Bitwa nad Niemnem 1920

Bitwa nad Niemnem 1920

Bitwa nad Niemnem trwała od 20 do 26 września (niektóre źródła podają, że do 28 września) 1920. Był to drugi wielki sukces militarny Polski po "cudzie nad Wisłą" w trakcie wojny polsko-bolszewickiej.

Zwycięstwo wojsk polskich w bitwie warszawskiej w sierpniu 1920 zadało strategiczny cios Armii Czerwonej i pozwoliło przejąć inicjatywę stronie polskiej. Nie zakończyło jednak wojny ani nie przesądziło o jej wyniku.

Bitwa nad Niemnem
Wojna polsko-bolszewicka
Schemat bitwy nad Niemnem Data 20 - 26 września 1920 Miejsce Rejon Grodna Wynik zwycięstwo Polski decydujące o końcu wojny

Strony konfliktu
II Rzeczpospolita	Rosja Sowiecka (RSFSR)
Dowódcy
Józef Piłsudski Leonard Skierski Edward Rydz-Śmigły	Michaił Tuchaczewski Władymir Łazariewicz Nikołaj Sołłohub
Siły
97 000	ok. 100 000
Straty
7000	ponad 40 000

Planowanie działań

Przygotowania Tuchaczewskiego

26 sierpnia Front Zachodni Michaiła Tuchaczewskiego obsadził linie rzek Niemen, Szczara i Świsłocz. Z głębi Rosji ściągano posiłki. W ciągu krótkiego czasu odtworzono niemal wszystkie dywizje rozbite nad Wisłą. Pod dowództwem Tuchaczewskiego znalazło się ok. 73 tys. żołnierzy i 220 dział. Głównodowodzący Armią Czerwoną Siergiej Kamieniew, nakazał przygotować nową ofensywę.

Dowódca Frontu zamierzał przeprowadzić ofensywę siłami trzech armii, zająć Białystok i Brześć, a następnie uderzyć w kierunku Lublina. Uderzenie miały wykonać: 3 Armia Władimira Łazarewicza (sześć dywizji), 15 Armia Korka (cztery dywizje) i 16 Armia Sołłohuba (cztery dywizje).

Tuchaczewski liczył również na dalsze posiłki ściągane z frontu fińskiego.

Położenie wojsk

3 Armia Łazarewicza (północne skrzydło Frontu Zachodniego)

trzema dywizjami (5, 6, 56 Dywizja Strzelców) obsadzała rubież od granicy litewskiej po Świsłocz
w odwodzie posiadała 2, 21 Dywizję Strzelców oraz 33 Dywizję Kubańską

15 Armia Augusta Korka (centrum ugrupowania Frontu)

1 rzut - 11 i 16 Dywizja Strzelców obsadziły Świsłocz
odwód tworzyły 27 Dywizja Strzelców i Oddział "Wochra"

16 Armia Nikołaja Sołłohuba

1 rzut - 17 i 48 Dywizja Strzelców zajęły pozycje na południe od Świsłoczy
8 i 10 Dywizja Strzelców stanowiła odwód Armii.

4 Armia - (południowe skrzydło Frontu Zachodniego)

17 Dywizja Kawalerii oraz 19, 55, 57 Dywizje Strzelców osłaniały kierunek piński.

Przygotowania wojsk polskich

10 września w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza w Brześciu na odprawie dowództw 2 i 4 Armii Józef Piłsudski przedstawił założenia operacyjne do bitwy nad Niemnem i Szczarą.

Myślą przewodnią planu było - natarciem w kierunku na Grodno i Wołkowysk związać siły główne przeciwnika. Jednocześnie grupa uderzeniowa 2 Armii miała szybkim marszem przeciąć skrawek terytorium litewskiego i wyjść na głębokie tyły oddziałów Armii Czerwonej toczących bój o utrzymanie linii Niemna.

