Pierwszą koncepcja psychologiczną człowieka jaką zaprezentuje jest koncepcja behawiorystyczna. Nazwa behawioryzm pochodzi z języka angielskiego od słowa behavior i oznacza postępowanie. Twórcą tego kierunku był John Broadus Watson, którego celem było przekształcenie psychologii w naukę eksperymentalną, niczym nauki przyrodnicze. Behawioryzm w ślad swej myśli kładzie nacisk na obserwacje zachowania ludzkiego, oraz na zmiany fizjologiczne u ludzi i zwierząt pojawiające się na skutek pewnych sytuacji naturalnych bądź eksperymentalnych. Behawiorystyczna szkoła myślenia została rozwinięta w latach 50' przez Skinnera. To on podjął próbę analizy ludzkiego zachowania w oparciu o wzmocnienia i bodźce wzmacniające.
R E K L A M A |
Zachowanie jednostki, jej aktywność naukowa, twórcza, kontakty z innymi ludźmi, umiejętności, zdolności są zdeterminowane zarówno przez geny, jak i przez szereg czynników środowiskowych. Behawioryści kładą nacisk właśnie na te czynniki. Może to być specyficzna sytuacja społeczno - ekonomiczna, rodzinna, szkolna, na człowieka mogą oddziaływać również bodźce dochodzące z reklamy, telewizji, internetu, ogólnie mówiąc z mass mediów. Szkoła behawiorystyczna zwraca uwagę, iż środowisko jest niepowtarzalną mozaiką różnego rodzaju bodźców. To te bodźce właśnie determinują, w głównej mierze, zachowanie człowieka. Jeśli określilibyśmy bodziec literą S, a reakcje, które on powoduje literą R, to moglibyśmy zależność pomiędzy ludzkim zachowaniem a bodźcem ująć według następującego wzoru R = F (S1, S2, S3,....Sn). Wzór ten możemy interpretować w następujący sposób. R, czyli reakcja człowieka, jego zachowanie jest sumą, jest funkcją wszystkich bodźców jakie na człowieka oddziaływają. Zadaniem psychologa, którego podejście do człowieka ma charakter behawiorystyczny polega właśnie na badaniu zależności pomiędzy bodźcami oddziałującymi na jednostkę, a jej zachowaniem. Behawioryści bowiem upatrują uzasadnień ludzkiego zachowania nie w osobowości człowieka, ale w środowisku zewnętrznym. Współcześnie zwolennicy behawioryzmu zwracają uwagę na fakt, iż to nie tylko środowisko oddziałuje na człowieka, ale również jednostka ludzka zmienia, kształtuje swoje środowisko. W związku ze swoją teorią, behawioryści, nakreślili wizję człowieka zewnątrz - sterowalnego. Chodzi tu o to, iż na to jaki człowiek będzie, jak się zachowuje możemy wywrzeć wpływ z zewnątrz, poprzez jego środowisko. W efekcie tej myśli jeśli chcemy wykształcić pewne cechy u człowieka, musimy sprawić, aby środowisko odpowiednio na niego wpływało, umożliwiając mu kształtowanie się tych cech. Chcesz stworzyć idealnego człowieka - stwórz mu idealne środowisko.
Wzmocnienia.
W związku, iż według koncepcji behawiorystycznej, człowiek jest istota zewnątrz - sterowalna, można na niego oddziaływać stosując system wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Poniżej pokrótce je scharakteryzuje.
Zachowanie sprawcze oznacza, że jednostka, zarówno człowiek, jak i zwierzę dąży do osiągnięcia pewnych celów. Na podstawie eksperymentów okazało się, iż zwierzę potrafi nauczyć się zachowania, które w efekcie przynosi mu nagrodę. W związku z tym można stosować system wzmocnień pozytywnych, w celu uzyskania określonego, pożądanego przez nas zachowania.
