Architektura gotycka (X - XV w.):

Wprowadzenie:

Sztuka gotycka nastąpiła po sztuce romańskiej i z niej wyrosła. Powstała w latach* czterdziestych XII w. w północnej Francji i stamtąd dotarła do wszystkich krajów Europy. Nazwę tego okresu wprowadzono we Włoszech w XVI w., gdy odradzał się kult antyku. Okrestenie „gotycki" oznaczało barbarzyński, a wiązało się z lekceważącym i pogardliwym stosunkiem do twórczości plastycznej poprzedniego okresu. Pojęcie to kojarzono z plemieniem Gotów, których hordy napadały cesarstwo rzymskie w V w. lecz w okresie kształtowania się stylu gotyckiego już dawno nie istniało. Rozpoczęte w 1096 r. wojny krzyżowe odegrały ważną rolę w życiu ówczesnej Europy. Pomiędzy uczestnikami wypraw, rekrutującymi się z narodów europejskich, wytworzyła się wspólnota ideowa łącząca ich mimo różnic pochodzenia. Nie pozostało to też bez wpływu na sztukę, której wzory przyjęły wszędzie formy bardziej uniwersalne niż zróżnicowana -zależnie od położenia -sztuka romańska. Wyprawy krzyżowe dały też okazję do zetknięcia się rycerstwa zachodniego z wysoko rozwiniętą kulturą Wschodu, która z kolei wywarła wpływ na kształtowanie form gotyckich.

XII w. we Francji i Anglii jest okresem poszukiwań konstrukcyjnych i stosowania pierwszych skrzyżowanych żeber sklepiennych jeszcze na starych formach romańskich.

W XIII w. nastąpił okres szczytowego rozwoju stylu gotyckiego najpełniej reprezentowanego w architekturze i plastyce monumentalnej północnej Francji.

• W XIV w. wyodrębniały się narodowe cechy gotyku Anglii, Niemiec i Włoch.

• XV w. jest okresem rozwoju dekoracyjnego gotyku angielskiego i późnego gotyku francuskiego, zwanego też płomienistym. Kierunek ten charakteryzuje się uproszczeniem konstrukcji, która osiąga szczyty rozwoju, i bogactwem skomplikowanej dekoracji, mającej na celu uzyskanie największego efektu. We Włoszech obserwuje się już początki renesansu.

Cechami sztuki gotyckiej w wyniku zastosowania ostrego łuku i sklepienia krzyżowo-żebrowego są:

• strzelistość (wertykałizm) i stosowanie wielkich otworów okiennych.

• obfita dekoracja dążąca do wyłamania się z form architektonicznych.

Konstrukcja:

