzucanie problemu niepodległości na dalszy plan. Przykładem są tutaj Stańczycy- środowisko konserwatywne, antydemokratyczne, zwalczające laicyzację. Nie domagali się oni niepodległości, lecz autonomii.

- program pozytywizmu żywo ewoluował: rozpoczął się od scjentyzmu, później poddał go krytyce, następnie zainteresował się utylitaryzmem i spotkał go ten sam los, co kierunek wcześniejszy, później skupiono się na obiektywizmie, a na końcu na intuicjonizmie.

ALEKSANDER ŚWIĘTOCHOWSKI (1849-1936)

- doktor filozofii i publicysta; studiował w Polsce i w Niemczech (Lipsk)

- okres jego świetności wypada na lata 80. i 90. XIX w.

- stworzył pojęcie pracy organicznej

- neokantysta

- dzieło „Społeczna geneza prawd moralnych”

* poszukiwanie społecznego i przyrodniczego źródła etyki; doszedł do wniosku, że etyka jest historyczna a nie normatywna

* krytykował utylitaryzm i etykę chrześcijańską (utylitaryzm jest dla niego ograniczony, jego egoizm jest obraźliwy dla człowieka, a etyka chrześcijańska jest anachroniczna)

* Kant'owska etyka jest dogmatyczna i formalna, nie przystaje do rzeczywistości

- gdy wrócił do Polski chciał być profesjonalnym akademickim wykładowcą w Krakowie, ale ten plan nie powiódł się

- osobista klęska przełożyła się na sukces zawodowy

- by krytykiem, urodzonym polemistą, krytykował rzeczywistość polską; człowiek walki

- walczył z dogmatyzmem, obskurantyzmem, zaściankowością, wykazywał brak sentymentu do narodowej tradycji

- walczył o demokratyzację społeczeństwa, był apostołem społeczeństwa nowoczesnego

- silny wpływ na niego mieli J.S. Mill i H. Spencer

- był konsekwentny w swym radykalizmie: walczył o laicyzację, prawa kobiet i tolerancję

- podstawowym pojęciem społecznym jest społeczeństwo obywatelskie a nie naród; społeczeństwo polskie nie jest obywatelskie; nauka powinna uczynić z Polaków obywateli

- postęp materialny ma dokonać się poprzez postęp nauki

- w latach 90. następuje załamanie ideałów pozytywizmu; w artykule „Dumania pozytywisty” poddaje krytyce swój naukowy entuzjazm, ta zmiana stanowiska łączy się ze zmianą mentalności (fala modernizmu, załamanie wiary w postęp, naukę);przyjmuje postawę demokratyczno-lojalistyczną; jego filozofia przechodzi ewolucję- staje się coraz mniej rewolucyjna i do końca lat 90. zwątpienie rośnie; popularny staje się A. Schopenhauer

- dziełem z tego okresu jest praca „Utopie w rozwoju historycznym”- pokazuje, że wizje utopijne są niezbędne dla społecznego postępu przez rewolucję (które w ostateczności stają się nieskuteczne)

JULIAN OCHOROWICZ (1850-1917)

- kształcony w Niemczech (Lipsk) i we Lwowie

- miał mniejszy wpływ niż Świętochowski, nie był jego sympatykiem

- interesował się głównie fil. przyrody, psychologią

- jest znawcą fil. niemieckiej: koncepcja dialektyki Hegla jest w nim bardzo silnie zakorzeniona

- chciał z psychologii uczynić naukę, zdobyć dla niej status wiedzy naukowej (krytyka Comte'a)

- psychologia miała być początkowo wiedzą teoretyczną, u jej podstaw leży koncepcja przyrody (był zwolennikiem koncepcji jedności przyrody); metody nauk przyrodniczych są metodami nauki; nie przyjmował Dilthey'owskiej koncepcji psychologii, psychologia miała być nauką przyrodniczą; psychologia to nauka o duszy rozumianej jako:

* dusze indywidualne (świadomość jednostki)

* dusze zbiorowe (świadomość narodowa/ wspólnotowa)

- dusza to zespoły procesów psychicznych, a procesy te można badać metodami empirycznymi, dusza jest zatem zjawiskiem fizykalnym.

- innym ważnym zjawiskiem jest ewolucjonizm (zarówno Spencer w filozofii, jak i Darwin w nauce); świat jest organizmem dynamicznym, ewolucja to rozwój sił. Siła ta ciągle ewoluuje i zmienia formy od form prostych do coraz bardziej złożonych.

- w 1882 r. wyjeżdża do Paryża, gdzie zajmuje się odkryciami techniki (przesyłaniem fal głosowych i świetlnych na odległość), uważa się go za współwynalazcę mikrofonu

- pod wpływem zainteresowania hipnozą podejmuje badania nad nieświadomością; nieświadomością według niego rządzą prawa kojarzenia idei z procesami biologicznymi; nieświadomość to to, co łączy życie fizjologiczne i świadomość; można odkrywać nieświadomość, bo jaźń jest całością poprzez hipnozę; uważał, że poprzez hipnozę odkrywamy swój stan zdrowia, przyczyny chorób itd.

