Podstawy tworzenia narodowych systemów bezpieczeństwa Czech i Słowacji.

1. Czechy.

Republika Czeska po zerwaniu z przeszłością Układu Warszawskiego i uzależnienia od nieistniejącego już Związku Radzieckiego podjęła się zasadniczej redefinicji i reorientacji swojej polityki bezpieczeństwa.

Polityka państwa skoncentrowana była na ekonomii i gospodarce. To te dziedziny miały stanowić główny wyróżnik Czech na tle innych postkomunistycznych państw. Wzmocnienie orientacji prozachodniej manifestowało stanowisko ministra obrony A. Baudysza, który w styczniu 1993 r. stwierdził, że Czesi opowiadają się za samodzielną drogą do Sojuszu Północnoatlantyckiego.

Zmiana tej polityki nastąpiła po wyborach parlamentarnych w czerwcu 1996 r. Stało się jasne, że indywidualna droga Czech do struktur zachodnioeuropejskich nie zostanie zakończona sukcesem. Zachód, zamiast popierać starania Czechów, krytykował min. ich politykę zagraniczna i rozbicie dotychczasowych mechanizmów współpracy regionalnej. Czesi zaczęli stopniowo powracać do założeń swojej polityki z okresu federacji czechosłowackiej. Efektem takich działań stało się zaproszenie Czech, Polski i Węgier, podczas szczytu NATO w Madrycie 8 lipca 1997 r., do rozpoczęcia negocjacji o członkostwie w Sojuszu Północnoatlantyckim. Finałem zaś było przyjęcie do NATO w 1999 r. wszystkich trzech państw.

Po rozwiązaniu Układu Warszawskiego i „rozwodzie państwowym” ze Słowakami, Czesi w ocenie zagrożeń dla swojego bezpieczeństwa narodowego wyszli z założenia, że wynikają one przede wszystkim z ogólnego podziału świata na bogatą Północ i biedne Południe. Na tej podstawie wyróżniono potencjalne zagrożenia dla bezpieczeństwa Europy i Republiki Czeskiej, wśród których wymieniono:

• Niepewny i nieprzewidywalny rozwój sytuacji wewnętrznej w Rosji i utrzymywanie znacznej potęgi militarnej,

• Konflikty narodowościowe, religijne, etniczne, kulturowe oraz polityczne występujące i mogące się pojawiać na terenie Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej,

• Zagrożenia pozaeuropejskie, mające główne źródło w agresywnym islamizmie oraz różnicach pomiędzy społeczeństwami bogatymi i biednymi,

• Postępujący rozwój przestępczości zorganizowanej o charakterze międzynarodowym

Inne zagrożenia dotyczyły destabilizacji wywołanej wymykaniem się problemów globalnych spod kontroli, występowaniem masowych migracji, terroryzmu, handlu narkotykami, wzrostu ilości broni nuklearnej, wzrastającego protekcjonizmu w stosunkach międzynarodowych, nacjonalizmu, populizmu i autorytarnych form sprawowania władzy. Wśród czynników mogących dodatkowo powodować destabilizację bezpieczeństwa międzynarodowego ujmowano też wzrost tendencji ośrodkowych po utracie wieloletniego przeciwnika i wzajemną rywalizację o podział stref wpływów.

Na podstawie oceny zagrożeń globalnych i regionalnych określono czynniki, które wpływały na stan bezpieczeństwa Republiki Czeskiej. Należały do nich:

• Członkostwo w NATO

• Współpraca z UE i Unią Zachodnioeuropejską, jako organizacjami stojącymi przed koniecznością realizacji zadania zwiększania odpowiedzialności Europy Zachodniej za bezpieczeństwo całego kontynentu

• Udział w pracach OBWE

• Uczestnictwo w umocnienie autorytetu ONZ, traktowanej jako najważniejszej uniwersalnej organizacji bezpieczeństwa globalnego

