Ania Stężała
SARMATYZM
- terminem tym określano formację kulturową, która występowała w Rzeczpospolitej Obojga Narodów od końca XVI wieku (kształtowanie się demokracji szlacheckiej) do połowy XVIII (upadek szlacheckiego parlamentaryzmu). W obrębie tej formacji pozostawała kultura ogółu szlachty i mieszczaństwa.
Geneza pojęcia łaczy się z tzw. mitem sarmackim - przekonaniem wiążącym pochodzenie Polaków ze starożytnym plemieniem Sarmatów zamieszkujących między I a IV wiekiem n.e. ziemie dzisiejszej Ukrainy. O plemionach tych wspominali już rzymscy i greccy kronikarze, a także Jan Długosz. Zatem słowo „Sarmata” oznaczało początkowo swego rodzaju przynależność narodową. Ponieważ pojęcie „narodu” w XVII wieku zaczęto utożsamiać z panującym stanem szlacheckim, więc też pojęcie Sarmaty na ogół kojarzono ze szlachcicem. W okresie oświecenia znaczenie terminu uległo zmianom. Nastąpiło dalsze zwężenia jego znaczenia, odnosiło się już nie tylko do przedstawicela jednego stanu, ale określonego etapu historycznego w dziejach. Słowo „sarmatyzm” zaczęło być kojarzone z cechami kulturowymi i mentalnymi, jakie przedstawicieli szlachty polskiej charakteryzowały w okresie kiedy uznawali się za potomków satrożytnych Sarmatów.
Główne idee:
republikanizm i wolność dla stanu szlacheckiego, sprzyjało to rozwojowi indywidualizmu
kult szlachectwa i dawności rodu
cnoty przodków (surowość i prostota) to przeciwieństwa współczesnego zepsutego świata
obniżenie rangi zawodów kupca i rzemieślnika, lekcważenie pracy nierolniczej (powodowało to przechodzienie ze stanu niższego do szlacheckiego)
ważną wratością wśród szlachty była równość („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”), a także rycerskość, honor, wiara, odwaga, skłonność do barwury i ryzyka, ale także rozrzutność, pewność siebie, duma, rubaszność
zabawa i polityka były zajęciami dominującymi w życiu szlachty
szlachta narzucała określony styl bycia innym warstwom społecznym
Ania Stężała
OBIADY CZWARTKOWE
- spotkania intelektualistów polskich na dworze Stanisława Augusta. Zalążkiem tej instytucji było Towarzystwo Przyjaciół Kilku, które zawiązało się w Warszawie z początkiem 1771 r. z zamiarem wydawnia pisma tygodnikowego „o stanie politycznym, obywtelskim i zakonnym państw starożytnych”. Inicjatorem zebrań grona uczonych, był K. Wyrwicz - najbardziej wyróżniający się współautor i redaktor zeszytów zawierających opis obyczajów i ustroju państw antycznych. Obiady czwartkowe nazywane były przez współczesnych także „literackimi”, „uczonymi”, lub „rozumnymi”. Organizowane były na wzór paryskich salonów literackich. Odbywały się w każdym tygodniu i trwały od 3 do 4 godzin. Celem spotkań były rozmowy na tematy związane ze sztuką, nauką, omawiano dzieła literackie. Obiady pełniły niemal funkcję instytucji kulturalnej, której działalność znacząco wpłynęła na rozwój literatury tego okresu.
Zebrania oraganizowano na Zamku Królewskim, a latem w Łazienkach. Do grona bywalców czwartkowych zaproszeni zostali poeci literackiej drużyny, której mecenasował A. K. Czartoryski, byli to m.in. Naruszewicz, Trembeki, Krasicki, Bohomolec, Wybicki, Karpiński, Skrzetuski, Igacy Potocki, Wojciech Bogusławski, Andrzej Zamoyski.