Gotycki system konstrukcyjny zapewniał budowlom monumentalne piękno. Wymagał od architektów nie tylko talentu lecz także wiedzy o rozkładzie sił, działaniu obciążeń i wytrzymałości materiałów. Używano zarówno kamienia, jak i cegły zależnie od potrzeb konstrukcji i miejscowych zasobów. Twórcy epoki gotyku osiągnęli bogate, rozczłonkowane bryły swych bazylik o niepowtarzalnych wnętrzach pełnych światła i przestrzeni. Zasada konstrukcji polegała na zespoleniu trzech elementów: sklepienia krzyżowo-żebrowego, łuku ostrego i systemu przypór. Sklepienie krzyżowo-żebrowe powstało w długim procesie doskonalenia sklepienia krzyżowego i znane już było w okresie romańskim, z tym że w gotyku przełamano powszechnie zasadę przekrywania tylko powierzchni kwadratowych. Spotykamy gotyckie sklepienia nad polami prostokątnymi, trójkątnymi, wielobocznymi. W przekryciu powierzchni prostokątnej, aby kolebki przecięły się na jednej wysokości należało podwyższyć strzałkę łuku kolebki węższej. Sklepienia gotyckie uległy ewolucji: od sklepień krzyżowych dzielonych gurtami na przęsła, do lżejszych form o stopniowo drobniejszych podziałach. W XIV w. zaczęto stosować sklepienia gwiaździste, - XV w. - siatkowe z zanikającą konstrukcyjną rolą żeber, sprowadzoną do geometrycznego podziału pół sklepienia kolebkowego z lunetami. W końcowym okresie gotyku wznoszono sklepienia kryształowe o polach w kształcie ostrosłupów, na których uzyskiwano bogate efekty światłocieniowe. Łuk ostry powstał z przecięcia dwóch odcinków okręgu symetrycznie rozmieszczonych. Zmieniając położenie środków tych okręgów otrzymywano łuki bardziej lub mniej ostre. Kształt ten znany był we wcześniejszych okresach, a zwłaszcza występował w architekturze Islamu, lecz w gotyku osiągnął szczyty możliwości jako element wspaniałych, lekkich i strzelistych budowli. Operując wysokością łuku (jego strzałką) można przy tej samej rozpiętości otrzymać różne wysokości sklepienia, jak również przesklepić węższe lub szersze nawy przy tej samej wysokości łuku. Dawało to większą swobodę budowniczym i spowodowało też zmiany w rzucie poziomym budynków. Nawy boczne mogły mieć tę samą liczbę pól, co nawa główna (a nie dwa razy więcej jak w romańszczyźnie): odpadła też dzięki temu konieczność stawiania filarów pośrednich znajdujących się w poprzednim systemie między filarami głównymi. Ponieważ ciężar sklepień nawy środkowej przenosiły żebra główne za pośrednictwem służek na potężne filary, system ten nazwano filarowo-żebrowym. Pewną część ciężaru sklepień przejmują przypory umieszczone na zewnątrz w miejscu romańskich lizen. Podpierają one mury w punktach skupienia we wnętrzu wiązek żeber na wsporniku. W kościołach ze znacznie wyższą nawą środkową ciężar sklepienia rozpiera mury nawy głównej, które zabezpieczono podpierając je z zewnątrz łukami przyporowymi, przenoszącymi część ciężaru sklepienia ponad nawami bocznymi na skarpy zewnętrzne. W tak przemyślanym systemie szkielet kamienny lub ceglany stanowi istotę konstrukcji, w której ściana była wypełnieniem i ochroną przed wpływami atmosferycznymi. Można ją było usunąć bez obawy naruszenia całości budowli. Dlatego więc gotyckie kościoły mogą mieć wielkie okna na prawie całej wysokości ścian zewnętrznych.

Forma:

Szczyty kościołów gotyckich

sterczynowy

schodkowy

wnękowy

Różnorodność i bogactwo gotyckich form było zależne od fazy rozwojowej stylu i odrębności dzielnicowych. To, co zostało osiągnięte w wielkich katedrach francuskich XII i XIII w., zarówno w dziedzinie konstrukcji, kształtowania bryły i wnętrza jak również w dekoracji promieniowało na wszystkie kraje europejskie. Specjalne znaczenie zyskała rzeźba, którą podporządkowano architekturze jako sztuce nadrzędnej. Otaczający na zewnątrz budowlę gotycką zespół elementów, do których należały: przypory, łuki oporowe, arkady, otwory okienne i portale wejściowe czy też znajdujące się we wnętrzu głowice, służki, żebra, zworniki, stanowiły powierzchnie, na których umieszczano niewyczerpaną wprost obfitość motywów dekoracyjnych i figuralnych. Bogaty wystrój rzeźbiarski podkreślał smukłość gotyckiej bryły, potęgował wrażenie lekkości. Rzeźby postaci ludzkich zatraciły romańską sztywność, przedstawiano je swobodnie i w naturalnych proporcjach, roślinom nadawano rzeczywiste kształty. Charakterystyczną cechą rzeźbiarskiego wystroju katedr gotyckich było to, że stanowił żywą encyklopedię przekazanego w kamieniu obrazu ówczesnego światopoglądu. Zawierał pełne sceny ze Starego i Nowego Testamentu, legendarnych i historycznych bohaterów średniowiecznych lub współczesny twórcom obraz wiejskich postaci. Rzeźbiarskie elementy w kształcie zwiniętych pączków lub liści tak zwane żabki (czołganki) zdobiły - wszelkie pochyłe krawędzie dachów, wieżyczek, wimperg itp., których zakończenie stanowiła iglica ozdobiona kwiatonem. Wieże sił, przypory, naroża, szczyty, portale wieńczyły strzeliste wieżyczki o czworobocznym trzonie z daszkiem zwane pinaklami (sterczynami lub fialami). Wyloty rynien odprowadzających wodę zakrywały ozdobne rzygacze.