Wzmocnienia jakie możemy stosować wobec jednostki są bardzo różne. Skinner wyróżnił bardzo wiele rodzajów wzmocnień. Najbardziej jednak istotne są wzmocnienia pozytywne i negatywne. Najprościej rzecz ujmując wzmocnienia pozytywne możemy kojarzyć z nagrodą, następstwem czegoś ważnego i przyjemnego dla jednostki. Może to być otrzymanie kolorowej gwiazdki za otrzymanie dobrego stopnia czy staranne odrobienie pracy domowej u dziecka, może to być podwyżka czy awans zawodowy u pracownika. Wzmocnienie negatywne natomiast należy kojarzyć z konsekwencją negatywną danego zachowania. W rozumieniu Skinnerowskim trzeba uważać na tendencje identyfikowania kary ze wzmocnieniem negatywnym. W ujęciu tego psychologa bowiem są to dwie różne rzeczy. Wzmocnienie negatywne bowiem ma na celu zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia danej czynności w przyszłości, poprzez usunięcie przykrych, awersyjnych, bądź szkodliwych bodźców. Przykładem tu może być złe zachowanie dziecka podczas lekcji arytmetyki. Gdy nauczycielka stawia owe dziecko do konta. Jest to wzmocnienie negatywne nie zaś kara. Gdyż dla chłopca stanie w kącie jest zwolnieniem od ciężkiego obowiązku uczenia się arytmetyki, co za tym idzie istnieje duże prawdopodobieństwo, że nieprawidłowe zachowanie podczas lekcji arytmetyki będzie się powtarzać. W przypadku gdy dziecko chciałoby uczyć się tego przedmiotu, postawienie go przez nauczycielkę do kąta byłoby karą. Gdyż dziecko prawdopodobnie wyeliminowałoby swoje złe zachowanie. Kara więc, w przeciwieństwie do wzmocnień prowadzić ma do eliminowania złego zachowania. Odchodząc jednak od koncepcji Skinnerowskiej, należy przyznać, iż powszechnie wzmocnienie negatywne rozumiane jest jako kara.
Behawioryści wykazali, iż bardziej skutecznym wzmocnieniem do wywołania porządnych zachowań, są wzmocnienia pozytywne. Sztuka tych oddziaływań polega jednak na tym, iż należy w odpowiedni sposób je dobrać. To co dla jednych będzie nagrodą, wzmocnieniem pozytywnym, dla innych jednostek może stanowić karę. Jeśli chcemy więc prawidłowo stosować system wzmocnień pozytywnych, musimy zdać sobie sprawę, co tak naprawdę będzie motywowało jednostkę i będzie stanowiło dla niej rodzaj gratyfikacji. Istotnym elementem w korzystaniu ze wzmocnień pozytywnych, jest również to w jaki sposób są one stosowane. By były one skuteczne, muszą się kierować określonymi zasadami, mówiącymi o tym kiedy, jak i jakie zachowania są wzmacniane.
Stosując więc system wzmocnień pozytywnych powinniśmy zapoznać się z następującymi regułami niezbędnymi dla uzyskania odpowiednich rezultatów naszych oddziaływań. Są to następujące procedury:
procedura stałych odstępów czasowych - polega na tym, iż zachowanie jest stale nagradzane po pewnym odstępie czasowym. Minus tej procedury jest taki, iż często zdarza się, że człowiek staje się mniej aktywny, natomiast przed wypłatą, przed ocenieniem osiągnięć zaczyna lepiej pracować. Natomiast tuz po otrzymanym wzmocnieniu jego aktywność ponownie spada.;
procedura stałych proporcji - polega na tym, iż jednostka dostaje wzmocnienie, nagrodę po określonej porcji reakcji oczekiwanych. Istotnym elementem dla skuteczności tej procedury jest odkrycie momentu, w którym jednostka winna otrzymać wzmocnienie.;
procedura zmiennych odstępów czasowych - wedle tej procedury wzmocnienia pozytywne spotykają jednostkę w nierównych odstępach czasowych, nie może ona spodziewać się momentu, w którym nastąpi wzmocnienie.;
procedura zmiennych proporcji - polega na tym, iż po różnych prawidłowych reakcjach człowiek zostaje nagrodzony. Jest to skuteczne, gdyż jednostka przez cały czas pracuje i zachowuje się tak jak tego oczekujemy, jednocześnie spodziewając się gratyfikacji. Procedurę tą możemy porównać do gier losowych, w której jednostka może wygrać za pierwszym, dziesiątym, bądź za setnym razem.
