Romantiek in Nederland
Kenmerkend:
originaliteit in vorm en inhoud (nieuwe vormen, kunstvormen mogen gemengd worden, het individualisme, iedereen moet zijn eigen vormen zoeken)
de kunstenaars gefascineerd door de onverklaarbaarheden in het leven (mysterieuze randverschijningen en onheilsplekken, spoken, levende doden, heksen, voorspellingen)
geschiedenis staat niet los van het leven, maar hoort die erbij (in kunst, architectuur, literatuur [de Middeleeuwen als stof voor romans, dichtverhalen, schilderijen] werd het verleden hergebruikt; de romanticus ziet door de hedendaagse verschijningsvorm heen de historie)
contrastwerking - de tegenstelling is het voornaamste middel in de kunst (dood tegenover leven, verval tegenover bloei, landschap versus stad, etc.)
De Nederlandse dichter W. Hecker schreef een lang stuk tegen de Romantiek. Hij noemde de Engelse romantische dichter Lord Byron een schrijver van poëzie uit de hel. De Romantiek zag hij als een ziekte. Krankzinnigheid en dronkenschap paren met wildheid en woestheid.
kenmerken van dit overdreven beeld van de Romantiek als een kunststroming: destructie, waanzin, overdrijving en streven naar het onmogelijke
toepassing op het leven van enkele individuele kunstenaars zoals Lord Byron
de karakters van romanhelden uit de Romantiek, bvb. in Heathcliff uit Emily Brontë's Wuthering Heights. Maar obsessie met de ondergang is niet datgene wat de Romantiek kenmerkt.
De belangrijkste romantische schrijvers in Nederland:
Willem Bilderdijk - dichtte omvangrijke werken over de oorsprong van de wereld, waanzinnige berijmingen van ziektebeelden, en grote leerdichten over het wezen van de poëzie; contrastwerking; probeerde nieuwe genres;
het historisch dichtverhaal - dit oude middeleeuwse genre werd opnieuw geïntroduceerd door de Engelse schrijver Walter Scott;
in Nederland door Jacob van Lennep en Nicolaas Beets (dichtverhaal Guy de Vlaming)
het nieuwe genre van de historische roman - om de botsing (conflict) der mentaliteiten van verschillende groepen in de samenleving weer te geven (door Walter Scott);
in Nederland werd het genre opgepikt door Aernout Drost, Jacob van Lennep en later door A.L.G. Bosboom-Toussaint. De meest romantische historische romans schreef J.F. Oltmans bvb. De schaapherder
4. In Leiden waren in de jaren dertig enige schrijvende studenten die een `romantische club' oprichtten: Nicolaas Beets (Hildebrand), Johannes Hasebroek (Jonathan) en Jan Kneppelhout (Klikspaan)
de dichter is een genie, die boven de gewone mensen staat, omdat hij zicht heeft op een hogere werkelijkheid (rzeczywistość);
`zwarte tijd'
lazen gedichten voor van buitenlandse romantici en hun eigen werk
De romantiek was een stroming in de Westerse cultuur die zich aan het einde van de 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw sterk deed gelden in de kunst en het intellectuele leven van met name Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk.
In de romantiek werd, in reactie op de Verlichting, de subjectieve ervaring als uitgangspunt genomen. Hierdoor kwamen introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding centraal te staan.
De naam romantiek is ontleend aan de middeleeuwse romances - verhalen waarin feilbare mensen de droom van volmaaktheid najagen. Aanvankelijk had het woord niet de misprijzende connotatie die tegenwoordig aan een woord als sentimenteel kleeft.