Okno gotyckie

Rozeta

Okno zwieńczone wimpergą

Dachy gotyckie, zwłaszcza nad nawami środkowymi były bardzo wysokie. Ich szczyty rozwiązywano jako formy ozdobne: sterczynowe, schodkowe, wnękowe. W kościołach halowych wymagających olbrzymiego dachu dzielono go niekiedy kryjąc osobno każdą nawę. W zachodniej elewacji dominującą rolę odgrywały wieże, które w wielu obiektach nie zostały w pełni zrealizowane. Ponad trzema lub pięcioma wielkimi portalami oddzielona od nich galerią, często zdobioną posągami umieszczona jest okazała rozeta. Ogromne portale zapraszają do wejścia uskokami pełnymi świętych postaci, nad którymi zamykają się ostrołukową linią bogato zdobione laskowania. W skromniej rozwiązanych wejściach zamiast postaci, gęsty ornament pokrywał uskakujące obramienia, a postać świętego wieńczyła np. kolumienkę dzielącą wejście w połowie. Nad ostrołukiem portalu wznoszono dekoracyjny trójkąt wimpergę, zdobiony czołganką i zwieńczony kwiatonem.

Gotyckie głowice

W monumentalnym gotyckim wnętrzu masa muru wyraźnie się zmniejszyła, a znaczne przestrzenie zajęły wielkie, ostrołukowe okna. Wypełniano je witrażami, których konstrukcja opierała się na maswerku kamiennym lub opracowanym w cegle laskowaniu dzielącym okno na poszczególne pola. Elementami konstrukcji we wnętrzu kościoła są filary międzynawowe wiązkowe i przyścienne. Filary wiązkowe zbierają poprzez żebra ciężar sklepienia. Ich kwadratowy lub ośmioboczny trzon wzbogacają służki odpowiadające elementom niosącym sklepienie (żebra). Cały ten przekrój na profilowanej bazie i wysokim cokole, zwieńczony jest głowicą kielichową o formach roślinnych otoczeniu podobnych głowic zdobiących służki.

Filary gotyckie

Przekroje łuków, żeber i gzymsów miały kształt profilowany, złożony z linii prostych i koła. W budownictwie ceglanym używano do ich układania i wszelkich wykończeń profilowanej cegły, która miała niekiedy kolorową polewę . Kolumna wolno stojąca występowała w gotyku rzadko i była wtedy najczęściej elementem podziału lub obramienia otworów. Puste płaszczyzny wewnętrznych ścian wyprawiano zaprawą wapienną i pokrywano freskami.

Portal gotycki

Budownictwo sakralne:

Kościół gotycki to nadal trójnawowa (rzadziej pięcionawowa) bazylika lub hala o dość krótkich ramionach transeptu. Budowano też jednonawowe wiejskie kościółki i bardzo nieliczne o założeniach centralnych. Od wschodu znajdowało się długie prezbiterium w bogatych rozwiązaniach mające obejście i wieniec kaplic. Zaniechano stosowanego w romańszczyźnie obudowywania głównego korpusu kościoła mniejszymi bryłami. Przęsła nawy głównej przybrały kształt wydłużonych w poprzek prostokątów, zaś nawy boczne miały najczęściej pola kwadratowe. Fasadę zachodnią o jednej lub dwóch wieżach zdobiła rozeta i portale odpowiadające liczbie naw kościoła. We wnętrzu stosunek szerokości do wysokości wynosi 1:3, a nawet prawie 1:4. To co było ścianą w kościele romańskim, w gotyku dzięki zastosowaniu potrójnego podziału za pomocą arkad, galeryjki tryforyjnej i okien - stało się ażurowe Ogromne okna dzielono pionowym laskowaniem i wypełniano witrażami, co zapewniało dobre oświetlenie i nieporównywalny nastrój. Wysokość nawy podkreślały jeszcze smukłe filary, wiązki cienkich służek i rysunek żeber sklepiennych ujętych zwornikami. W odróżnieniu od całej poprzedniej i późniejszej architektury katedra gotycka odkrywała na zewnątrz cały swój system konstrukcyjny składający się z przypór i łuków od poro wyć h przerzuconych nad dachami naw bocznych. Budowa kościoła gotyckiego trwała dziesiątki, a niekiedy nawet setki lat. Twórcy tych fantastycznych dzieł sztuki są na ogół nieznani, ponieważ tworzyli anonimowo, czasem pozostawiając tylko gmerki (znaki osobiste) na powierzchni kamienia.