Jednak trzeba tu zaznaczyć, iż nawet najlepsze metody sterowania działalnością człowieka będą bezowocne, jeżeli człowiek nie nauczy się określonych zachowań. W systemie sterowania jednostką trzeba także uwzględnić metody konstruowania reakcji człowieka. Wśród tych metod możemy wyróżnić na przykład metodę kolejnych przybliżeń. Polega ona na tym, iż w początkowej fazie osoba sterująca zachowaniem jednostki (nauczyciel, terapeuta) nagradza zachowania będące znacznie odległe od pożądanych, stanowiące jednak pewien krok na przód. W dalszej pracy z człowiekiem, nagradzane są już coraz bardziej złożone reakcje, zachowania, które są w znacznie większym stopniu podobne do oczekiwanych rezultatów.
Najczęściej popełnianym błędem podczas wzmacniania pozytywnego zachowań ludzkich jest opóźnienie gratyfikacji. W sytuacji gdy uczeń dostanie dobra ocenę za swój wysiłek po znacznym okresie czasu, nie będzie to dla niego motywujące. Tak samo dzieje się w przypadku odroczenia zapłaty za wykonaną pracę. Aktywność zarówno pracownika jak i ucznia w sytuacji odroczonej nagrody, pochwały znacznie spada, niźli w przypadku gdy wzmocnienie pozytywne wystąpiłoby w krótkim odstępie czasu po wykonaniu zadania, pojawieniu się reakcji pożądanej.
W sytuacji sterowania negatywnego, jak już wyżej wspomniałam, będę się tu odnosić do kar. Należy jednak mieć w pamięci koncepcje Skinnera, który odróżnia proces wzmacniania negatywnego od kary. Jednak w proponowanym spojrzeniu na sterowanie negatywne jako postać kary. Kara jest inaczej nazywana, by zgodnie ze Skinnerem nie używać pojęcia wzmacniania negatywnego, sterowaniem awersyjnym, punitywnym i dążyć ma ono do wyeliminowania zachowań nieporządnych. Sterowanie to polega na stosowaniu negatywnych oddziaływań takich jak kary pieniężne, derywacja pokarmowa, złe stopnie, represje, nagana, odrzucenie przez grupę społeczną, przesunięcie na niższe stanowisko.
Behawioryści w oparciu o swoje badania stwierdzili, iż wzmacnianie pozytywne jest znacznie lepsze w osiągnięciu oczekiwanych rezultatów, niż sterowanie awersyjne. Kara bowiem w znacznym stopniu powoduje stłumienie zachowania, które podlega naganie. Jednak po zaprzestaniu represji, zachowanie to może ponownie powrócić. To, iż jakaś osobę skażemy na karę więzienia za naganne zachowanie nie oznacza, iż po wyjściu z więzienia, zachowania takie nie powtórz się. Często bowiem jednostka zaprzestaje zachowań niepożądanych tylko w sytuacji gdy czuje, iż może być z nie ukarana. W części przypadków zdarza się, iż człowiek szuka bardziej zawoalowanych sposobów na wykonywanie czynności niepożądanych, by pomimo złego zachowania uniknąć kary. Należy więc uświadomić sobie fakt, iż kara nie jest sposobem na uzyskanie zachowań pozytywnych. By bowiem osiągnąć ten cel poza sterowaniem negatywnym, należy pokazać jednostce drogę do osiągnięcia nagrody i nauczenia się zachowania akceptowanego, podlegającego wzmacnianiu pozytywnemu. Sterowanie punitywne często prowadzi do:
generalizacji hamowania - może się zdarzyć, iż w związku ze stosowaniem kar u jednostki dojdzie nie tylko do zahamowania zachowań negatywnych, ale także do wygaszenia postaw i postępowań społecznie akceptowanych. By tego uniknąć poza stosowaniem kar, winno się wzmacniać pozytywnie prawidłowe postawy i zachowania jednostki.;
zaburzeń emocjonalnych - w sytuacji zbyt silnych i nieadekwatnych kar w człowieku mogą wyzwolić się uczucia lęku, agresji, wycofania;
unikania źródła karania - sterowanie awersyjne może prowadzić jedynie do tego, iż osoba zacznie unikać miejsc i osób, które stały się źródłem kar. Dziecko często ganione w szkole, zacznie w końcu jej unikać, co przecież nie jest celem wychowania i nauczania.;
dostarczenia negatywnych wzorców - w związku z pokazywaniem jednostce sposobów karania nauczy się on jak tak postępować, nauczy się karać innych.
Jedna z istotnych procedur sterowania negatywnego jest dążenie, nie do kar, ale do eliminowania nagród. Osoba wówczas może zacząć unikać nie źródła karania jak w powyższych sytuacjach, ale osoby, która nie nagradza.