Rozkaz Kwatery Głównej z 19 września sprecyzował zadania armii, grup operacyjnych i poszczególnych jednostek. Do przeprowadzenia operacji wyznaczono:

2 Armię gen. Edwarda Rydza-Śmigłego w składzie: 1 DP Leg, 3 DP Leg, 17 DP, 21 Dywizja Górska, 22 Dywizja Ochotnicza, 1 Dywizja Litewsko-Białoruska, 2 i 4 Brygada Jazdy, Grupa Artylerii Ciężkiej.
4 Armię gen. Leonarda Skierskiego w składzie 11, 14, 15, 16DP.

Obie armie polskie liczyły około 67 tys. żołnierzy i 432 działa.

Zadania wojsk

2 Armia Rydza Śmigłego

lewe skrzydło Armii - północna grupa uderzeniowa (grupa skrzydłowa)- 1 Dywizja Piechoty Legionów i 1 Dywizji Litewsko-Białoruska oraz 2 i 4 Brygada Jazdy miała przeprowadzić natarcie po osi Sejny - Druskieniki, dokonać obejścia przez terytorium Litwy, a następnie, wykorzystując powodzenie sił głównych Armii na kierunku grodzieńskim, maszerować na Lidę
17 Dywizja Piechoty osłaniała Suwalszczyznę przed ewentualnym atakiem wojsk litewskich
centrum 2 Armii: 21 i 22 dywizje wsparte Grupą Artylerii Ciężkiej nacierać miały na Grodno
prawe skrzydło Armii : 3 Dywizja Piechoty Legionów otrzymała rozkaz opanowania przepraw na Niemnie w okolicach Mostów

4 Armia Skierskiego

Miała opanować w ciągu dwóch dni po rozpoczęciu natarcia Wołkowysk, ważny węzeł kolejowy na linii Białystok - Lida i Białystok - Baranowicze i być w gotowości do zamknięcia pierścienia okrążenia od strony południowej.

Działania zbrojne

Walki o Grodno

Okopy polskie na Białorusi

20 września 21 Dywizja Górska gen. Andrzeja Galicy i 22 Dywizja Ochotnicza płk. Adama Koca uderzyły na 5 i 6 Dywizję Strzelców by poprawić położenie oddziałów i stworzyć optymalne warunki do natarcia.

Zaskoczenie Rosjan było całkowite. Wycofali się oni pośpiesznie w stronę fortów Grodna. Równocześnie działająca na prawym skrzydle 2 Armii 3 DPLeg odrzuciła 11 i 16 Dywizję Strzelców i sforsowała Świsłocz.

21 września to kolejne sukcesy strony polskiej. Kontrataki 5 i 6 Dywizji Strzelców nie przyniosły sukcesów stronie rosyjskiej. 11 Dywizja Strzelców poniosła duże straty w walkach z 3 DP Leg pod Brzostowicą Wielką. Polacy rozbili 93 i 97 pułki strzelców i zagrozili sztabowi dywizji. Jej dowódca został ranny i ratował się ucieczką.

Kontruderzenie Armii Czerwonej

22 września do walki weszły odwody 3 i 15 Armii. Trzy polskie dywizje (ok. 19 000 żołnierzy, 124 działa) starły się z oddziałami sześciu dywizji nieprzyjaciela (około 20 000 żołnierzy, 100 dział). Przed frontem 2 Armii Rydza-Śmigłego rozgorzały niezwykłe zacięte walki. Wiele miejscowości parokrotnie przechodziło z rąk do rąk. Dywizja Ochotnicza płk. Koca odparła kilka ataków na Nowy Dwór i Rochaczew, Dywizja Górska walczyła pod Kuźnicą i Długosielcami. Natomiast 3 DP Leg. pod Brzostowicą Wielką i Małą odparła kilkanaście ataków oddziałów 11, 16 Dywizji Strzelców i 56 Samodzielnej Brygady Strzelców (ściągniętej z frontu fińskiego)

Sygnał do ofensywy

23 września siły główne 2 Armii miały sforsować Niemen i opanować Grodno. Jednak zacięty opór przeciwnika uniemożliwił realizację zadań.

