WSTĘP

Program logoterapii dziecka z wadą wymowy

Uwaga! Terapię zaburzeń wymowy można prowadzić indywidualnie lub zespołowo w zależności od rodzaju i nasilenia zaburzeń.

I. Ogólna charakterystyka problemu

Rotacyzm (łac. Rhotacismus) jest to nieprawidłowa wymowa głoski r. Wyróżniamy trzy formy wadliwej wymowy tej głoski. Są to:

1. Deformacja (rotacyzm właściwy) - tworzenie dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym danego języka. Na skutek zmiany miejsca artykulacji (głoska r powstaje m.in. w wyniku drgań języczka, warg, policzków) brzmienie r jest zdeformowane. Rotacyzm właściwy ma wiele postaci; należą do nich rerania:

• języczkowe,

• wargowe,

• międzyzębowe,

• policzkowe,

• podniebienne,

• gardłowe,

• nosowe,

• boczne,

• krtaniowe,

• językowo-wargowe,

• językowe boczne,

• świszczące.
  

Substytucja (pararotacyzm) - zastępowanie głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo. Większość dzieci zaczyna wymawiać głoskę r dopiero około 3 - 5 roku życia, wcześniej zastępując ją innymi, łatwiejszymi głoskami, np.: j, l, ł, d, w (rotacyzm rozwojowy). Jeżeli zjawisko to trwa dłużej niż do 6 - 7 roku życia, staje się patologią i jest symptomem opóźnionego rozwoju mowy w zakresie artykulacji.

Elizja (mogirotacyzm) - opuszczenie głoski r jako jednego ze składników wyrazu (r = 0). Może być zjawiskiem rozwojowym, bądź - gdy się przedłuża - patologicznym.

II. Opis przypadku

Uczennica klasy pierwszej, która prawidłowo artykułuje wszystkie głoski za wyjątkiem fonemu r. Inteligentna i bystra dziewczynka, nie mająca żadnych trudności w nauce. Rodzina pełna i funkcjonująca prawidłowo.

III. Diagnoza logopedyczna

Rotacyzm właściwy występujący w postaci rerania języczkowego. Drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego. Podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka przejście do jamy nosowej. Język nie bierze udziału w artykulacji. Prawidłowa budowa narządów artykulacyjnych i aparatu fonacyjnego; brak wady zgryzu; orientacyjne badanie słuchu - prawidłowe; słuch fonemowy w normie. Oddech płytki, tor oddechu nieprawidłowy - dziecko ma nawyk oddychania ustami.

IV. Logoterapia

Terapia rotacyzmu języczkowego polega na usprawnianiu czubka języka dziewczynki, a także wykształceniu u niej prawidłowego nawyku oddychania.

Cel główny programu: prawidłowa artykulacja głoski r

Cele szczegółowe programu:

1. Przygotowanie narządów artykulacyjnych do prawidłowej realizacji głoski r.

2. Właściwa praca logopedyczna.

3. Utrwalenie wywołanego dźwięku.

4. Automatyzacja wywołanego dźwięku.
   

Cele szczegółowe	Materiał	Przewidywane osiągnięcia
Przygotowanie narządów artykulacyjnych do prawidłowej wymowy głoski r.	ćwiczenia usprawniające narządy mowy: żuchwy, warg, języka i podniebienia miękkiego; ćwiczenia oddechowe i ćwiczenia w dmuchaniu na pasek papieru i wymawianiu: t, a następnie: trr; ćwiczenia dolnej szczęki; ćwiczenia słuchu fonemowego; masaż warg; ćwiczenia przygotowawcze: ttt, ddd, tdtdtdtdtd, tdntdntdntdntdn, tede tede, tedo tedo, tedu tedu; Uwaga! Ćwiczenia należy wykonywać otwartymi ustami.	• prawidłowe oddychanie (przez nos); • słuchowe zróżnicowanie prawidłowej artykulacji głoski r; • rozluźnienie mięśni twarzy; • giętkość narządów mowy
Właściwa praca logopedyczna.	ćwiczenia usprawniające artykulację; dynamiczne wymawianie: lalalalalala_______llllllll; ćwiczenia w postaci drobnych ruchów języka na podniebieniu; dziecko wymawia przy tym: trl trl trl (język znajduje się za wałkiem dziąsłowym!); ćwiczenia w kolejności: tda, tde, tde, tdu, teda, tedo, tede, tedu, tedy, trla, trlo, trlu (dużo drobnych ruchów językiem!); wywołanie głoski r w izolacji;	• prawidłowa artykulacja głoski r
Utrwalenie wywołanego dźwięku.	ćwiczenia na sylabach: tra, tro, tre, tru, try, dra, dro, dre, dru, dry; ćwiczenia na wyrazach we wszystkich możliwych pozycjach, tj. w nagłosie, śródgłosie i wygłosie i sąsiedztwach fonetycznych, np.: trawa, trudny; ćwiczenia na logotomach, np.: atra, atre, atro, atru, otry, etry, utra, ydro; ćwiczenia na materiale zdaniowym, np.: strażak niesie drabinę; ćwiczenia mieszane: powtarzanie sylab, słów, par wyrazów, zdań;	• usprawnienie prawidłowej wymowy głoski r; • mowa kontrolowana
Automatyzacja wywołanego dźwięku.	krzyżówki, rebusy, opowiadania, dłuższe teksty, pisanie ze słuchu, rozsypanki wyrazowe, wyszukiwanie podpisów do obrazki, układanie zdań, odczytywanie powstałych słów, labirynty wyrazowe, itp.	• realizowanie prawidłowej wymowy głoski r w mowie spontanicznej, czyli wypracowanie umiejętności samokontroli i auto-korekcji.

Przykładowe ćwiczenia usprawniające narządy mowy

Jednym z podstawowych warunków poprawnej artykulacji jest wysoka sprawność biorących w niej udział narządów. Dlatego zajęcia należy rozpocząć od ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne, tj.: żuchwy, warg, języka oraz podniebienia miękkiego.

W zestawie ćwiczeń nie powinno zabraknąć ćwiczeń oddechowych, które mają na celu usprawnienie aparatu oddechowego, zwiększenie pojemności płuc oraz nauczenie dziecka ekonomicznego zużywania powietrza podczas mowy.

Każde ćwiczenie powinno być najpierw pokazane przez logopedę, a następnie wykonane razem z uczniem. Ćwiczenia oddechowe są bardzo męczące, dlatego prowadzimy je krótko, jednorazowo przez okres 2 − 3 minut.


1. Ćwiczenia żuchwy:

• opuszczanie i unoszenie żuchwy ku górze;

• wykonywanie ruchów poziomych, raz z wargami rozchylonymi, raz z zamkniętymi;

• ruchy do przodu i do tyłu.
  

Ćwiczenia warg:

• wysuwanie wargi do przodu (jak przy samogłosce u), a następnie spłaszczanie z cofaniem kącików do tyłu (jak przy artykulacji i);

• złożenie warg płasko; rozciągnięcie warg przez cofnięcie kącików ust (jak przy samogłosce i);

• układanie górnej wargi na dolnej i dolnej na górną;

• zasłanianie dolną wargą dolnych zębów i górną - górnych zębów;

• zamykanie ust i przesuwanie ich w lewą, a potem w prawą stronę;

• cmokanie − wargi ściągnięte;

• dmuchanie:

1. przez wargi w kształcie dzióbka,

2. z zębami górnymi na dolnej wardze, jak przy f,

3. bokiem;

wciąganie powietrza zaciśniętymi ustami;

parskanie;

półuśmiech: odciąganie na przemian kącików warg;

naśladowanie parskania konika;

naśladowanie warkotu motoru;

nakładanie warg i poruszanie nimi w sposób naśladujący królika;

przesadna artykulacja głosek: a-i-o-e-u-y, a-e-u-au, a-o-i, itp.;

nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza ustami lub nosem.