[PRZYPOMINAM, ŻE BYŁ TO OKRES TZW. WIRUJĄCYCH STOLIKÓW I SZARLATANÓW]

- nie szukał duchów tylko procesów psychicznych; bardzo zainteresowany spirytyzmem, mistyczną komunikacją

- w późnym okresie swojej działalności zajął się etyką i nadał jej nową nazwę- etoplastia, czyli nauka o etycznych wpływach, sile kierującej duszę

PIOTR CHMIELOWSKI (1848-1904)

- teoretyk i historyk literatury, luźno związany z filozofią

- uzupełnienie: szczególną uwagę poświęcił polskiej literaturze romantycznej i pozytywistycznej; zajmował się również pedagogiką, historią wychowania, historią filozofii oraz krytyką literacką. Zgromadził bogatą literaturę poświęconą Mickiewiczowi i opracował obszerną biografię poety (Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki). Jako pierwszy docenił znaczenie twórczości Żmichowskiej i Wyspiańskiego. Opierając się na teoriach Hipolita Taine stworzył naukowe podstawy metod badawczych historii literatury. Przedstawił także zasady krytyki literackiej - ocena krytyka powinna być zgodna z interesami społecznymi, rezultatami badań naukowych oraz ogólnie przyjętymi wymogami estetycznymi. Rozwinął system nauczania opartego na samokształceniu.

Wykład 7

Marksizm XIX i XX w.

- rozwijał się w krajach będących na rozdrożu (Polska między wschodem, a zachodem)

- na zachodzie rozwijał się marksizm niemiecki (socjaldemokratyczny), a na wschodzie marksizm rosyjski

- tendencje te zaznaczają się w Polsce (lata 70. i 80. XIX w.):

a) socjalrewolucjonizm - Ludwik Waryński (reprezentant I fali)- Rosja wzorem; organizacja „Narodna wola” głosi, że postęp społeczny może dokonać się tylko na drodze rewolucyjnych przemian, rewolucja ma angażować masy ludowe (głównie chłopstwo); wg nich rewolucja może dokonać się w kraju, gdzie jest zapóźnienie gospodarcze; wszystko uzależnione jest od kapitalizmu; było to ugrupowanie anarchizujące, dla nich indywidualny terror jest metodą rewolucji

b) socjaldemokratyzm- Stanisław Krusiński (reprezentant I fali)- wzory z zachodu(Francja, Niemcy, Anglia), ugrupowanie to przekonane jest, że celem są przekształcenia społeczne i polityczne, nie należy odrzuca reform jako drogi do przemian (reformizm, parlamentaryzm)

- obie koncepcje posiadają charakter polityczny, pozostają w Polsce do końca XX w.

- marksizm w rzeczywistości znany jest niezupełnie dobrze, jest raczej zapleczem ideowym ruchu politycznego

- najważniejszą postacią socjalrewolucji jest Róża Luksemburg, założyła partię „Socjaldemokracja Państwa Polskiego” (a później także Litwy); zwalczała Lenina (ważny spór o koncepcję państwa, partii, ekonomicznego rozwoju). Jest ona najwybitniejszym teoretykiem polskiego marksizmu.

- najważniejszymi przedstawicielami socjaldemokracji są Kazimierz Kelles-Krauz oraz Ludwik Krzywicki (reprezentant materializmu historycznego)

Wykład 8

LUDWIK KRZYWICKI (1859-1941)

- z wykształcenia socjolog i etnolog

- w okresie międzywojennym dyrektor Instytutu Gospodarstwa Społecznego

- dzieła:

* „Idea a życie”

* „Rodowód idei społecznych”

* „Ludy”

- III najważniejsze problemy: 1) problem idei i jej wędrówki, 2) koncepcja podłoża historycznego, 3) koncepcja i krytyka kultury

- problem idei:

* materialne podłoże idei, zachowują one stopień adekwatności do rzeczywistości, ale zaraz zachowują względną autonomię (mogą wędrować w czasie i przestrzeni); motywy takiego pomysłu: marksiści wschodu borykają się z problemem zapóźnienia Polski i Wschodu (nawet dla Stańczyków był to kłopot)

* jak zatem przyspieszyć postęp? Wykorzystać tę wędrówkę- zapożyczać pomysły czerpać wiedzę, modele skądinąd

* czy byt kształtuje świadomość? L.K.: I tak, i nie. Możemy przyspieszyć rozwój i przejść do epoki industrialnej, np. Japonia. Innym przykładem jest przejęcie przez średniowiecze praw rzymskich. Należy zatem czerpać z przeszłości. Krzywicki polemizuje w tej kwestii z Georgijem (Jerzym) Plekhanovem.

- problem podłoża historycznego:

* społeczne potrzeby i zachowania łączą się z zagadnieniem podłoża historycznego (autorski pomysł Krzywickiego)

* [marksizm klasyczny- społeczeństwo to siły wytwórcze i idee społeczne] Krzywicki: ale oprócz tego istnieje też podłoże historyczne, czynnik bierny. O co zatem chodzi? Podłoże są to ramy psychiczne (psychika narodowa), czyli

zwyczaje, poglądy związane z wykonywanymi przez ludzi zajęciami- typy zawodowe, język. Ten bierny faktor odróżnia od siebie społeczeństwa.

* teoria społeczna: Krzywicki był wielbicielem wspólnoty pierwotnej, miał skłonność do jej idealizowania. Rozwój społeczny interpretował jako upadek. Nie należał do wielbicieli techniki. W jego twórczości pojawia się idealizacja wiejskiego ludu.