Korzystając z doświadczeń demokratycznych państw Europy Zachodniej opracowano w 1995 r. Białą księgę o obronie Republiki Czeskiej. Podkreślono w niej, że najważniejszym celem jest członkostwo w NATO, zaś warunkiem do realizacji tego miał być aktywny udział w programie Partnerstwo dla Pokoju. Zawarto tu również doktrynę obronną państwa oraz plany rozwojowe sił zbrojnych do 2005 r. W poprzedzających opublikowanie Białek księgi pracach dotyczących koncepcji bezpieczeństwa Republiki Czeskiej stwierdzano, że system obronny nie jest jeszcze dostatecznie zinstytucjonalizowany. Zakładano, że bezpieczeństwo narodowe zależy bardziej od warunków zewnętrznych niż wewnętrznych. Dlatego działania strategiczne czeskich władz zapewniające bezpieczeństwo państwa zamierzano koncentrować w następujących obszarach:

• Kontynuowanie rozwoju gospodarczego Czech na rzecz pełnej integracji z Europą,

• Intensyfikacja procesu integracyjnego ze strukturami bezpieczeństwa międzynarodowego i aktywny udział w ich kształtowaniu,

• Udział w operacjach i misjach pokojowych,

• Realizacja polityki bezpieczeństwa zgodnie z linią polityki bezpieczeństwa NATO oraz UE/UZE,

• Systematyczne osiąganie kompatybilności czeskich sił zbrojnych z siłami zbrojnymi państw NATO,

• Rozwój dobrych stosunków z sąsiadami,

• Aktywny udział w działalności ONZ.

Na podstawie strategii bezpieczeństwa z 2001 r. można wskazać najważniejsze przesłanki polityki bezpieczeństwa. Były nimi:

• Brak bezpośredniego zagrożenia militarnego,

• Gwarancje bezpieczeństwa będące następstwem członkostwa w NATO,

• Ograniczenie w zakresie środków finansowych przeznaczonych na rozwój przemysłu obronnego Czech i modernizacja sił zbrojnych.

Wśród zagrożeń wymienianych w czeskiej strategii bezpieczeństwa znajdują się min. kryzysy regionalne spowodowane brakiem przestrzegania praw człowieka i swobód obywatelskich, powstałe na tle etnicznym lub religijnym; groźba użycia broni masowej zagłady; nadzwyczajne zagrożenie wynikające z działalności zorganizowanej przestępczości, handlu narkotykami oraz terroryzmu.

Czeska konstytucja za podstawowe zadanie dla polityki bezpieczeństwa uznaje zapewnienie istnienia suwerennego państwa, jego podstawowych wartości, instytucji demokratycznych, a przede wszystkim bezpieczeństwa obywateli. W realizacji tych założeń ważną rolę odgrywa polityka zagraniczna. Do jej głównych celów należy ochrona i obrona żywotnych interesów Czech, a także popieranie i umacnianie stabilności, bezpieczeństwa i rozwoju gospodarczego oraz prestiżu Republiki Czeskiej na arenie międzynarodowej. W strategii bezpieczeństwa najważniejsze cele dotyczące relacji ze środowiskiem zewnętrznym sprowadzają się do:

• Partnerskich stosunków z państwami sąsiednimi, a zwłaszcza Federalną Republiką Niemiec i Republiką Słowacką oraz stworzenia warunków gwarantujących stałość i efektywność tych relacji;

• Aktywnego uczestnictwa w NATO oraz wspólnego tworzenia politycznych i prawnych warunków do uzyskania członkostwa w innych organizacjach międzynarodowych (UE/UZE);

• Obserwacji rozwoju sytuacji w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej oraz utrzymywania kontaktów z krajami postkomunistycznymi, zwłaszcza poszukiwania możliwości współpracy w dziedzinie gospodarczej oraz przyczyniania się do tworzenia poczucia stabilności i umacniania demokracji w tych krajach.

Kontekst międzynarodowy w polityce bezpieczeństwa ma dla Czech bardzo ważne znaczenie. Dlatego stosunki z USA postrzegane są jako kluczowe w procesie tworzenia nowego modelu bezpieczeństwa na kontynencie europejskim. Utrzymywanie kontaktów z Francją i Wielką Brytanią ma długą tradycję i wiąże się z dalszym ich rozwojem w gospodarce i polityce,

Przyjacielski stosunki z RFN znajdują uzasadnienie w perspektywicznych interesach oraz wzroście znaczenia Niemiec w polityce europejskiej. Nakłada się na to konieczność uregulowania stosunków między Czechami i Niemcami wynikająca z zaszłości historycznych.