Katedra Notre Dame w Paryżu

Miasta średniowieczne:

Poza poszczególnymi obiektami, jakie pozostały nam ze spuścizny średniowiecza, zabytkami o wyjątkowej wartości są powstałe wówczas miasta. W ocenie współczesnych stanowiły przestrzeń zapewniającą bezpieczeństwo na wypadek wojny i napaści oraz były ośrodkiem spełniającym handlową i społeczną rolę odpowiadającą potrzebom mieszkańców. W okresie wczesnego średniowiecza rozwój miast europejskich odbywał się w sposób samorzutny. Miasta rozrastały się z dawnych wsi lub powstawały jako ośrodki rzemieślniczo-handlowe przy czym o wyborze terenu szczególną rolę decydowało zapewnienie odpowiednich warunków obronności. Wraz z rozwojem życia gospodarczego i handlu coraz istotniejsze stało się dogodne położenie w stosunku do szlaków handlowych. Na obszarach dawnego imperium rzymskiego w miejscu starych rzymskich miast i obozów wojskowych powstały nowe miasta np. Aosta. Początkowo miały one prawidłowy układ obozu, orientowany według stron świata, przecięty dwiema prostopadłymi arteriami oraz szereg prostokątnych działek. Z biegiem czasu układ zabudowy stawał się coraz bardziej swobodny, zatracał się dawny, prosty przebieg ulic. W wieku XII rozpoczyna się początkowo na terenie Włoch i południowej Francji realizacja miast wznoszonych według racjonalnych planów. Rozwijają się one wówczas w oparciu o istniejące ośrodki o charakterze miejskim lub wsie, niekiedy też na nowym terenie. Ośrodkiem życia miejskiego był rynek znajdujący się przy głównych ulicach różniących się od innych szerokością i zabudową oraz sposobem poprowadzenia, np. z uniknięciem dużych spadków. 0-prócz rynku tworzono szereg placów przeznaczonych na odrębne targowiska: dla handlu końmi, produktami rolnymi, solą itp. Całe ulice czy określony teren zajmowali rzemieślnicy tych samych specjalności. Pozostałością tych zespołów w dzisiejszych miastach są nazwy ulic przyjęte od ich dawnych mieszkańców, np. ulica Piwna, Białoskórnicza, Szewska. Na rynku znaczniejszych miast zarówno na zachodzie Europy, jak i w Polsce wznosił się w środku lub przy jednej z jego ścian (pierzei) okazały ratusz siedziba miejskich władz administracyjnych i sądowych. Stanowił on jeden z najznakomitszych obiektów architektonicznych miasta, konkurujący z bryłą kościoła znajdującego się w bliskim sąsiedztwie rynku. W pełni rozwinięte miasto średniowieczne miało też klasztor z kościołem, sukiennice przeznaczone dla handlu towarami włókienniczymi, spichrze, browary, młyny wodne i wiele innych obiektów, w tym też szpitale znajdujące się poza murami miejskimi. Domy mieszkalne wznoszono szeregami po obu stronach ulic na działkach o niewielkim froncie, lecz znacznej głębokości. Z czasem ukształtował się typ kamienicy jedno- lub dwupiętrowej, zajmującej całą szerokość parceli (6-10 m). Na parterze był kram kupiecki lub warsztat rzemieślniczy, na piętrze mieszkanie właściciela i domowników. Tylną część działki zajmowały budynki gospodarcze oddzielone podwórzem od części mieszkalnej. Kamienice miały, zależnie od stanu majątkowego właściciela, skromne lub bardzo pięknie ozdobione elewacje i starannie opracowane detale. Wiele z tych budynków ma niepowtarzalny urok, który przyciąga rzesze turystów do starych dzielnic, bądź ich wiernych rekonstrukcji.