* socjalizm (rozwój społeczny) to uwolnienie człowieka od zależności od rzeczy, jest on jedynie możliwością dla Krzywickiego

* teza o obaleniu kapitalizmu wynika ze sprzeczności, z obiektywnych ekonomicznych okoliczności- tezę tę Krzywicki odrzuca (jest to jedynie możliwość). Brak w tym automatyzmu historycznego.

* opowiada się za scentralizowanym ustrojem feudalno-przemysłowym, zakłada prywatyzację.

- krytyka kultury:

* degeneracji kultury upatruje w kapitalizmie, jednostka jest wyalienowana, samotna

* w 1909 r. wydał „Z otchłani”- zbiór esejów. Tytułowa otchłań to społeczeństwo przemysłowe, kapitalistyczne, przesycone pesymizmem pomimo technicznego postępu. Dlaczego? Ponieważ jest to społeczeństwo, które uniemożliwia spontaniczną wolną twórczość. Kapitalizm to masowa i taśmowa kultura.

* apoteoz pierwotności i natury

- problem sztuki:

* twórczość wyrazem ludzkiej wolności zatem można oceniać społeczeństwo z uwagi na wytwory kultury

* spór o realizm w marksizmie. Krzywicki: sztuka nie może pełnić funkcji politycznej (krytyka socrealizmu), mniej krytyczny wobec hasła „sztuki dla sztuki”, jest to przejaw protestu wobec kultury masowej.

* sztuka nie może być służebnicą człowieka

KAZIMIERZ KELLES-KRAUZ (1872- 1905)

- związany z socjaldemokracją

- arystokrata, filozof z wykształcenia, zainteresowany socjologią i psychologią

- marksista kantysta, nawiązuje do M.Adler'a i A. Gramsci'ego (marksistów) oraz G. Simmer'a (twórcy niemieckiej socjologii)

- problem rewolucyjnej retrospekcji:

* był przekonany, że ideały rewolucyjne zawsze są podobne do norm z przeszłości (duch faustyczny; oświecenie-antyk, Wielka Rewolucja Francuska- Rzym)

* idee są względnie autonomiczne

* bywają okresy rewolucyjne, gdzie ta autonomia gwałtownie rośnie

- krytykował determinizm ekonomiczny II Międzynarodówki

- problem sztuki:

* 1905 r. „Kilka głównych zasad rozwoju sztuki”

* sztuka rodzi się z potrzeb życia, jest zatem z nim związana, ale autonomizuje się wobec rzeczywistości

* pesymizm modernizmu to przykład alienacji

* sztuka nie może być służebnicą polityki

* trzeba ją upowszechnić, by przywrócić jej pozycję

- kwestia narodowa (spór z Różą Luksemburg)

* R.L.: podział Polski jest trwały z uwagi na ekonomikę danych części Polski, zatem niekorzystne jest rozbicie więzi gospodarczych. Stworzenie nowych więzi gospodarczych jest trudne i długotrwałe. Narody są związane z terytoriami. Społeczeństwa, których zmienną niezależną jest gospodarka, będą ewoluowały. Kultura wymaga niezależności.

* K.K-K.: Trwały podział to nieprawda. Gospodarka nie jest zmienną absolutnie niezależną, np. polityka kształtuje gospodarkę (cło). Można stworzyć pewną całość w oparciu o jedną politykę. Powiązanie z Rosją będzie niekorzystne, bo uwsteczni nasz kraj. Należy zatem ją od Polski oderwać.

- spór o prawo narodu do samostanowienia:

* Marks: to prawo opiera się na tym, czy dany naród jest historyczny, czy też nie. Narody historyczne to takie, w których istniał język, kultura, instytucje. Takie narody mają pełne prawo do suwerenności.

* K.K-K.: wszystkie narody mają prawo do suwerenności politycznej. Niepodległość jest wizją przyszłości, ją się pozyskuje (zdobywa). Język ma duże znaczenie w tej koncepcji. Jego ideałem państwa jest konfederacja, np. konfederacja Polski, Litwy, Łotwy i Białorusi.

- problem żydowski (krytyka syjonizmu)

* pytanie o miejsce Żydów we współczesnym społeczeństwie polskim

* nurt syjonistyczny mówi, iż Żydzi nie powinni się asymilować, tylko winni walczyć o własne państwo

• K.K-K.: mniejszości winny mieć swoje prawa. Nie wierzył w asymilację, uważał, że nie należy na siłę do niej dążyć. Rozwiązaniem konfliktu z Żydami miało być nadanie im praw.

RÓŻA LUKSEMBURG (1870-1919)

- przedstawicielka nurtu socjalrewolucyjnego (choć nie do końca), współtwórca niemieckiej socjaldemokracji

- najważniejsze dzieła: „Akumulacja kapitału”, „Rewolucja rosyjska”

- „Akumulacja kapitału:”

* dzieło o charakterze historycznym, ważny tekst dla współczesnych alterglobalistów

* przedmiotem dzieła jest kapitalizm XIX w.

* punktem wyjścia jest założenie, że kapitalizm nieuchronnie prowadzi do socjalizmu.

* przyczyny tkwią w gospodarce, jest to prawo postępującego………..(?). Czy jest słuszne? Nie wiadomo, marksiści robią z tego uniwersalne prawo.

* siły wytwórcze postępują w sposób ciągły.

* spiżowe prawo rozwoju leży u podstaw tej teorii akumulacji.