Historische oorsprong
De Franse revolutie speelde een belangrijke, bezielende rol in de verandering van geestelijk klimaat aan het eind van de 18e eeuw. De eerste fase van de Franse Revolutie werd gemarkeerd door de opstelling van de Verklaring van de rechten van de mens en de burger en de bestorming van de Bastille om de politieke gevangenen te bevrijden en kreeg vooral in Engeland enthousiaste bijval. Twee invloedrijke geschriften getuigen van de radicale sociale denkwijze die door de revolutie was gestimuleerd:
Rights of Man (1791-1792) van Thomas Paine, die de Franse Revolutie legitiem verklaarde en haar verdedigde tegen de aanval die Edmund Burke had gelanceerd in zijn Reflections on the Revolution in France (1790). Hij pleitte hierin voor een Engelse democratische republiek.
Een nog sterkere invloed op romantische dichters als Wordsworth, Shelley en anderen, was echter Inquiry Concerning Political Justice (1793) van William Godwin. De auteur voorspelde hierin de onafwendbare vreedzame revolutie naar een maatschappij waarin de middelen gelijk zouden zijn verdeeld.
Later zouden romantische sympathisanten echter afgeschrikt worden door de gruwelijke ontwikkelingen van de Franse Revolutie. Na de machtsovername van Jacobijnse extremisten volgden de 'Septembermoorden' van 1792, de terechtstelling van de koninklijke familie, Frankrijks expansieve politiek waardoor ook de Nederlanden werden aangevallen, het schrikbewind van Robespierre en de Napoleontische oorlogen en die kregen weinig sympathie in Engeland of in continentaal Europa. Deze gevoelens werden door de romantische dichter William Worsdworth in zijn gedicht The Prelude [1] als volgt vertolkt:[2]
"...become oppressors in their turn, Frenchmen had changed a war of self-defence For one of Conquest, losing sight of all Which they had struggled for..."
Van belang is ook te vermelden dat schrijvers als Wordsworth en Coleridge niet naar zichzelf verwezen als 'romantici', een term die pas een halve eeuw later door Engelse historici gebruikt zou worden. Tijdgenoten (critici e.d.) zagen hen eerder als speciale individuen of brachten hen onder in een of andere 'school', zoals de Lake School (zie Lake Poets) van Wordsworth, Coleridge en Robert Southey, de 'Cockney School' van Londenaars zoals Leigh Hunt, William Hazlitt en ook John Keats, en de 'Satanic School' van Byron, Shelley en hun volgelingen.
Kenmerken
Het begin en het einde
De bloeiperiode van de romantiek liep van ca. 1795 tot ca. 1848. Romantiek is niet zozeer te beschouwen als stijlperiode, maar eerder als geestesstroming, waaraan alle sociale klassen konden participeren: boeren, burgers, werklieden, maar ook vrouwen zoals de schrijfster en feministe Mary Wollstonecraft.
Emotionaliteit
Tijdens de romantiek werd de overwaardering van de rationele zijde van de mens aangevallen. Men beschouwt het rationalisme van de 18e eeuw als een vernauwing van het bewustzijn. Romantici keerden zich tegen de koele onverschillige objectiviteit van rationalistische denkers en de wetenschap. Men verzet zich tegen de overheersing van wetenschap en technologie. Zo werd Isaac Newton wel eens bestempeld als de 'vleesgeworden duivel' door William Blake.
Daartegenover stelde men het gevoel, de fantasie, de verbeelding, de intuïtie, het onderbewuste, het onverklaarbare en het raadselachtige. Deze intense emotionaliteit en verlangen naar het onverklaarbare en de fantasie leidde ook tot een grote hoeveelheid zelfmoorden. Dit wordt wel de Zwarte Romantiek genoemd. Goethe's Die Leiden des jungen Werthers, dat eindigt met de zelfmoord van de hoofdpersoon, is hiervan het beste voorbeeld.