BEHAWIORYZM
1.Założenia behawioryzmu:
-człowiek jest układem zewnątrzsterownym, jego zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne,
-dzięki odpowiednim sposobom manipulacji środowiskiem można modyfikować reakcje ludzkie,
-system kar i nagród decyduje o tym czego człowiek unika i do czego dąży
-procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim zachowaniem, w żaden sposób nie wpływają na człowieka.
2.Przedstawiciele behawioryzmu:
Watson(ojciec behawioryzmu), Pawłow, Hull, Skinner, Tolman, Thorndeik.
3. Warunkowanie klasyczne
to uczenie się znaczenia jakiegoś pierwotnie obojętnego bodźca dzięki temu, że systematycznie poprzedza on jakiś bodziec, który znaczenie już ma.
I etap
Pożywienie * Ślinienie się
(bodziec bezwarunkowy) (reakcja)
II etap
Dzwonek + Pożywienie * Ślinienie się
(bodziec obojętny) (bodziec bezwarunkowy) (reakcja)
III etap
Dzwonek * Ślinienie się
(bodziec bezwarunkowy) (reakcja)
Warunkowanie instrumentalne
Uczenie się znaczenia jakiejś pierwotnie obojętnej reakcji dzięki temu, ze po niej pojawia się jakiś pożądany stan rzeczy (wzmocnienie pozytywne, nagroda), albo unikamy czegoś niepożądanego(wzmocnienie negatywne, kara).
4.Generalizacje bodźca
Jest to zjawisko polegające na tym, że reagujemy na wszystkie bodźce podobne do bodźca warunkowego. Np. Jeżeli dziecko doznaje przemocy w rodzinie ze strony ojca to jego reakcja na ojca może zostać przeniesiona na wszystkich mężczyzn.
5. Konsekwencje stosowania kar:
-kara nie eliminuje zachowań niepożądanych, jedynie tłumi je i wycofuje na pewien czas,
-kara generalizuje proces hamowania i uogólnia go,
-unikanie źródła karania
-kara zawsze wywołuje emocje negatywne często zaburzenia emocjonalne, które zwrotnie zwiększają ilość zachowań niepożądanych,
-wielkość kary jest zwykle nie adekwatna do zachowania, natomiast jest adekwatna do stanu emocjonalnego osoby karzącej,
-kara modeluje podobne zachowania
-kara może okazać się nagrodą,
-skutki kary najczęściej są krótkotrwałe,
-kara dostarcza informacji jak nie powinno się postępować, ale nie pokazuje jak powinno się postępować,
6. Procedury nagradzania:
-procedura stałych odstępów czasowych - zachowanie jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Procedura ta wywołuje jednak ujemne skutki. Skoro nie ma wyraźnej zależności pomiędzy osiągnięciami a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego ludzie często działają na zwolnionych obrotach, często pracują nierytmicznie; zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty (nagrody) a jednocześnie zwiększają wysiłek tuz przed jej otrzymaniem. Np. pracownik otrzymuje wypłatę co miesiąc.
-procedura stałych proporcji - człowiek otrzymuje wzmocnienia po wykonaniu określonej pracy. W tej sytuacji człowiek otrzymuje wzmocnienie regularnie po każdej n-tej reakcji. Procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Jego skuteczność w dużym stopniu zależy od tego czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka należy podać wzmocnienie.
-procedura zmiennych odstępów czasowych - wzmocnienia są nieregularne. Czas upływający pomiędzy reakcją a nagrodą zmienia się losowo. Procedura ta nie pozwala na przewidywanie momentu otrzymania wzmocnienia
-procedura zmiennych proporcji - w tym przypadku zmienia się liczba reakcji, po których następuje wzmocnienie (w grze losowej przeciętnie co 10 los wygrywa jednak gracz może wygrać już za pierwszym razem albo dopiero za 100). Rozkład o zmiennych proporcjach jest najbardziej efektywny, gdyż ludzie pracują na wytężonych obrotach i żyją jakby „w nadziei” że wcześniej czy później zostaną nagrodzeni. Np. naukowiec pracujący nad projektem liczy na to, że pewnego dnia spotka go za to uznanie, nie wie dokładnie kiedy, ale ma nadzieje że tak się stanie i dlatego stara się pracować jak najlepiej