* kapitalizm rozwija się stale, ponieważ ciągle eksploatuje rynek niekapitalistyczny. Kapitalizm rujnuje otoczenie, wymaga gromadzenia kapitału. Jak to się dokonuje? Ów ciągły postęp wymaga stale rosnącego popytu. Skąd brać popyt?

1) część konsumuje przemysł

2) część konsumuje nadwyżka ludzkości

3) produkcja na rynki obce (niekapitalistyczne)

Kapitalizm rozwijając się pochłania swymi produktami cały nasz świat. Powszechny kapitał oznacza jego upadek.

* słabości i zalety tej koncepcji: Róża Luksemburg nie wiedziała, że większość produktów będzie zjadana przez rynki wewnętrzne (nie przewidziała społeczeństwa konsumpcyjnego). Nie przewidziała, że kapitalizm będzie się prężnie rozwijał dzięki przemysłowi zbrojeniowemu. Nie uwzględniła, że kapitał nie ma jednakowej stopy zysku. Kapitalizm nie musi mieć stałej akumulacji, może zadowolić się w pewnym momencie.

* zaszczepiła tym dziełem ideę globalizmu

* miała miejsce teza o doniosłości rynków zewnętrznych

- koncepcja rewolucji: (spór z Leninem)

* jest zwolenniczką reformizmu, należy walczyć o poprawę warunków pracy oraz demokrację wszelkimi znanymi sposobami

* krytyka leninizmu: popierała rewolucję rosyjską, jest ona możliwa pod warunkiem, że będzie pierwszą europejską rewolucją ruchu rewolucyjnego

* Lenin uważał, że za pomocą kadrowej partii dokonają się zmiany w państwie

* R.L.: rewolucja to ruch spontaniczny, a nie zamach stanu! Jest to ruch żywiołowy, w którym biorą udział postępowe warstwy społeczne.

- idea dyktatury proletariatu:

* R.L.: taka partia stanie się administracją państwa, grobem rewolucji

* Lenin: ograniczenie praw obywatelskich, zakaz funkcjonowania organizacji politycznych, cenzura itp.

* R.L.: rewolucja ma przynieść od razu rozszerzenie swobód; przewidywała smutny koniec rewolucji rosyjskiej, rewolucja proletariatu doprowadzi do terroru i dyktatury.

- kwestia narodowa:

* wchodzimy w epokę globalizacji, prawo narodu do samostanowienia nie ma żadnego znaczenia

* ekonomika: kultura zaczyna wykraczać poza granice państwa

* narody to forma przejściowa, będą zanikać, choć nie zaniknie kultura narodowa. Róża uważa ten zanik za pozytywny.

Wykład 9

Modernizm polski

- druga połowa XIX w.

- renesans filozofii A. Schopenhauera i zainteresowanie Nietzschem

- cechy epoki:

- utrata wiary w naukę, nie emancypuje ona już, lecz zniewala człowieka, alienuje, pesymizm

- upadek wiary w uniwersalny podmiot ludzki, czego konsekwencją była teoria, że człowiek nie może komunikować się skutecznie z innymi ludźmi, jak i z samym sobą. Jako przykład teoria Freuda.

- krytyka postępu, katastrofizm, apokaliptyzm, rewolucyjny radykalizm

• modernizm odsyła nas do emocji, postaw politycznych, idei

STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI (1868-1927)

- przedstawiciel modernizmu świeckiego

- jego świetność przypada na XIX/XX w. (I wojna światowa kładzie temu kres)

- wykształcony filozoficznie

- dzieła: „O psychologii jednostki”, „Homo sapiens”, „Na drogach duszy”

- gdy przyjechał do Krakowa, fil. akademicka (scjentyzm) była słaba, bez wpływu, utrzymywały się relikty metafizyki; żywiołowo poza akademią rozwija się nowy ruch „metafizyków” odwołujących się do sztuki i religii

- Przybyszewski przywozi nowinki ze świata, jest oczytany w Nietzschem, Darwinie, Spencerze, Büchnerze i Moleschocie (dwaj ostatni głosili przyrodnicze podejście do człowieka); znał i wykorzystywał współczesną mu literaturę, a zwłaszcza Emila Zolę.

- wyznaje pesymistyczny naturalizm; wpływ na niego miał Nietzsche i Stirner, główny teoretyk anarchoindywidualizmu.

- miał manieryczny styl pisania

- był osobowością bardzo podobną do Towiańskiego, skupiającą wokół siebie tłumy

- twierdził, że życie harmonijne z naturą jest niemożliwe, i że jednostka będzie zawsze w konflikcie z ogólnością

- uderzał w nadczłowieka, uważał, że jest on reliktem przeszłości, fantasmagorią

- wg niego twórcza wola miała miejsce w przeszłości, jednostka ma tylko złudzenie wolności, które wpaja w nią masa

- Nietzsche był przekonany, że wola w przyszłości oswobodzi się całkowicie- Przybyszewski to odrzuca

- siłą napędową kultury jest popęd seksualny, a nie wolna wola (wpływ Freuda)

- należy zerwać z obłudą i racjonalizacją, a zanurzyć się w podświadomości

- artysta jest instrumentem Absolutu

• z czasem jego filozofia zaczęła przybierać charakter mistyczny (jednostka staje się nagą duszą, będącą częścią wszechświata), odchodzi w tym od naturalizmu i materializmu; tryumf uczucia

STANISŁAW BRZOZOWSKI (1878-1911)

- przedstawiciel świeckiego modernizmu

- jego życie naznaczone było tragedią, miał problemy polityczne

- pesymista, przewrażliwiona i depresyjna osobowość, bardzo krytyczny

- dzieła: „Idee”, „Legenda Młodej Polski” (najważniejsze), „Współczesna krytyka literacka w Polsce”

- jego koncepcja nie była pesymistyczna, był przekonany o możliwości odnalezienia sił twórczych w jednostkach.