21 Dywizja Górska walczyła krwawo pod Indurą i Odelskiem z sowiecką 6 i 56 dywizją.

22 Dywizja Ochotnicza, dopiero wieczorem doszła lewym skrzydłem do Niemna na północ od Grodna. 205 pułk piechoty ochotniczej mjr. Bernarda Monda pod osłoną nocy uchwycił na wpół zniszczony most pod Hożą i rozpoczął przeprawę przez Niemen. Niestety, na skutek braku łączności, sukces ten nie został wykorzystany we właściwym czasie.

Pod Brzostowicą Wielką 3 DP Leg odpierała falowe ataki przeciwnika.

Dopiero 24 września zauważono pierwsze oznaki osłabienia kontrataków. Na stronę polską zaczęli przechodzić czerwonoarmiści narodowości ukraińskiej i białoruskiej. Napłynął też meldunek o sforsowaniu Niemna przez oddziały mjr. Monda, który to samodzielnie ruszył na południe, zbliżając się do fortów Grodna. 2 Brygada Jazdy otrzymała rozkaz dołączenia do oddziałów 205 pp.

Uderzenie z północy

22 września rozpoczęła działania Grupa Uderzeniowa 2 Armii.

Na czele grupy szła 4 Brygada Jazdy ppłk. Adama Nieniewskiego i zmiatała próbujące stawiać opór oddziały litewskie. 23 września zdobyła nienaruszony most na Niemnie w Druskiennikach. Wzięto kilkuset jeńców.

1 DP Leg w sześciogodzinnej bitwie rozbiła 22 września litewskie dwa litewskie pułki piechoty, wzięła przeszło 1700 jeńców, 12 armat i wyzwoliła Sejny. 23 września dywizja stanęła w Druskiennikach a 24 września zajęła Marcinkańce.

W międzyczasie 1 Dywizja Litewsko-Białoruska gen. Rządkowskiego z 2 Brygadą Jazdy rozbiła litewski 7 pułk piechoty i dotarła do Porzecza.

Dalsze działanie grupy uzależnione było jednak od rozwoju sytuacji na kierunku centralnym w rejonie Grodna.

Kierunek Lida

Zamek w Lidzie

25 września grupa uderzeniowa otrzymała rozkaz marszu na Lidę Gen. Rydz-Śmigły w rozkazie operacyjnym nr 60 postawił zadania podległym związkom taktycznym. 1 Dywizja Litewsko-Białoruska miała do 27 września osiągnąć rejon Papiernia - Skrzybowce a 1 DPLeg i 4 Brygada Jazdy opanować Lidę i przeciąć drogę odwrotu cofającej się 3 Armii Łazarkiewicza.

26 września 1 DP Leg płk. Dąb-Biernackiego zaskoczyła cofające się kolumny 21 Dywizji Strzelców pod Raduniem. Nieprzyjaciel poniósł ogromne straty i musiał zmienić kierunek odwrotu. Od zupełnego rozbicia uratowało go odebranie przez jednostki polskie rozkazu (nr 60) uderzenia na Lidę.

Walki o Lidę

Płk Dąb-Biernacki niezwłocznie przerwał walkę i ustalił z ppłk. Nieniewskim plan ataku na miasto:

piechota legionowa miała uderzyć na Lidę od wschodu, przez Soroki - Chutne-Zarzecze i od północy przez Wielkie Sioło
Jazda obchodziła miasto od wschodu przez Dubrownę.

1 Dywizja Litewsko-Białoruska gen. Rządkowskiego zgodnie z przyjętymi wcześniej założeniami ruszyła w kierunku rzeki Lebiody. Pod m. Lebioda zaatakowała sztab Łazarewicza. Ten, ratując się ucieczką, zawrócił część sił wycofującej się Armii. Uderzyły one na idący w 1 rzucie Miński Pułk Strzelców. Rozgorzała walka, która to przeszła do historii jako bój pod Krwawym Borem.