Stosunki ze Słowacją mają specjalny charakter. Stabilność wschodniego sąsiada leży w interesie Czech i związana jest z perspektywą włączenia Słowacji do europejskich struktur bezpieczeństwa zachodnioeuropejskiego, a tym samym oddaleniem od granic Czech ewentualnych niekorzystnych oddziaływań niestabilnego Wschodu. Prezydent Vaclav Havel, w trakcie swojej długiej prezydentury umacniał aktywne partnerstwo ze Słowakami. W 2003 r., nowo wybrany na urząd prezydenta, Vaclav Klaus udał się w swoją pierwszą podróż zagraniczną do Słowacji, pragnąc tym zamanifestować istotność relacji czesko-słowackich.

Na stosunki Czech z Polską wpływa zbieżność podstawowych celów i wartości oraz dotychczasowe doświadczenia w dążeniu do integracji europejskiej i transatlantyckiej. W szczególności w latach 2001-2002 wskazać tu można współpracę w ramach Grupy Wyszehradzkiej i w procesie akcesyjnym do Unii Europejskiej.

Rosja w polityce czeskiej pozostaje odbierana w dalszym ciągu jako partner o znaczeniu strategicznym dla USA i NATO. Z rozwojem sytuacji w Federacji Rosyjskiej w dużej mierze Czesi wiążą przyszłość i stabilność świata i Europy. Dlatego w ich interesie oraz wielu innych państw pozostaje gospodarcze i polityczne wspomaganie demokratycznych przemian w tym kraju.

Priorytety w polityce obronnej Republiki Czeskiej oparte są na zapewnieniu bezpieczeństwa państwa przez udział w strukturach NATO, innych strukturach bezpieczeństwa oraz integrację gospodarczą w ramach Unii Europejskiej.

Do głównych założeń polityki obronnej należą ponadto:

• Stopniowe włączanie się do politycznych, gospodarczych i obronnych struktur europejskich,

• Aktywny udział w programie Partnerstwo dla Pokoju i misjach pokojowych,

• Utrzymywanie partnerskich stosunków z sąsiadami.

W Czechach, podobnie jak w innych państwach, obrona państwa jest obowiązkiem całego społeczeństwa. Państwo ma zapewnić podstawowe warunki bezpieczeństwa wszystkich obywateli, w tym suwerenność i swobody demokratyczne. Realizacja przyjętych celów i zadań spoczywa na polityce wojskowej, która obejmuje między innymi:

• Opracowanie docelowego systemu obrony oraz doskonalenie czeskiego wojska, w tym dostosowywanie sił zbrojnych do standardów obowiązujących w państwach zachodnioeuropejskich w tempie odpowiadającym możliwościom ekonomicznym,

• Realizację wszystkich założeń i zadań, które wynikają z członkostwa w NATO,

• Rozwijanie współpracy wojskowej z krajami sąsiednimi (np. brygada polsko-czesko-słowacka),

• Aktywny udział w międzynarodowych operacjach ONZ oraz, w przyszłości, w tworzeniu europejskich sił bezpieczeństwa,

• Wyszkolenie sił zbrojnych do przeciwdziałania różnym zagrożeniom o charakterze pozamilitarnym, zwłaszcza katastrofom ekologicznym oraz przemysłowym,

• Stałe dążenie do modernizacji sił zbrojnych przy wykorzystaniu rozwoju krajowego przemysłu zbrojeniowego, międzynarodowej współpracy naukowo-technicznej i współpracy przemysłowej,

• Przygotowanie obronne społeczeństwa, w tym do rozwiązywania sytuacji kryzysowych spowodowanych przez zagrożenia pozamilitarne,

• Stałe uaktualnianie koncepcji polityki i strategii bezpieczeństwa

Członkostwo w NATO stało się elementem niezbędnym do wypracowania nowej koncepcji bezpieczeństwa państwa. Poprzedziło je przyjęcie przez Radę Bezpieczeństwa Republiki Czech w końcu stycznia 1999 r. narodowej strategii obrony. Główne przesłanki do zmiany strategii dotyczyły członkostwa w Sojuszu oraz modernizacji sił zbrojnych.