- wyraźna koncepcja zbawienia, emancypacji w jego twórczości

- wzorem dla niego byli Nietzsche, Kant i Marks

- podstawowe pojęcie życia interpretował w duchu Heideggera, jest to pojęcie krytyczne, która oznacza to, czego nie oznacza, krytyczne wobec tradycyjnej kategorialnej metafizyki. W życiu partycypujemy aktem woli.

- człowiek nie sprowadza się do funkcji poznawczych. Człowiek to działanie, twórczość, wola, witalizm. A wszystko to przejawia się w żywiole pozaludzkim, w tym co obiektywne. Życie to walka z pozaludzkim. Dla Nietzschego ta walka to twórczość, a dla Brzozowskiego to praca.

- fil. życia jest fil. pracy. Utożsamienie pracy i twórczości, możliwe jest społeczeństwo samych twórców, bo twórczość to praca (inne rozumienie pracy niż Marks).

- filozofia Brzozowskiego ma charakter etyczny, przybiera powinnościowy charakter. Walka z pozaludzkim jest powinnością. Życie zbiorowe jest powinnością. Brzozowski jest rygorystą moralnym. Nie ma żadnego ostatecznego, społecznego celu, brak utopii. Jest tylko obowiązek walki.

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938)

- przedstawiciel modernizmu katolickiego [modernizm katolicki przypada na okres I Soboru Watykańskiego. Jest to okres zmian w kościele. Celem było wyprowadzenie Kościoła z dołka w konflikcie z nauką i techniką. Ogłoszono wtedy jedynie dogmat o nieomylności papieża. Wewnątrz kościoła zaczyna się rozwój nurtów rewolucyjnych, jakim jest właśnie ów modernizm. Nurt ten został później potępiony. Katolicki Uniwersytet Lubelski powstał, by walczyć z modernizmem i rozwijać tomizm.]

- postać tragiczna, towarzyszyła mu życiowa tragedia

- uczony akademicki, pracował w Krakowie, Warszawie, Wilnie, literaturoznawca, historyk filozofii; zainteresowania jego zasadzały się w fil. dziejów i fil. religii

- przeciwnik dogmatu o nieomylności papieża

- dzieła (przedstawiają narastający pesymizm):

1) „Pesymizm, romantyzm, a podstawy chrześcijaństwa”

2) „Widmo przeszłości”

3) „W obliczu końca”

- czerpał inspirację z polskiego romantyzmu, modernizmu katolickiego, rosyjskiej filozofii religijnej XIX/XX w. (Bierdiajew, Szestow, Chomiakow, Sołowjow)

- był znawcą literatury rosyjskiej

- odbierał rzeczywistość jako konflikt kultury i religii (wpływ Rosjan). Poszukiwał genezy i przejawów tego problemu. Oceniał historię z perspektywy eschatologicznej. Ostro krytykował religię spekulatywną (odrzucał neoscholastykę i teologię racjonalną). Od Rosjan zaczerpnął także koncepcję zła metafizycznego, nawiązującą do neoplatonizmu. Towarzyszyła temu idea upadku, możliwego podniesienia się duszy świata i idea wspólnoty. Odrzucał ideę Kościoła hierarchicznego.

- opis duchowych dziejów ludzkości sprowadził się do tego, że upadek zaczął się wraz z średniowieczem, ponieważ scholastyka jest w istocie dowodem ogromnego błędu, intelektualizacji religii. A jest to wynik polityki (walka Papiestwa z Cesarstwem). Papiestwo, by wygrać, odrzuciło mistykę i doświadczenie wewnętrzne. Rozum stał się narzędziem walki o władzę. Scholastyka uznała spekulację za podstawy wiary (św. Tomasz). Tak doszło do upadku kultury przez Kościół.

- w tej walce Kościół nie może wygrać, ponieważ wstąpił na cudze pole, wszedł na pole nauki, a religia nie jest nauką. Widzimy tę klęskę na własnych oczach: Kościół stał się anachroniczny, traci związek z ludzką sytuacją egzystencjalną. Scholastyka nie ma z tym nic wspólnego, religia spekulatywna staje się pusta. Na jej miejsce wchodzi literatura i sztuka.

- początkowo wg Zdziechowskiego konflikt ten można było przezwyciężyć, ale potem pogrążał się on w swoim pesymizmie.

- był wrogiem demokracji, choć propagował wolność słowa.

- główną zasadą jego filozofii jest degeneracja

- heroizm pesymistyczny- nawiązanie do Leopardi'ego, robienie swojego przy pewnej wizji klęski

- Kościół należy zmienić!

- filozofia ulega załamaniu, czego wynikiem jest rewolucja rosyjska w 1917 r.

- był przeciwnikiem caratu i uznania Rosji za kwintesencję Europy

- wybuch rewolucji interpretował jako wybuch metafizycznego zła. Rewolucja przyspiesza katastrofę. Nowi ludzie będą żyli w kulcie okrucieństwa i braku zmysłu transcendencji.