Widok murów Carcassonne

Miasta średniowieczne stanowiły zwarte i starannie skomponowane organizmy. Były one jednak stale narażone na napaści z zewnątrz, przed którymi należało się zabezpieczyć. Z wielkim więc wysiłkiem wznoszono potężne mury kilkumetrowej szerokości i wysokości od kilku do niekiedy ponad 10 m. Przerwy tych obwarowań, w których były wyloty ulic, strzegły potężne bramy obronne i baszty. Pierścień murów łączył się często z fortyfikacjami pobliskiego zamku i obejmował pewne rezerwy terenu, przewidziane na dalszy rozwój miasta. Średniowieczne poglądy urbanistyczne w sposób najpełniejszy można zaobserwować na przykładach miast zrealizowanych na nowym terenie według specjalnie sporządzonego planu. Układ miasta był regularny, podobnie jak w założeniach rzymskich. Zasady te wywodzące się z Włoch, południowej Francji, występowały także w przeważającej części miast polskich nowo zakładanych lub przebudowanych w XIII i XIV w.

Architektura gotycka we Francji i w innych krajach Europy:

Pierwsze budowle gotyckie powstały we Francji w prowincji Ile de France, która od dawna była siedzibą królów francuskich.

W pierwszej połowie Xli w. zbudowano tam szereg małych kościołów i wspaniałych katedr, które po niedługim czasie stały się wzorem dla budowli gotyckich na pozostałych terenach Francji i w całej Europie. Za najbardziej typowe dla architektury gotyckiej uznaje się wielkie katedry Nótre Damę (rozpoczęta w 1163 r.), w Chartres (budowa rozpoczęta w 1194 r.), Reims (rozpoczęta w 1210 r.), Amiens (rozpoczęta w 1220 r.). Cechowała je oszczędność materiałów, przewaga otworów nad murem pełnym, strzelistość i bogata dekoracja. W ramach ogólnie przyjętych zasad komponowania występowała różnorodność rozwiązań poszczególnych obiektów. Ostatecznie ukształtowany rzut poziomy gotyckiej bazyliki trójnawowej z potrójnym transeptem i czterodzielnymi sklepieniami ma katedra w Chartres. Przęsła wewnętrzne tej katedry mają kształt leżącego prostokąta i jednemu przęsłu nawy głównej odpowiada jedno przęsło nawy bocznej. W elewacji wewnętrznej nawy kształtuje się ostatecznie podział na trzy kondygnacje. Występujące dotąd empory pod na wami bocznymi zastąpiono przez triforium galerii komunikacyjnej. Masa muru staje się coraz mniejsza i ogromne okna zajmują przestrzeń całego przęsła między triforium a sklepieniem. Pod koniec XIII w. dążono w budowie kościołów do osiągnięcia niebywałej wprost lekkości i przezroczystości. Triforium całkowicie zastępują okna, wskutek czego wewnętrzny podział ściany zmienił się z trzech na dwie kondygnacje, a wnętrze kościoła robiło wrażenie, jakby nie miało ścian.

Pałac Dożów w Wenecji

Francja jest nie tylko ojczyzną katedr, lecz także wspaniałych średniowiecznych zamków i imponujących założeń obronnych. Przykładem może być ufortyfikowany pałac papieski w Awinionie czy królewska twierdza Carcassonne.

Wyspy Brytyjskie były drugim krajem, w którym gotyk głęboko się przyjął i przetrwał do XVI w. włącznie, osiągając oryginalne formy. Gotowy system katedralny przeniesiono tu z Francji. Jednak w znacznie niższych niż francuskie kościołach angielskich starano się osiągnąć wrażenie wysokości poprzez nagromadzenie wielu elementów pionowych. Cechą wyróżniającą gotyk angielski jest podkreślające długość nawy żebro przewodnie, biegnące przez całe sklepienia oraz brak na zewnątrz łuków przyporowych. Oprócz najstarszej katedry w Canterbury i kościoła - opactwa Westminsteru, znaczniejsze świątynie znajdują się w York, Salisbury i w wielu innych miejscowościach.

Ratusz w Sienie - widok

Styl gotycki przyjął się w Niemczech dość późno, gdyż dopiero po 1200 r. Bardzo silne były tu wpływy francuskie, co jest zrozumiałe, gdyż gotyk przynieśli do Niemiec (jak też i do wielu innych krajów) Cystersi i pierwsi zastosowali na terenie Niemiec sklepienia krzyżowo-żebrowe. Wielkie katedry francuskie stanowiły wzór dla niemieckich budowniczych i rzeźbiarzy, czego dowodem są katedry: w Kolonii (rozpoczęta w 1248 r.), czy Marburgu (rozpoczęta w 1235 r.)

