Sarmatzym

pojęcie

• formacja kulturowa, która występowała w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od końca XVII do połowy XVIII wieku

• w obrębie tej formacji pozostawała kultura szlachty i mieszczaństwa, a poza nią folklor chłopski

• początek sarmatyzmu → ukształtowanie się demokracji szlacheckiej

• koniec sarmatyzmu → pierwszy rozbiór Polski

• sarmatyzm odnosi się polskiej odmiany ogólnoeuropejskiej formacji kulturowej, cechującej się; formację tę cechowała we wszystkich krajach odrębność poszczególnych kultur narodowych

dzieje terminu

• geneza wiąże się z tzw. mitem sarmackim - przekonanie o powiązaniu ze starożytnym plemieniem Sarmatów

• początkowo słowo „Sarmata” oznaczało swego rodzaju przynależność narodową

• pojęcie Sarmaty kojarzone ze szlachcicem

• w oświeceniu rozumienie pojęcia uległo zmianie → zaczęło być kojarzone z cechami kulturowymi i mentalnymi, jakie charakteryzowały przedstawicieli szlachty

• przełom XIX i XX w. przynosi natomiast zasadnicze rozgraniczenie miedzy wszelkimi znaczeniami słowa, przy czym to z lat '60 XVIII miało wydźwięk pejoratywny

główne idee

• republikanizm i wolność dla stanu szlacheckiego, sprzyjało to rozwojowi indywidualizmu

• kult szlachectwa i dawności rodu

• cnoty przodków (surowość i prostota) to przeciwieństwa współczesnego zepsutego świata

• obniżenie rangi zawodów kupca i rzemieślnika, lekceważenie pracy nierolniczej (powodowało to przechodzenie ze stanu niższego do szlacheckiego)

• ważną wartością wśród szlachty była równość („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”), a także rycerskość, honor, wiara, odwaga, skłonność do brawury i ryzyka, ale także rozrzutność, pewność siebie, duma, rubaszność

• zabawa i polityka były zajęciami dominującymi w życiu szlachty

• szlachta narzucała określony styl bycia innym warstwom społecznym

wytwory kultury sarmackiej

• odmienność sarmatyzmu najwyraźniej zamanifestowana została w literaturze

• wytworzyła takie gatunki jak: pamiętnik sarmacki, facecja, okolicznościowa literatura polityczna, różne rodzaje pieśni poezja obyczajowo-społeczna

• ulubiony styl: barok sarmacki

• twórczość ta miała formy mówione i pisane

• kultura szlachecka miała także przejawy widowiskowe i muzyczne, taneczne itp.

• silva rerum - rękopiśmienne księgi domowe, zapisywane sukcesywnie; zapisywano w nich dosłownie wszystko

sarmatyzm a oświecenie

• stopniowo zaczęto uświadamiać sobie sprzeczności ustroju republikańskiego, upadek międzynarodowego prestiżu Polski, pozorność szlacheckiej demokracji i równości

• przechodzenie od formacji sarmackiej do oświeceniowej było procesem kilku pokoleń

• pierwszym pokoleniem Polaków, którzy zaczęli myśleć nowymi kategoriami, było pokolenie S. Leszczyńskiego, A. Potockiego i S. Poniatowskiego → wychowani jeszcze w kulturze sarmackiej, w wieku dojrzałym dokonywali pewnego przewartościowania sarmatyzmu

• następne pokolenie: M. i A. Czartoryscy, S. Konarski →zetknęło się z oświeceniem w młodości; to oni stanowili pierwszą reprezentację nowej kultury

• pokolenie S. Augusta Poniatowskiego, I. Krasickiego i A. K. Czartoryskiego mogło być już od kolebki wychowane w duchu oświeceniowym

• pierwsze grupy oświeceniowe tworzyli głównie magnaci i środowiska naukowe, częściowo też zakonne i kościelne

• granica między środowiskiem pańskim a szlacheckim była więc jednocześnie granicą między oświeconymi a Sarmatami

• oświecone środowisko podzielone było na dwie koterie: Czartoryskich i Potockich

• obie koterie chciały wzmocnienia władzy, ale tak, żeby było to na ich korzyść

• stronnictwa ciągle się zwalczały, a to uniemożliwiało wprowadzenie potrzebnych reform → do 2 poł. XVIII wieku masy szlacheckie pozostawały sarmackie

• sytuacja zmieniła się po politycznym zwycięstwie Czartoryskich i elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego → przystąpiono do intensywnego reformowania

• w ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku sarmatyzm doznał całkowitego załamania

stanowisko oświeconych

• utworzenie terminu sarmatyzm jako nazwy zjawiska kulturowego → objaw oświeceniowej oceny (negatywnej!)

• Sarmaci: wrzaskliwe, kłótliwe, ksenofobiczne obżartuchy

• Z czasem to pojecie zaczęło przylegać do szlachty walczącej o utrzymanie swoich przywilejów (rujnujących kraj)

Franciszek Zabłocki - Sarmatyzm

Stanisław Staszic - Przestrogi dla Polski

J. Ursyn Niemcewicz - Powrót Posła

Franciszek Bohomolec - Staruszkiewicz

Franciszek Bohomolec- Małżeństwo z kalendarza

Zwrócić uwagę na te utwory, szczególnie na egzamin u dr Ignaczak, bo one ładnie powiedzą o konflikcie fraka i kontusza

---