- parę lat przed śmiercią utracił wiarę w Boga

Wykład 10

SZKOŁA LWOWSKO- WARSZAWSKA

- przedstawiciele:

1) Kazimierz Twardowski- inicjator

2) Kazimierz Ajdukiewicz

3) Tadeusz Kotarbiński

- za spadkobiercę tej szkoły uważa się Jan Woleński

- skupiała liczne grono, m.in. Alfred Tarski i Jan Łukaszewicz (wybitni polscy logicy), do sympatyków należeli: Maria Ossowska, Izabela Dąbska, Władysław Tatarkiewicz

- wpływ szkoły nie wszyscy oceniali pozytywnie- Roman Ingarden i Henryk Elzenberg ponieśli z jej strony dużą szkodę. Według nich szkoła stosowała terror, zajmowała postawę wojującą, nie dopuszczała do drukowania prac oponentów.

- ogólnie pozytywizm był fil. wojującą

- szkoła realizowała program nawiązujący do Koła Wiedeńskiego (połączenie elementów fil. analitycznej z empiryzmem logicznym)

- dominował realizm, obiektywizm w pojmowaniu prawdy, minimalizm, semiotyka, metoda analityczna, zainteresowania matematyczno- logiczne

• spór o to, czy szkoła reprezentowała fil. pozytywistyczną czy analityczną? Do analitycznej zbliżała się w metodzie i komunikacyjnej koncepcji języka.

KAZIMIERZ TWARDOWSKI (1866-1938)

- lepszy organizator niż oryginalny filozof

- zaczynał jako brentanista, zainteresowany aktem świadomości, który dzielił na akt, treść i przedmiot świadomości. Opisowa psychologia miała być nauką o świadomości.

- radykalna krytyka metafizyki

- przewrót w jego myśleniu dokonał się, gdy spotkał się z teorią Husserla, który walczył z psychologizmem, szukał wiedzy pewnej, i został określony przez dr Kochan jako ostatni rycerz absolutyzmu. Po zmianie poglądów zaczął zajmować się zagadnieniem znaczenia (semiotyką). Wciąż krytykował metafizykę jako sprzeczną z nauką.

• przyszłość filozofii to nauka o nauce

KAZIMIERZ AJDUKIEWICZ (1890-1963)

- dzieła:

1) „Język i poznanie”

2) „Logika pragmatyczna”

3) „Zagadnienia i kierunki filozofii”

- najważniejsze zagadnienia:

a) konwencjonalizm radykalny

* poznanie polega na wypowiadaniu, odrzucaniu lub zgadzaniu się ze zdaniami

* przysługujące zdaniom znaczenia mają charakter intersubiektywny

* obowiązują reguły znaczeniowe

* są trzy typy zdań: empiryczne, aksjomatyczne i dedukcyjne

* znaczenie dla Ajdukiewicza jest zawsze znaczeniem w pewnym języku, nie ma zatem prawdy. Uznanie zdań należy do pragmatyki znaczeniowej.

* wg konwencjonalizmu dane doświadczenia nie wpływają ostatecznie na uznawanie zdań. Wpływ mają przyjęte konwencje terminologiczne. Ajdukiewicz to radykalizuje, mówi, że uznanie zdania jest zawsze uznaniem na gruncie jakiejś aparatury pojęciowej.

* początkowo A. wychodzi z założenia, że języki mają charakter spójny i zamknięty. Zdanie uznane w jednym języku, nie musi być uznane w drugim. Te same dane doświadczenia mogą być uznane na gruncie jednego języka, a na gruncie drugiego nie. Istnieją zatem różne obrazy świata. Język nazywamy otwartym, jeśli inny język zawiera te same znaczenia, co pierwszy język + coś innego. Język zamknięty nie ma takich wyrażeń. Języka spójnego nie można podzielić na dwie puste klasy. Obraz świata wyznaczony jest przez zasób poznanych zdań i aparat pojęciowy. ZATEM: NIE MA języków zamkniętych. Są one fikcją.

b) epistemologia semantyczna

* Ajdukiewicz był radykalnym empirystą, usiłował wyeliminować z języka dyrektywy nie empiryczne

* wierzył, że można stworzyć język czysto empiryczny. Próbował stworzyć nową kategorię znaczenia jako kategorię psychologiczną.

* metoda parafrazy- tezę filozofii przedstawiał w języku logiki i analizował.

TADEUSZ KOTARBIŃSKI (1886-1981)

- dzieła:

1) „Traktat o dobrej robocie”

2) „Elementy teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk”

- problematyka:

1) REIZM (konkretyzm)

* wyraz antymetafizycznej postawy

* początkowo pogląd ontologiczny, konsekwencja postawy nominalistycznej

* istnieją tylko rzeczy lub konkrety semantyczne

* byty jak np. biel, braterstwo itp. to puste nazwy, zastępują inne rzeczy

* konkrety somatyczne mają czasoprzestrzenny charakter

* pogląd ten się skompromitował, była to koncepcja staroświecka

* filozofia nie umożliwia wypowiedzenia wszystkiego

* pojawiał się problem, czy zbiór (lub klasa) jest rzeczą?