Geschiedenis
Romantici vonden zich niet in de vooruitgangsgedachte, maar waren bezorgd voor de toekomst en nostalgisch naar het verleden. Voor sommigen geldt de romantiek daarom als een laatste traditionele reactie tegen de vooruitgang. Tegenover de tijdloze rede van de verlichting stelt de romantiek het historische bewustzijn, de Zeitgeist: de wereld ontwikkelt zich niet volgens een goddelijk heilsplan waarvan de uitkomst vaststaat, maar door individuen met een onbekend einde. Deze opvatting leidde tot het concept De Geschiedenis. Geschiedschrijving werd hierdoor meer dan het noteren van gebeurtenissen. Er moest een verhaal worden ontdekt.
Kunst
Was de kunstenaar voorheen nog een al dan niet gerespecteerd ambachtsman, tijdens de romantiek wordt hem, dankzij de toegang die alleen hij tot zijn subjectieve ervaringen heeft, een bijzondere status toegekend. Het gevoel en de verbeelding worden zeer belangrijk geacht. Bij dichters en kunstenaars zijn deze vermogens sterk ontwikkeld. Daarmee staan de kunst en de kunstenaar op eenzame hoogte. Hierdoor kon de mythe van de geniale kunstenaar ontstaan. In de meest extreme gevallen leidde dit tot een persoonlijkheidscultus zoals bij Goethe en Byron het geval was. Oorspronkelijke en originele kunst kreeg de meeste waardering. De romantiek manifesteerde zich in vele takken van kunst, onder meer in de schilderkunst (Delacroix, Constable, Turner, Friedrich), literatuur (Rousseau, Goethe, Victor Hugo, Wordsworth, Heine) en romantische muziek (Wagner, Liszt, Chopin). De landschapschilderkunst beleeft in de Romantiek een bloei. Binnen de kunst zelf was er niet heel veel veranderd. De oude stijlen bleven bewaard en geconserveerd, maar de thema's van de werken veranderden naar het verlangende en fantaserende van de Romantiek. Een van de plaatsen waar veel naar verwezen wordt in de kunsten is het oosten, en dan voornamelijk de Turkse en moderne Griekse cultuur.
Natuur
De romanticus had een zekere afkeer van de (zich ontwikkelende) industrie, de techniek en de steden. Plekken die nog niet door de menselijke ratio waren bezoedeld kregen de eretitel natuur. In de Romantiek nam de verheerlijking van de natuur bijna religieuze vormen aan. Romantici ontwikkelden een bijzondere waardering voor wildernis omdat zij veronderstelden dat daarin de meest authentieke, pure vorm van natuur te vinden is. Daarnaast ging men uit van een eenheid van mens en natuur.
De aantrekkingskracht van het mysterieuze, de duisternis en de mystiek van leven en dood werd groter. Hierdoor ontstond het idee dat bomen als sparren, cipressen en treurige boomsoorten als wilgen symbolisch de droefheid uitbeeldden. Naast de taxus, het symbool van de onvergankelijkheid, zijn op begraafplaatsen uit deze tijd veel van deze bomen te vinden.
Liefde en vriendschap
Vriendschap was volgens de romantische levenshouding de belangrijkste vorm van loyaliteit die een mens kende. Vrienden kiest men immers op grond van hun aard. In samenspraak met gelijkgestemde vrienden kan de eigen grillige identiteit nog beter worden onderzocht. Ook de romantische liefde kenmerkt zich door een grote aandacht voor de karakters van de beide gelieven. Voorheen werd partnerkeuze vooral bepaald door maatschappelijke overwegingen. Deze vrijheid leidde ook tot de vrijheid om een ander af te wijzen.
Decadentie
De romanticus probeert zijn subjectieve gevoelswereld zo authentiek mogelijk tot uiting te brengen in de objectieve wereld. Dit houdt, volgens de Kantiaanse vaststelling dat het subjectieve en het objectieve van onvergelijkbare aard zijn, een onmogelijkheid in. Het erkennen van deze onmogelijkheid om authentiek te leven heeft onder romantici geleid tot afwijzing van het maatschappelijk leven in de vorm van ironie, verbittering, hedonisme of decadentisme.