Podejmowane problemy, rezultaty spotkań:
chęć przekazania majątku po skasowanym zakonie jezuickim na rozwój szkolnictwa
przedstawiono plan ustanowienia Komisji Edukacji Nrodowej
w czasie obard obowiązywała wolność słowa
krytykowano zakony żebrzące
podczas obiadów nie tylko dyskutowano na tematy państwowe, ale także odczytywano teksty literackie
biesiadny i towarzyski charakter spotkań sprzyjał żartom i wesołej piosence, odczytywano satyry krytykując i ośmieszając rzeczywistość
król wynagradzał uczestników wedle ich zasług wekslami i pieniędzmi, starał się, aby efekt ich parcy ukazały się drukiem
dzięki spotkaniom nastąpił bujny rozkwit rodzimej twórczości literackiej, zwłaszcza wierszowanej, wzory czerpano z klasycystycznej poezji francuskiej, a także z Horacjusz
Przyczyny rozwiązania:
działalność autorów opozycyjnych, którzy głosili krytykę obiadów czwartkowych
członkowie spotkań wstępowali do konkurencyjnych instytucji np. Komisji Edukacji Narodowej
pojawienie się nowego pokolenia, które nie chciało kontynuować działalności przodków
kłopoty finansowe króla
Całkowite ustanie spotkań to 2 połowa 1782 roku.
Ania Stężała
KOMEDIA
- gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyslnym dla bohaterów. Operuje chwytami komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego, językowego, karykaturalnego wyjaskrawienia (karykatura), groteski, mogą mieć chrakter satyryczny (satyra). Wśród klasycznych form dramatu, komedia stanowi gatunek opozycyjny względem targedii. Wzajemne ralacje obu gatunków opierały się przede wszystkim na przeciwstawieniach: patosu i wesołości, kompozycji zwartej i kompozycji luźnej (epizodycznej), jednolitości wysokiego stylu i różnorodności stylistycznej. Opozycja ta obowiązywała aż do schyłku klasycyzmu, stwarzając gwarancje tożsamości obu gatunków. Komedia powstała w starożytnej Grecji, wyrosła z dwojakich źródeł: 1. attyckie (stanowiły obrzędy dionizyjskie, w których śpiewane były swawolne i satyryczne piosenki towarzyszące wesołym pochodom ku czci Dionizaosa), 2. doryckie (improwizowane scenki rodzajowe lub mitologiczne). Z tych dwóch pierwiastków ukształtowała się w V w.p.n.e komedia staroattycka mająca głównie charakter satyry politycznej, łącząca elementy baśniowo - fantastyczne, groteskowe i parodystyczne. Drugie stadium rozwoju komedii antycznej to komedia średnia (IV w.p.n.e). Wyeliminowała ona chór i porzuciała tematykę polityczną na rzecz humorystyczno - realistycznych obrazków z codziennego życia. Kolejnym etapem była komedia nowa (IV - III w.p.n.e) związana z życiem róznych środowisk społecznych i wprowadziła rozwinięty zestaw typowych postaci komediowych. Średniowiecze ukształtowało przede wszystkim farsę, ludowe gatunki, których doświadczenia wielorako spożytkowała póżniejsza komedia. Z udowych form dramatu najwieksze znaczenie dla ewolucji komedii miała rozwijająca się w XVI - XVII w. komedia dell`arte. W toku rozwoju komedii nowożytnej skrystalizowały się liczne jej odmiany tematyczno - kompozycyjne częściowo nawiązujące do komedii antycznej, z których zasadnicze to: komedia sytuacji, komedia intryg, komedia charakterów i komedia stayryczna. Marmontela wyrózniał również komedię płaczliwą, nazwaną w „Kalendarzu Teatrowym” - tragikomedią. W rozumieniu „Tygodnik” tragikomedią mogło być każde połączenie powagi z wesołością. Określenia tego jednak omijano w XVIII - wiecznej nomenklaturze teoretycznej, znalazło szerokie zastosowane natomiast w repertuarze muzycznym. Począwszy od „ Axura” (1793) większkość grywanych w Polsce oper stanowiły opery tragikomiczne. Dopiero J.F. Królikowski („Rys poetyki”) w pełni zaakceptował ten termin i przypisał mu znacznie szersy zakres znaczeniowy, nazywając tak wszelkie typy dramy. W XVI - XVII w. ukształtowałay się 2 zasadnicze modele komedii, które współzawodniczyły do połowy XIX wieku: komedia romantyczna (powstała na gruncie darmatu angielskiego epoki elżbietańskiej) i komedie sytuacyjne, charakterologiczne i obyczajowe (wyłoniły się za sprawą twórczości Moliere`a).