* reizm był dyrektywą semantyczną

* w celu eliminacji z języka hipostaz powinniśmy stosować reizm (konkret) wszędzie, gdzie się da

2) PRAKSEOLOGIA
* nauka o sprawnym, skutecznym działaniu

* podział: a) ogólna teoria- charakterystyka czynu, problem sprawstwa, tworzywa, celu, metody; b) kwalifikacja działań pod względem walorów praktycznych- wartościowanie czynu, ekonomiczność, wydajność

3) ETYKA NIEZALEŻNA

* połączenie utylitaryzmu i kantyzmu

* etyka świecka, niezależna w ogóle, od religii, polityki itd.

* uznał, że wzór osobowy będzie formą zasady, wzór osobowy jest bardziej skuteczny

* etyka ma charakter społeczny

* wzorem opiekun spolegliwy, czyli odpowiedzialny, dzielny (wg Kotarbińskiego). Współcześnie to słowo uległo modyfikacji i oznacza człowieka uległego.

* powinniśmy zachowywać się jak ów człowiek, któremu powierzylibyśmy własne życie

* koncepcja realizująca się w czynie

Wykład 11 (wykład ten należy uzupełnić, ponieważ nie mam z niego notatek. Podam tylko podstawowe informacje o filozofach opisanych na tym wykładzie zaczerpnięte ze Słownika filozofii pod red. Adama Aduszkiewicza)

ROMAN INGARDEN (1893-1970)

- filozof, najwybitniejszy przedstawiciel fenomenologii w Polsce

- był uczniem E. Husserla, u którego się doktoryzował

- od 1933 r. prof. we Lwowie, po wojnie był związany z Uniwersytetem Jagiellońskim

- dzieła: „O dziele literackim”, „Spór o istnienie świata” itd.

- poddał krytyce nazbyt wg niego idealistycznie ukierunkowaną fenomenologię Husserla i dążył do realistycznego rozwiązania zagadnienia istnienia świata

- pozostawał w opozycji do szkoły lwowsko-warszawskiej, krytykował m.in. reizm Tadeusza Kotarbińskiego

• badał różnorakie przedmioty intencjonalne, zależne w swym uposażeniu jakościowym od mnogości aktów czystej świadomości. M. in. poddał badaniu dzieła sztuki (literackie, muzyczne itd.). Są to wg niego byty heteronomiczne, wytworzone intencjonalnie przez artystę a rekonstruowane i konkretyzowane przez odbiorcę. Jest to więc istnienie różne od istnienia materialnego i idealnego, choć dzieła sztuki muszą mieć podstawę swego istnienia w pewnych przedmiotach realnych. Fakt ten umożliwia dziełom sztuki ich intersubiektywną tożsamość i dostępność dla wielu odbiorców. Dzieło sztuki nie sprowadza się jednej ani do procesu psychicznego odbiorcy, ani do swego aspektu materialnego. Dzieło sztuki ma charakter wielowarstwowy, a nadto zawierają się w nim liczne miejsca niedookreślone, domagające się konkretyzacji.

HENRYK ELZENBERG (1887-1967)

- filozof, profesor Uniwersytetu w Wilnie i Uniwersytetu w Toruniu

- dzieła: „Kłopoty z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu”, „Próby kontaktu”,…

- odsunięty przez władze komunistyczne od nauczania z przyczyn ideologicznych

- głównym przedmiotem jego zainteresowania była problematyka aksjologiczna

- był krytykiem dominującej w Polsce szkoły lwowsko-warszawskiej, której zarzucał przesadny kult logiki

- był też przeciwnikiem utożsamiania kultury z nauką. Kultura była dla niego pojęciem szerszym, wskazującym na realizowanie się wartości absolutnych. Wartości te ujmował jako bezwzględne w ich bytowej niezależności, wyraźnie oddzielał wartości perfekcyjne od wartości utylitarnych. Współcześnie istnieje wg niego powszechna tendencja do ocen utylitarystycznych, nie neguje to jednak istnienia wartości perfekcyjnych. Fakt, że większość ludzi ich nie rozpoznaje, nie zmienia istoty rzeczy.

- krytykował etykę niezależną T. Kotarbińskiego za nastawienie utylitarne oraz subiektywistyczną i relatywistyczną estetykę jego ucznia S. Ossowskiego.

• był zdecydowanym przeciwnikiem zamazywania w filozofii światopoglądowych różnic, zarazem oponował przeciw sprowadzaniu filozofii do roli narzędzia służącego jakimś interesom.

Wykład 12 (ostatni)

Filozofia polska po II wojnie światowej.

- polityka miała wpływ na nauki społeczne i fil. polską w tym okresie

- marksizm był oficjalną doktryną, lecz nie jedyną. Spory sprzed wojny nie zostały zażegnane. Okres ten nie był długi.

- okresy:

1) 1946-1949- kształtowanie się podstaw marksizmu, okres rachunku strat i kształtowanie się nowej, powojennej kultury intelektualnej

2) 1949-1955- okres stalinizmu zwanego inaczej dogmatyzmem marksistowskim oraz marksizmem stalinowskim

3) 1955-1968- epoka odwilży, antydogmatyzmu, radykalizuje się krytyka marksizmu stalinowskiego, a później marksizmu w ogóle

4) 1969-1989- okres polaryzacji stanowisk, próba rozwoju marksizmu i zarazem konsekwentne próby kontynuowania nauk społecznych i filozofii w oparciu o tradycję filozoficzną

Ad1. 1946-1949

- okres mający znaczenie polityczne, poprzedzający zjednoczenie PPS z PPR w PZPR

- miał miejsce spór o przyszłość Polski

- spór o humanizm socjalistyczny

* PPS: przedstawicielami są Józef Chałasiński i Jan Strzelecki. Krytykowali marksizm mówiąc, że jest on nieprzydatny, że jest ideologią przeszłości, ekonomizmem. Społeczeństwo potrzebuje analizy egzystencjalistycznej. Proponują solidaryzm społeczny jako socjalizm, a nie walkę klas. Socjalizm narodowy a nie internacjonalizm.