Katedra w Kolonii - widok

W północnych Niemczech z powodu braku kamienia rozwinęło się budownictwo z cegły. Materiał ten nie dający się rzeźbić tak jak kamień i mniej wytrzymały, narzucił bardziej uproszczoną dekorację. Charakterystyczne dla niemieckiej architektury gotyckiej halowe kościoły ceglane wznoszono na terenach nadbałtyckich. Wyraźne wpływy tego budownictwa widoczne są w ówczesnych Niderlandach, Szwecji, Finlandii i w Polsce. Najbardziej typowe dla późnego okresu niemieckiego gotyku stały się sklepienia gwiaździste. Na terenach objętych budownictwem ceglanym powstawały też obiekty architektury świeckiej. Okazałe ratusze, domy cechowe, bramy miejskie, a przede wszystkim kamienice mieszczańskie zdobiące ulice swymi bogatymi szczytami, można spotkać na ogromnym obszarze nadbałtyckim. W Prusach Wschodnich zbudowano wiele zamków klasztornych zakonu krzyżackiego przygniatających otoczenie wielkimi masywami swych założeń. We Włoszech styl romański trwał dość długo; gotyk pojawił się późno i przyjął się dość powierzchownie. Tak jak w poprzednio omawianych krajach i tu także budownictwo gotyckie dociera poprzez działalność zakonów głównie Cystersów. Żyjące nadal tradycje rzymskie sprawiły, że gotyk włoski miał formy indywidualne. Rozwiązanie sklepień przypomina formy starożytne. Często też nawa główna kościoła miała drewniane belkowanie z widoczną więźbą dachową. Ściany pozostały elementem konstrukcyjnym; brak było na zewnątrz skarp i łuków przyporowych. W pobliżu kościołów nadal wznoszono samodzielne dzwonnice. Do najbardziej znanych włoskich kościołów gotyckich należą katedry w Mediolanie, w Sienie i we Florencji. Bardziej typowa od sakralnej jest we Włoszech gotycka architektura świecka. Główną grupę przykładów stanowią ratusze, pałace i domy mieszkalne o charakterze pałacowym. Ratusze gotyckie o cechach obronnych wzniesiono między innymi we Florencji, Sienie (rys. 2-51) czy Bolonii. Niezwykłą i najbardziej znaną średniowieczną włoską budowlą jest Pałac Dożów w Wenecji, którego część gotycką wykonano na początku XIV w. i częściowo na początku XV w. Także w Wenecji nad kanałem głównym (Canale Grandę) jest pomiędzy innymi dom gotycki - pałac o koronkowej złotej elewacji zwany Ca d'Oro.

Architektura gotycka w Polsce (pół. XIII w.-XV w.):

Na początku XIII w. gotyk dotarł do Polski przeniesiony przez zakon Cystersów. Pierwsze ich budowle kształtowały się jeszcze pod wpływem sztuki romańskiej. Jednak detale okien, portale, kapitele miały już cechy gotyckie. Wewnątrz kościołów występował wyraźny podział na przęsła prostokątne, przedzielone szerokimi gurtami. Arkady międzynawowe miały linię ostrołukową, a całość przekrywały sklepienia krzyżowo-żebrowe. Ciężar sklepień przenosiły masywne filary stanowiące jakby szkielet budynku i odciążające znajdującą się między nimi ścianę. Coraz częściej występowała cegła jako wątek murów, w których elementy konstrukcyjne, jak żebra, lizeny, służki, głowice oraz obramienie portali i okien, wykonywano z kamienia. W budowlach Cysterskich nie spotykamy prawie żadnych form dekoracyjnych z wyjątkiem głowic, zworników i skromnych portali. Jednym z najwspanialszych przykładów działalności budowlanej Cystersów jest kościół z klasztorem w Wąchocku.

Historia polskiej sztuki gotyckiej związana jest także z działalnością Dominikanów i Franciszkanów, którzy zwłaszcza wczesne kościoły budowali z cegły. Materiał ten stosowano nie tylko do wypełnienia ścian i pól sklepiennych, lecz również do układania ozdobnych fryzów, szczytów oraz w formach profilowanych do obramień otworów. Charakterystycznym przykładem budownictwa ceglanego jest kościół i klasztor Dominikanów w Sandomierzu, mający piękne dekoracje ceramiczne. Wprowadzenie nowych form gotyckich postępowało stopniowo. Zanikająca sztuka romańska trwała jeszcze do połowy XIII w., gdy wznoszono już budowle o zdecydowanych cechach gotyckich. Widoczne jest to w przebudowie katedry wrocławskiej z 1244 r. będącej pierwszą w pełni gotycką budowlą na naszych ziemiach. Prezbiterium otacza typowe dla gotyckich katedr obejście obudowane z czasem kaplicami. Wnętrze ma wielkie okna wypełnione maswerkami; szkielet konstrukcyjny wzmacniają ogromne przypory i skarpy. Jednak w proporcjach prezbiterium pozostały jeszcze romańskie zasady kwadratu i systemu wiązanego.