Najważniejszym zadaniem sił zbrojnych i całego systemu obronnego państwa pozostaje zapewnienie suwerenności państwowej, niezawisłości i integralności terytorialnej oraz obrona obywateli Republiki Czeskiej.

Podstawowe założenie dotyczące sił zbrojnych Republiki Czeskiej przewidują, że mogą one być użyte w przypadku:

• Bezpośredniego zagrożenia suwerenności i integralności terytorialnej państwa,

• Ogłoszenia stanu wyjątkowego

• Klęski żywiołowej lub katastrofy ekologicznej,

• W ramach międzynarodowych sił pokojowych (wymagana zgoda parlamentu)

Po uzyskaniu członkostwa w NATO i zgodnie ze strategią bezpieczeństwa z 2001 r. do zobowiązań dotyczących użycia wojska doszło udzielanie pomocy sojusznikom w sytuacji zagrożenia wojennego.

2. Słowcja.

Z podziałem Czechosłowacji, który dokonał się ostatecznie 1 stycznia 1993r.,wiąże się rozbicie jednolitej przestrzeni geopolitycznej Europy Środkowej, której państwo to było zasadniczym elementem. Powstanie Słowacji stworzyło nową jakość polityczną, jednej bowiem strony jest to kraj, który dzięki granicy z Austrią ma możliwość bezpośredniego kontaktu z ustabilizowanymi i bogatymi krajami UE, z drugiej zaś, jako sąsiad niestabilnego ZSSR, jest wystawiony na presje polityczną, liczne nowe wyzwania i zagrożenia.

Przypisywanie Republice Słowackiej winy za rozpad Czechosłowacji wydaje się w pełni uzasadnione, ponieważ po kilku latach autonomicznego bytu państwowego widać, iż na podziale więcej skorzystała Republik Czeska, która była do samodzielnego funkcjonowania lepiej przygotowana pod względem organizacyjnym, gospodarczym i politycznym. Słowacja natomiast przejęła wiele problemów federacji. Wpływ na kształtowanie polityki niepodległego państwa słowackiego miała także sytuacja wewnętrzna. Słowacja odziedziczyła problemy związane z mniejszościami narodowymi, uzależnieniem od dostaw surowców strategicznych z Rosji i Ukrainy, nieefektywnym i przestarzałym przemysł ciężki oraz konwersją zakładów zbrojeniowych. Wydaje się jednak, że obecnie istnieją korzystne warunki do uregulowania kwestii spornych z Węgrami. Ramy prawne do tych działań stwarza umowa dwustronna podpisana w 1996 r. Słowacja, zabiegając o poparcie nowych członków NATO, w tym Węgier, złagodziła swoje stanowisko, a reprezentacja mniejszości węgierskiej w koalicji rządzącej wpłynęła na korzystne dla obu stron uregulowanie konfliktu.

Określenie kierunków orientacji międzynarodowej - wschodniej lub zachodniej - było podstawowym problemem, z jakimi borykały się w ciągu minionych lat kolejne słowackie rządy. Sytuację utrudniał dodatkowo brak własnych tradycji państwowych i demokratycznych. Znacznie miało również to, że z przyczyn historycznych tradycje słowackie nie były w takim stopniu związane z Zachodem jak w wypadku Czech.

Niezależnie od wystąpienie trudności i napięć politykom i społeczeństwu słowackiemu udało się ukształtować nowe, demokratyczne państwo, które potrafiło uporać się z transformacją gospodarki, osiągnąć jeden z najwyższych w Europie przyrostów PKB (w połowie lat 90 5,5%) oraz zapewnić poziom bezrobocia i stopę inflacji na tyle niskie, by nie zagrażały rozwojowi nowej republiki. Osiągnięcia te nie okazały się jednak na tyle trwałe, aby decydująco wpływać na wykrystalizowanie stabilnych stosunków wewnętrznych. Z czasem pojawił się min. wzrost zadłużenia zagranicznego, zahamowanie prywatyzacji i kryzys bankowości. Można jednak uznać, że gospodarka przez długi okres była atutem Słowacji w staraniach o wejście do struktur euroatlantyckich.