3. Masaż warg przeprowadzony palcem przy zwartych siekaczach ruchem okrężnym, a następnie - w dół i w górę.
   

4. Ćwiczenia języka:

• wysuwanie języka na zewnątrz jamy ustnej;

• dotykanie końcem języka na przemian nosa i podbródka;

• poruszanie językiem z lewej strony na prawą, z dotykaniem czubkiem języka kątów ust;

• dotykanie językiem górnych zębów z wewnątrz i z zewnątrz;

• oblizywanie językiem zębów ruchem okrężnym przy zwartych wargach;

• oblizywanie ruchem okrężnym warg posmarowanych miodem lub dżemem;

• wypychanie językiem policzków;

• unoszenie czubka języka do dziąseł (z artykulacją głoski l);

• lizanie podniebienia przy otwartych ustach;

• zlizywanie miodu lub zgęszczonego mleka ze spodeczka;

• zmienianie układu języka z wąskiego na szeroki;

• dynamizowanie mlaskania i cmokania;

• ssanie landryn i żucie gumy;

• unoszenie języka do nosa i wywijanie go na brodę;

• dynamiczne wymawianie: lalalallala.....llllllllllllll;

• dynamiczne wymawianie: ddddddddddddd .................tdtdtdddtt ddttddttddttddttddtt.

Uwaga! Ćwiczenia języka i warg wykonują dzieci przed lustrem. Podczas ćwiczeń należy zwrócić uwagę, by żuchwa była nieruchoma.

5. Ćwiczenia podniebienia miękkiego:

• ziewanie;

• kaszel z językiem wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej;

• chrapanie na wdechu i wydechu;

• wymawianie sylab: ak, ka, ku, aka, oko, uku;

• oddychanie: wdech przez nos, wydech przez usta.

Uwaga! Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać w wolnym tempie, ale rytmicznie, z twarzą zwróconą w kierunku dziecka; każdy układ powtarzamy od 3 do 5 razy, zwiększając stopniowo liczbę i tempo.

6. Ćwiczenia słuchu fonemowego:

• wyróżnianie wyrazów w zdaniu; np.: ile wyrazów w zdaniu, tyle ułożonych patyczków lub tyle klaśnięć;

• wydzielanie sylab w wyrazach; np.: wystukiwanie sylab w wyrazach, wyklaskiwanie uderzeniem w bęben;

• wyodrębnianie samogłoski w nagłosie, np.: w wyrazie Ola;

• wydzielanie spółgłoski nagłosowej przez przedłużanie nagłosu, np.: sssanki, ssstół;

• wydzielanie samogłoski wygłosowej, np.: mama, woda, lampa;

• wydzielanie głosek w wyrazach najpierw łatwych, potem coraz trudniejszych, np.: f-a-b- r-y-k-a, r-o-w-e-r, itp.;

• ćwiczenia słuchowe w rozróżnianiu wyrazów bliskobrzmiących, różniących się tylko jedną głoską − nauczyciel wymawia daną nazwę, a dziecko pokazuje odpowiedni obrazek (spośród dwu lub czterech), np.: domek − Tomek, góra − kura, piec − pies, Burek − murek, koza − kosa, kasa − kasza, pasek − piasek.

• odróżnianie przez dziecko mowy prawidłowej od nieprawidłowej; np.: powiedz, kiedy wymawiam wyraz dobrze, a kiedy źle: szanki − sanki, stół − sztół, capka − czapka, myszka − myska.
  

7. Ćwiczenia oddechowe:

• wdech przez nos i wydech ustami;

• unoszenie rąk w górę podczas wdechu, spokojne opuszczanie rąk przy wydechu;

• wykonywanie wdechu i zdmuchiwanie świeczki (powoli, szybko) na wydechu;

• wykonywanie wydechu z wymawianiem s z jednakową głośnością;

• wykonywanie wydechu z dmuchaniem na skrawek papieru (odchylenie papieru musi być cały czas jednakowe);

• wykonywanie wydechu z wymawianiem s raz ciszej, raz głośniej;

• wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę;

• zdmuchiwanie płomyka świecy ze zwiększanej stopniowo odległości;

• dmuchanie na kłębuszki waty, papierowe kulki, piłeczki;

• nadmuchiwanie balonów;

• gra na organach, trąbce, gwizdku.

BIBLIOGRAFIA

1. Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko. Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Kielce, 1997.

2. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa, 1998.

3. Gałkowski T., Jastrzębowska G.: Logopedia, Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Opole, 1999.

4. Kozłowska K.: Wady wymowy możemy usunąć. Poradnik logopedyczny, Kielce, 1998.

5. Nowak J. E.: Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz.

---