Het eigene
Waar de Verlichting er van uitging dat verschillen tussen individuen en volken geleidelijk zouden verdwijnen, omdat verschillen van inzicht in principe langs rationele weg op te lossen zijn, benadrukte en waardeerde de romantiek het eigene en onderscheidende van individuen en groepen. Elk volk heeft een unieke cultuur en is bijzonder. Elke samenleving, elke natie kent zijn eigen karakteristieke cultuuruitingen die samenhangen met haar verleden. Een volk is dus een samenhangende gemeenschap en moet dan ook autonoom zijn en blijven. Regionale gebruiken worden gekoesterd, bestaande culturen moeten behouden blijven. Het 19e-eeuwse nationalisme, dat de nog vaak tamelijk feodale monarchieën ging ondermijnen, ligt duidelijk in het verlengde hiervan.
Keuzes van de romanticus
Aangezien de romantiek is ontstaan in reactie op de verlichting, kan men de romanticus karakteriseren aan de hand van de tegenstellingen tussen romantiek en verlichting. De romanticus is geneigd te kiezen voor:
Voelen (romantiek) boven denken (verlichting).
Het subjectieve (romantiek) boven het objectieve (verlichting).
Synthese en holisme (romantiek) boven analyse (verlichting).
Het ambigue en ironische (romantiek) boven ondubbelzinnigheid en helderheid (verlichting).
Kunst (romantiek) boven wetenschap (verlichting).
Creativiteit in de kunst boven nabootsing.
Het spirituele boven materialisme.
Zin boven nut.
Kwaliteit boven kwantiteit.
Een organische natuurbeschouwing boven een mechanische natuurbeschouwing.
De mens die deel van de natuur uitmaakt boven de mens die boven de natuur staat en haar probeert te gebruiken.
De erfenis van de romantiek
Diverse onder invloed van de romantiek tot bloei gekomen verschijnselen zijn nog lang invloedrijk gebleven. Sommige cultuurbeschouwers menen zelfs dat we, vanwege onze grote waardering voor het individuele gevoelsleven, nog steeds in het tijdperk van de romantiek leven. Gebruikelijker is echter de visie dat romantische motieven een eigen onderdeel vormen van de moderne samenleving, maar wel in een apart domein, buiten de gangbare, dagelijkse leefwereld. Op verschillende momenten en op uiteenlopende manieren komt de romantische denkwijze opnieuw naar voren, bijvoorbeeld in:
De milieubeweging. Hoewel een deel van de milieubeweging zich op de verlichting baseert, baseert een ander deel van de milieubeweging zich nadrukkelijk op de romantiek. Velen die zich engageren met de milieubeweging grijpen impliciet of expliciet terug op de romantiek.
De hippiebeweging van de jaren '60. Hippies verwierpen op een romantische wijze de gevestigde orde. Zij propageerden een natuurlijke manier van leven, keerden zich af van het materiële, en hadden een hang naar mystiek.
Nationalisme en de visie op de Europese integratie. De romanticus wenst de eigen culturele identiteit en de organisch samenhangende gemeenschap te beschermen. Hij zal dus over het algemeen geen voorstander zijn van globalisering en verdere Europese integratie.
Het postmodernisme. Romantiek en postmodernisme vragen bijvoorbeeld beide aandacht voor het bijzondere en het verlangen te ontkomen aan de dwingende invoeging in de regelmaat.
De kunst. Sinds de Romantiek is originaliteit een vereiste van de kunst geworden. Breken met kunstregels, het creëren van nieuwe genres is er het uitvloeisel van. Neoromantiek is een herleving van de romantiek in de kunst en de literatuur.
Romantici (literatuur)
België
Nederland
Over Nederland zeggen literaire historici veelal dat er weinig Romantiek van betekenis is geweest. Wat er toch was, zou vooral nabootsing zijn van het buitenland. Desondanks zijn er wel auteurs die, al dan niet gedeeltelijk, met de romantiek zijn verbonden.
5