Republika Słowacka, która jest członkiem Grupy Wyszehradzkiej i Rady Europy oraz członkiem stowarzyszonym Wspólnoty Europejskiej, została zaliczona do najpewniejszych kandydatów do euroatlantyckich struktur wojskowych i gospodarczych. Także oficjalne deklaracje i poczynania polityków słowackich zdawały się świadczyć, że przyłączenie Słowacji do NATO i UE było jedynie kwestią czasu i dostosowania do standardów zachodnich. Jednak „niedostatki demokracji”, będące skutkiem konfliktów między czołowymi postaciami życia politycznego sprawiły, że dystans pomiędzy Słowacją i pozostałymi państwami naszego regionu zaczęły się szybko zwiększać. Już w 1995 r. Senat USA pominął Słowację w przyznawaniu dotacji na rozwój nowych państw demokratycznych w Europie. Od tamtej pory szanse tego kraju na integrację z Zachodem zaczęły gwałtownie maleć, zaś podczas szczytu NATO w Madrycie w 1997 r. Słowacji nie została zaproszona do rozmów akcesyjnych ani nawet wymieniona jak państwo, które może zostać przyjęte w drugiej turze rozszerzenia Sojuszu.

Korzystnie na odbiór Słowacji w ocenie międzynarodowej wpłynęły przebieg i rezultaty wyborów parlamentarnych, które odbyły się 26 i 27 września 1998 r. Nowy rząd utworzyły partie opozycyjne w stosunku do Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji V. Mecziara. Premier MIkulasz Dzurina zapowiedział zwrot zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Działania w tej sferze były zgodne z deklaracjami. Można zatem przypuszczać, że priorytety polityki bezpieczeństwa Słowacji, sformułowane w konstytucji i w przyjętych przez parlament Zasadach bezpieczeństwa narodowego Republiki Słowackiej będą realizowane z powodzeniem zwłaszcza, że społeczne poparcie dla integracji z Zachodem przekracza 50 procent.

Na przeszkodzie tym zamierzeniom może stanąć nadal nie w pełni ustabilizowana sytuacja wewnętrzna, realizacja trudnych do zaakceptowania przez duże grupy społeczne reform, oraz zarzuty, jakie jeszcze nie dawno politycy zachodni stawiali Słowacji, oskarżając ją min. o rozbicie Czechosłowacji, nieprzestrzeganie praw mniejszości węgierskiej, brak wyraźnej orientacji prozachodniej i demokratyzacji życia politycznego. Wydaje się, że ostatni z wymienionych zarzutów stracił rację bytu wraz z końcem rządów trzykrotnego premiera Vladimira Mecziara, którego styl sprawowania władzy istotnie daleki był od standardów europejskich. Trzeba też podkreślić, że rząd Mecziara nigdy nie stwierdził, że zmienia ustalone w 1994 r. priorytety polityki zagranicznej i rezygnuje z aspiracji prozachodnich, zaś obecne władze czynią wiele by zapewnić sobie jak najlepszą pozycję na arenie międzynarodowej i utrzymać dobrosąsiedzkie stosunki z państwami naszego regionu.

Na przełomie 2000 i 2001 r. Słowację zaczęto krytykować. Jej szanse na uzyskanie członkostwa w trakcie kolejnego poszerzenia NATO zmalały. Stało się to przyczyną zaktywizowania działań rządu i premiera M. Dziurindy. Przystąpiono do bardziej ofensywnych prac w obszarze obronności i między innymi dokonano zmiany na stanowisku ministra obrony. 8 stycznia 2001 r. Pavla Kanisa zastąpił Josef Stank. Podjęte działania miały skutkować osiągnięciem sukcesu przez Słowację i przyjęcie jej do NATO podczas szczytu w Pradze w listopadzie 2002 r. W Sojuszu Północnoatlantyckim doceniono te zmiany i pozytywnie oceniono efekt pracy nowego kierownictwa resortu obrony.