W XVIII wieku rozijał się dramat mieszczański, który podważył w znacznym stopniu autonomie gatunkową komedii, łącząc elementy typowo komediowe z tendencjami właściwymi dramatowi (kmedia łzawa).
W trakcie rozwoju gatunek zatracił zatem swój antyczny charakter. Oświeceniowi teoretycy i twórcy komedii wyznawali przeświadczenie o ustanowieniu „początkowego” ogniwa rozwoju tego gatunku w Polsce, co łączyło się z intencją zespolenia nazwy „komedia” z utworami realizującymi reguły klasycystyczne. Bardzo długo utrzymał się w Polsce zwyczaj określania tym terminem wszelkiego rodzaju sztuk teatralnych, a poszerzone jego znaczenie odnosiło się do nazwy budynku teatru: komedialnia.
Oświeceniowa myśl teoretyczna w Polsce skoncentrowała się głównie na komedii. Wynikało to ze szczegółnej funkcji, jaką twórcy publicznego teatru powierzyli temu gatunkowi - miała „bawiąc uczyć”, stanowiła narzędzie kształtowania charakterów i przeobrażania rzeczywistości.
Komedia miała realizować ponadczasowy, klasyczny model chrakteru wyrażony poprzez uogólnione ujęcie jednej określnonej cechy. W analizach postaci komediowych operowano tradycyjną systematyką charakterów - typów (skąpiec, łgarz, obłudnki) opartej na zasadzie stałości i niezmienności oraz ustalonych konwencjach sposobu obrazowania. Problematyka komedii nie miała zamykać się w kręgu spraw prywatnych, ostrze krytyki skierowne było przeciw postawom i zachowaniom zagrażającym cnotom społecznym. Tak jak inne rodzaje lieratury nauczającej obowiązywał komedię zakaz satyry imiennej - miała wyśmiewać występki, nie osoby.
Struktura językowa utworów scenicznych była bardzo ważana. Wskazano na odrębność języka dramatu od epiki oraz konieczność maksymalnego umotywowania sytuacyjnego i kondensacji wypowiedzi dialogowej. Monologiem zalecano posługiwać się oszczędnie, nie powinien on być epizodem, tylko musi łączyć się z akcją. Umotywowany gwałtownym poruszeniem lub uniesieniem winien być wypowiadany szybkim i przerywanym tokiem mowy. Dialogi komedii chrakteryzują się krótkimi kwestami. Zdania są proste, często potoczne, autorzu unikali szyku przestawnego. Zindywidualizowany sposób mówienia powienien wyrażać emocjonalne stany postaci. Proza i wiersz to formy równoprawne, ale teoretycy zalecali stosować w utworach raczej prozę. Komediopisarze obficie korzystali ze słownictwa i zwrotów potocznych, częstym zjawiskiem była indywidualizacja postaci poprzez cechy języka.
Wpływ na rozwojowy proces komedii w 2 połowie XVIII wieku miało postępujące usamodzielnienie się instytucji teatru, rozrastanie się Warszawy w ośrodku wielkomiejskim i dojście do głosu opinii publicznej jako coraz bardziej liczącej się siły w kształtowaniu polityki repertuarowej. Konieczność w uwzględnianiu gustów odbiorców sprawiła, że przypisany komedii we wstępnym okresie surowy dydaktyzm uległ rozluźnieniu, co sprzyjało wyłonieniu się nurtu zabawowego („Świętoszek zmyślony”, „Skąpiec”, „Mieszczanin szlachcic”). Z czasem pojawiła się komedia obyczajowo - polityczna („Powrót posła” Niemcewicza), oraz liczne okolicznościowo - polityczne (m.in. Dmuszewskiego).