Portal kościoła Dominikanów w Sandomierzu

Przykładem dojrzałego gotyku jest piękna kaplica Św. Jadwigi w Trzebnicy z drugiej połowy XIII w. W smukłej bryle tej budowli, w jej wyostrzonych łukach, lekkich służkach i ogromnych oknach widać dążenie do idealnego rozwiązania sakralnej budowli gotyckiej. Stosunkowo wcześnie Dominikanie wprowadzili w Polsce układ halowy pozwalający na stworzenie większej przestrzeni we wnętrzu kościoła. System ten rozprzestrzenił się w XIV i XV w. na terenie całego kraju w rozwiązaniach dwu- i trzynawowych. Jedyną zachowaną do dziś XIII-wieczną halą jest kościół Benedyktynek w Stan jatkach koło Krakowa. Działalność budowlana zakonów wywarła wpływ na rozwiązania licznie wznoszonych - w związku z rozwojem miast kościołów parafialnych. Do zwiększenia się ruchu budowlanego, zwłaszcza na terenach nizinnych, przyczyniło się też rozpowszechnienie taniego materiału budowlanego, jakim była cegła. Z wielkich świątyń powstałych w XIV w. największą, jaką do tego czasu zbudowano w Polsce, była katedra wawelska  o typowym układzie: bazylikowe nawy i prezbiterium, transept i ambit z wieńcem kaplic. Pięknie wyposażone wnętrze miało - właściwe katedrom -rozczłonkowanie ścian na podziały zmniejszające się ku górze. Nieco później na miejscu dawnej świątyni romańskiej rozpoczęto budowę katedry w Gnieźnie. Ma ona także układ bazylikowy, lecz bez transeptu, ambit i wieniec kaplic, które nie były wyodrębnionymi bryłami, lecz łączyły się w pas czworokątnych wnętrz. Obie te katedry miały typową gotycką konstrukcję szkieletową, w której filary międzyprzęsłowe wzmocniono skarpami zewnętrznymi i wiszącymi łukami przyporowymi.

W drugiej połowie XIV w. w okresie spokoju i dobrobytu nastąpił wspaniały rozkwit architektury kościelnej i świeckiej. W Małopolsce zbudowano wiele kościołów fundowanych przez Kazimierza Wielkiego. Najwspanialszymi z nich były kolegiaty w Wiślicy i w Sandomierzu. W kolegiacie wiślickiej złożonej z wydłużonego prezbiterium i prostokątnego korpusu są wyjątkowo oryginalnie rozwiązane sklepienia. Na osi jedno-nawowego wnętrza ustawiono trzy słupy podtrzymujące bardzo skomplikowane trójdzielno-gwiaździste sklepienie. Nie ma tu żadnego podziału na przęsła, a rysunek żeber, tworzących przenikające się wzajemnie wielkie gwiazdy, podkreśla wrażenie niepodzielności wnętrza. Na przełomie XIV i XV w. w Krakowie wzniesiono kościoły nawiązujące do układu bazyliki. Zastosowano tu system pochodzący z Czech, a nazwany krakowskim , który polega na dostawieniu do słupa nawy głównej skarpy równoważącej parcie sklepień. Skarpa ta przebija dach nawy bocznej (kościoły Mariacki, Św. Katarzyny, Bożego Ciała) W grupie bazylik śląskich (katedra we Wrocławiu, kościół Św. Magdaleny i inne), na Pomorzu (Kościół Św. Jakuba w Toruniu, katedra w Pelplinie i inne), w Wielkopolsce (katedra w Gnieźnie) przeciwwagę sklepienia nawy głównej uzyskano dzięki skarpie umieszczonej na łuku przyporowym nad sklepieniem nawy bocznej oraz w skarpie zewnętrznej.