Wiele zarzutów stawianych Słowacji przez Zachód nie przystaje już do nowej sytuacji. Wydaje się, że kraj ten ma realne szanse trwałego zaistnienia w budowaniu europejskiej przestrzeni bezpieczeństwa. Potwierdzają to wyniki szczytu w Waszyngtonie, na którym przywódcy 19 państw NATO, ogłaszając politykę otwartych drzwi, po raz pierwszy wymienili Słowację w grupie kilku państw jako kandydata do Sojuszu. Mimo, że nie określono ani terminu, ani kolejności przyjmowania nowych członków, spodziewano się, iż postanowienie to stanowić będzie dla władz słowackich silny bodziec do przyspieszenia reform oraz kształtowania nowoczesnego systemu obronnego.

Podstawę do określenia zasadniczych zrębów wspomnianego systemu stanowiła pierwsze doktryna obronna Republiki Słowackiej, która została zaakceptowana przez parlament 30 czerwca 1994 r. Jej ważność została ograniczona do momentu zakończenia udziału w programie Partnerstwo dla Pokoju, co jest dowodem na to, że twórcy doktryny przewidzieli ewolucyjne przejście Słowacji od indywidualnego modelu bezpieczeństwa do modelu zbiorowego bezpieczeństwa gwarantowanego przez NATO. Podstawowym założeniem doktryny było odstraszanie potencjalnego przeciwnika i zapewnienie kompatybilności z siłami zbrojnymi państw demokratycznych, a jej realizacja nie powinna nadmiernie obciążać budżetu państwa.

Dokument składał się z pięciu części. Jawny charakter miały tylko części poświęcone polityce bezpieczeństwa.

W części pierwszej przedstawiono założenia i ramy czasowe doktryny oraz definicję bezpieczeństwa państwa. Podkreślono w niej, że Słowacja nie ma przyjaciół i nie czuje się zagrożona ze strony żadnego państwa. Nie wysuwa również roszczeń terytorialnych w stosunku do innych krajów oraz uznaje ich suwerenność i niezależność. Wskazywano, że Republika Słowacka zamierza działać na rzecz bezpieczeństwa całego regionu i bezpieczeństwa w ujęciu globalnym, a za zasadnicze warunki długotrwałej współpracy międzynarodowej uznaje zaufanie w sferze politycznej oraz jawność i otwartość w dziedzinie wojskowej.

Część druga zawierała definicje podstawowych terminów określających interes narodowy i bezpieczeństwo Republiki Słowackiej oraz krótką charakterystykę środowiska bezpieczeństwa. Wskazano na transatlantycką i zachodnioeuropejską orientację polityki obronnej, obejmującą zarówno struktury bezpieczeństwa, jak i obszar polityczno-gospodarczy. Znalazł się tu również zapis dotyczący konieczności aktywnego udziału w Partnerstwie dla Pokoju.

W trzeciej części, najbardziej rozbudowanej, opisano podstawowe zasady polityki bezpieczeństwa Republiki Słowackiej. Zaliczono do nich: ochronę suwerenności Republiki Słowackiej, przestrzeganie norm prawa międzynarodowego, zapewnienie powszechnej, obywatelskiej obrony państwa, utrzymanie sił zbrojnych adekwatnych do potrzeb ochronnych kraju oraz zachowanie proporcji między wymogami obronności państwa a jego potencjałem ekonomiczno-społecznym.

Czwarta część dotyczy sił zbrojnych. Zakładano, że armia powinna być zdolna do samodzielnego odparcia zagrożeń dla integralności terytorialnej i suwerenności państwa. Wskazano zadania obrony terytorialnej. W tej części doktryny znalazły się sugestie o konieczności transformacji armii.

W 2002 r. doktrynalne założenia obrony republiki bazowały na trzech nowych dokumentach przyjętych w 2001 r.: Strategii bezpieczeństwa, Strategii obronnej i Strategii wojskowej. Plan rozwoju sił zbrojnych opierał się natomiast na tzw. Modelu 2010, zbudowanym według założeń przyjętych w Strategii Wojskowej. Zgodnie z przyjętym kalendarzem postępowania w pierwszym etapie reform dokonano reorganizacji Ministerstwa Obrony i Sztabu Generalnego. W 2001 r. rozpoczęto również szybki proces profesjonalizacji armii.

---