W wyniku walk 1 Brygada Litewsko-Białoruska poniosła dotkliwe straty. Jednak bój pod Krwawym Borem zdezorganizował system dowodzenia Armią Łazarewicza. Sztab został zmuszony do ucieczki do Lidy i stracił kontakt z podległymi mu jednostkami. Nade wszystko zaś bitwa opóźniła o kilka godzin marsz 3 Armii.

To zaś pozwoliło 1 DP Leg i 4 Brygadzie Jazdy ubiec nieprzyjaciela i zająć Lidę.

Rano 28 września na miasto uderzył 6 pułk piechoty Legionów i opanował je po krótkiej walce. Sztab Łazarewicza po raz drugi musiał ratować się ucieczką.

Zanim jednak oddziały polskie zdołały obsadzić zachodni skraj miasta, na Lidę uderzyły idące w awangardzie pułki 5 Dywizji Strzelców 3 Armii.

Przełamały one obronę 2/6 pp Leg i 2/1 pp Leg i wdarły się do centrum miasta. Rozgorzały zaciekłe walki uliczne, w których obie strony ponosiły duże straty.

W południe dowódca 1 DP Leg wprowadził do walki swój odwód. Działa 1 pap Leg prowadziły ogień na wprost. Przeprowadzony z rozmachem kontratak 1 i 3 batalionu 6 pułku piechoty Legionów zmusił nieprzyjaciela do pośpiesznego odwrotu. Pobita 5 Dywizja Strzelców osłaniając się strażą tylną zaczęła omijać Lidę od południa.

Bój o Wołkowysk

23 września działania zbrojne rozpoczęła wydzielona ze składu polskiej 4 Armii Grupy gen. Władysława Junga (15 DP, 4 BP Leg., 18 puł).

Natarcie polskie na Wołkowysk było dużym zaskoczeniem dla Tuchaczewskiego. Sądził on, że Polacy wszystkie siły skierowali na Grodno i Brzostowicę. W ciągu kilku godzin, wspierana przez artylerię piechota polska przerwała front i wieczorem wkroczyła do miasta.

Rosjanie zdecydowali jednak odbić miasto. Wycofali z frontu 56 Brygadę Strzelców, która wspólnie z odwodową 27 Dywizją Strzelców 24 września uderzyła na oddziały Junga. Po całodziennym boju Polacy utracili Wołkowysk.

Mimo porażki, akcja gen. Junga odegrała dość istotną rolę. Związała walką kolejną dywizję odwodową przeciwnika i odciążyła 3 DP Leg. Pozwoliło to dywizji gen. Berbeckiego zwyciężyć w bitwie pod Brzostowicą i 24 września przejść do natarcia w kierunku Niemna.

Pościg na południu

Po stwierdzeniu, że nieprzyjaciel rozpoczął odwrót (26 września), Piłsudski rozpoczął realizację planu okrążenia wojsk Frontu Zachodniego. Uderzenie prawego skrzydła 4 Armii Skierskiego wzdłuż szosy słuckiej w kierunku na Baranowicze i równoczesne natarcie sił głównych 2 Armii Śmigłego-Rydza na to miasto miało doprowadzić do zamknięcia pierścienia właśnie w rejonie Baranowicz.

Epilog

Bitwa nad Niemnem to ostatnia wielka bitwa wojny polsko-bolszewickiej. Armia Czerwona poniosła kolejną po bitwie warszawskiej wielką klęskę.

Miała olbrzymi wpływ na przebieg rokowań pokojowych w Rydze. Delegacja sowiecka była zmuszona odstąpić od wcześniej stawianych warunków, które godziły w godność i suwerenność państwa polskiego.

Front Zachodni przestał stanowić zagrożenie dla Polski. Nie był nawet w stanie zahamować marszu wojsk polskich na wschód. W ręce polskie dostało się 40 tys. jeńców, 140 dział, dużo sprzętu i zapasów wojennych.

Organizacja wojsk]

Wojsko Polskie

Piłsudski i Rydz-Śmigły w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920

Kierownictwo operacyjne nad 2 i 4 Armią sprawował Naczelny Wódz, Józef Piłsudski.