* PPR: przedstawicielami są Adam Schaff i Julian Hochfeld. Interpretowali humanizm jako humanizm walczący. Społeczny solidaryzm jest odrzucany. Determinacja społeczna dotyczy motywów jednostki. Jednostkowo-indywidualna aksjologia.

- w 1947 r. Adam Schaff wydał książkę „Wstęp do teorii marksizmu”, która wywołała burzę wśród intelektualistów. Autor głosił w niej mechaniczne podejście do rozwoju społecznego. Użył w nim pojęcia prawa postępującego rozwoju sił wytwórczych, które to pojęcie ukuł Oskar Lange. Co to oznaczało? Konieczność ciągłej zmiany sił wytwórczych. Subiektywnie pojmował świadomość. Człowiek wg niego działa celowo, zatem i społeczeństwo też tak działa. Znając jednostkę, znasz społeczeństwo. Nawiązywał do idei oświeceniowych: wiedza, postęp. W sporze wywołanym przez książkę udział brali:

- marksiści: Władysław Krajewski, Stanisław Ossowski

- Jan Piwowarczyk- krytyk i teoretyk katolicki

- Narcyz Łubnicki- filozof pozytywizująco-kantowski

Ad2. 1949-1955

- najgorszy okres rozwoju kultury intelektualnej

- wyraźny wpływ stalinowskiego dogmatyzmu

- 1951 r. - I Kongres Nauki Polskiej

- uważano, że należy przystąpić do ostrej polemiki z przeciwnikami marksizmu po to, by osłabić ich stanowisko

- stanowisko Schaffa w kwestii społecznej do dziś jest rozwijane:

1) Stanisław Baczko- twórca warszawskiej szkoły historyków idei

2) Leszek Kołakowski

- marksizm trzeba było układać od nowa

- zmiana jest prowadzona przez ludzi bardzo młodych, musieli się opowiedzieć w kwestii tradycji oraz innych teorii (1 BŁĄD: odcięcie się od tradycji)

- po 1951 r. próbowano się ustosunkować do Kongresu, Schaff i jego współpracownicy toczyli spór ze szkołą lwowsko-warszawską

- w tym samym roku A. Schaff wydał „Zagadnienia z marksistowskiej teorii prawdy”. Autor sądzi, że marksistowska teoria prawdy przykłada się do leninowskiej teorii odbicia- wiedza prawdziwa to zgodność idei z rzeczywistością. Odcina się też w tej książce od kantyzmu i heglizmu. Szkole lwowsko-warszawskiej zarzuca się, że nie jest zgodna z teorią odbicia. Pozytywiści uznawani są za subiektywistów i relatywistów. Polemika z nimi pociągnęła ze sobą konsekwencje polityczne: ograniczyła publikacje, odsuwała od zajęć, ale w zamian stworzono Bibliotekę Klasyków Filozofii, by odsunięci uczeni mieli się czym zająć.

• marksiści: B. Baczko, A. Schaff, L. Kołakowski, M. Fritzhaud, H. Holland

Ad3. 1955-1968

- próba rachunku sumienia, krytyka stalinizmu, wytyczanie nowych celów badań, spór o teorię alienacji.

- krytyka ma populistyczny charakter: stalinizm to czyste zło

- 1956 r. „Aktualne i nieaktualne pojęcie marksizmu” L. Kołakowskiego:

- marksizm jest teorią zasymilowaną przez humanistykę

- system stalinowskiej dyktatury jest przestarzały

- zatem należy marksizm odrzucić jako skompromitowany

- Kołakowski skłania się ku egzystencjalizmowi

- marksizm nie skupia się na problematyce etyczno-antropologicznej

- w ówczesnym sporze pojawiają się opinie, że koncepcja społeczna jest niewydolna (należy odejść od ekonomiki i walki klas)

- Z. Bauman, Hirszowicz, Wesołowski, Wiatr, (później również) Szacki- socjolodzy, którzy robią zwrot ku socjologii empirycznej

- Andrzej Malewski- filozof i socjolog, przywiózł z USA hipotetyzm Poppera

- w fil. polskiej dokonuje się podział ról:

1) analizy etyczno-antropologiczne (odkrycie młodego Marksa, spór o teorię alienacji)

2) prąd egzystencjalny

- szkoła poznańska: Kmita i Nowak- rozwijają hipotetyzm Poppera

- spór o teorię alienacji- książka Schaffa wywołała dyskusję. Wg autora najważniejszą teorią marksizmu jest teoria alienacji. Marksizm zakłada, że człowiek nieuchronnie się wyobcowuje.

Wszelkie uzupełnienia pochodzą ze Słownika filozofii pod red. Adama Anuszkiewicza; nie zostało to powiedziane przed dr Kochan, co nie znaczy, że może być nieprzydatne

-1-

---