Kościół Cystersów w Wąchocku

Na terenach nizinnych pozbawionych kamienia jako materiału używano głównie cegły. Największymi obiektami były katedry w Gnieźnie i Poznaniu a także we Włocławku oraz halowa kolegiata warszawska (dziś katedra Św. Jana). Jednak najwyższy poziom budownictwa ceglanego pierwszej połowy XV w. reprezentuje kolegiata NMP w Poznaniu na Ostrowiu Tumskim. Był to typ kościoła halowego o jednolitym przestrzennie wnętrzu i niepodzielnej bryle ze sklepieniami gwiaździstymi opartymi na sześciu słupach. Zarówno kolegiata poznańska, jak i inne polskie kościoły miały dekoracyjnie rozwiązane szczyty. Były to różne układy wnęk zakończonych ostrołukowo, przedzielonych filarkami z profilowanej cegły i zakończonych różnymi sterczynami. Występujący w końcu XIV w. w Toruniu typ hali o gładkich zewnętrznych ścianach i schowanych do wnętrza skarpach osiągnął swój szczytowy rozwój w kościołach gdańskich. Zwłaszcza wspaniałe i jedno z największych w Europie jest wnętrze kościoła Mariackiego w Gdańsku, ukształtowane iako trój-nawowa hala na planie krzyża. Między wewnętrznymi skarpami znajduje się rząd kaplic, a skomplikowane sklepienia sięgające 27 m wysokości wspierają się na rzędach potężnych słupów.

Wnętrze kaplicy św. Jadwigi w Trzebnicy

Miasta średniowieczne w Polsce:

Przed XIII w. na obszarach Polski istniały dwa typy osad o charakterze miejskim. Najstarszy był gród obronny z podgrodziem. Grody wznoszono na terenach trudno dostępnych, wśród bagien, nad rzekami, rzadziej na wzniesieniach. Rozwój wymiany towarów spowodował powstanie osad targowych położonych przy traktach. Osady te nie miały własnych umocnień i były powiązane z grodami.

W okresie gotyku (w XIII i XIV w.) następuje istotne przekształcenie się osad polskich o charakterze miejskim jako wynik wzrastającej zamożności na skutek rozwoju rzemiosła i handlu. Wprowadzenie cegły pozwoliło na szersze stosowanie konstrukcji murowanych i umożliwiło fortyfikację większych terenów nawet na obszarach, których dotychczas nie można było bronić. Zmiany w układzie przestrzennym spowodowały konieczność uporządkowania praw rządzących społeczeństwami miejskimi. Ówczesne Niemcy były krajem, w którym proces ten rozpoczął się wcześniej. Organizowano więc w Polsce miasta wzorowane na prawie obowiązującym u naszego zachodniego sąsiada. Zaistniały też sprzyjające warunki dla na- pływu do Polski emigrantów niemieckich, co było jednym z powodów przyspieszenia rozwoju miast. Miasta lokowane na prawie niemieckim były z góry zaplanowane, miały prawidłową sieć komunikacyjną, regularnie przeprowadzony podział działek budowlanych. Pozwoliło to na uporządkowanie istniejących układów lub stworzenie właściwych warunków w miastach zakładanych od nowa.

Układ średniowiecznych miast polskich nie różnił się od miast europejskich. Był dostosowany do ówczesnego życia i odpowiadał potrzebom mieszkańców. Szachownicowy plan dostosowywano do warunków terenowych. Przy głównych ulicach, pośrodku miasta, sytuowano rynek z kramami i okazałym ratuszem. Nieco na uboczu od rynku znajdowały się kościoły i zabudowania klasztorne. Główny wątek miasta stanowiły domy mieszkalne na wąskich działkach szerokości 7-8 m. Całość układu otaczały mury z potężnymi basztami i bramami miejskimi. Zbliżony, lecz

mniej rozbudowany system obwarowań posiadały średniowieczne zamki , sytuowane na wzniesieniach terenowych. Ceglany lub kamienny mur otaczał przylegające zabudowania mieszkalne. Najważniejszym elementem obronnym całego układu była potężna wieża. Dalszy rozwój zamków nastąpił w okresie późnego gotyku. Regularny obrys murów obejmował pokaźną rezydencję, czasem z kaplicą, a zamiast wieży w narożach murów znajdowały się baszty.

Zamek w Czersku - rekonstrukcja

---