Kryminologia skrypt

K R Y M I N O L O G I A

rozdział I

twórcą terminu kryminologia - Paul Topinard (francuski antropolog), który użył go po raz pierwszy około roku 1879. Termin pojawił się po raz pierwszy w podręczniku autorstwa Rafaele Garofalo. Nowożytna kryminologia - Cesare Lombroso.
kryminologia - nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.
rozmiar przestępczości - ile zdarzeń określanych jako przestępstwa ma miejsce w danej społeczności w określonym przedziale czasu, nasilenie przestępczości - jak wysokie jest nasycenie danej zbiorowości zdarzeniami definiowanymi jako przestępstwa (stopień zakłócenia porządku prawnego przez przestępczość), dynamika przestępczości - jakim zmianom podlegają rozmiary i nasilenie przestępczości w czasie, a więc czy przestępczość rośnie czy maleje, struktury przestępczości - jakie miejsce w ogólnej liczbie popełnianych przestępstw zajmują czyny określonego rodzaju - te badania zalicza się najczęściej do fenomenologii / symptomatologii przestępczości.
pytanie queteletowskie - dlaczego i w jaki sposób rozmiary i nasilenie zjawisk przestępczych w obrębie różnych elementów struktury społecznej i przestrzennej społeczeństw są różne?
pytanie lombrozjańskie - dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie?
pytanie etiologiczne - przeciwstawne reaktywnemu, którego dwie nieco odmienne wersje stanowiły pytania queteletowskie i lombrozjańskie.
pytanie reaktywne - dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzie za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie?
wiktymologia - dyscyplina naukowa interesująca się ofiarą przestępstwa.
kryminologia kliniczna - dział / nurt kryminologii, zajmujący się kompleksowym psychiatryczno-psychologicznym diagnozowaniem sprawców przestępstw dla potzeb praktyki wymiaru sprawiedliwości, a także budowaniem na podstawie indywidualnych przypadków pewnych uogólnień teoretycznych na temat przestępczości.
struktura I stopnia - grupy pierwotne i inne małe grupy społeczne (rodzina, grupa rówieśnicza), struktura II stopnia (sąsiedztwo, zbiorowość lokalna, warstwy, klasy, instytucje ekonomiczne), struktura globalna (państwo i jego struktury władzy i panowania).
paradygmat - pojęcie wprowadzone do nauki przez Thomasa Kuhna, dla opisu fenomenu określanego mianem „rewolucji naukowej”. W jej ramach rozwój nauki nie ma charakteru ewolucyjnego, lecz rewolucyjny. Paradygmat - ogólne wzorce pracy badawczej, oparte na wyraźnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych.
paradygmat klasyczny - połowa wieku XVIII, kiedy to wykształcił się nurt określany mianem szkoły klasycznej prawa karnego. Za twórców uważa się m.in.: Cesare Beccaria, Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Anselm Feuebrach. Nurt uważany długo za prawnokarny, położył olbrzymie zasługi dla stworzenia podstaw nowoczesnych zasad odpowiedzialności karnej i nowoczesnego procesu karnego.

Zakładał że każdy człowiek, także sprawca przestępstwa, jest przede wszystkim jednostką racjonalną, tzn. w sposób świadomy wybiera pomiędzy różnymi alternatywami postępowania. Każdy człowiek jest także jednostką wolną, wyposażoną w wolną wolę, a więc wybiera nieskrępowanie pomiędzy alternatywami. Szkoła ta opiera się więc na indeterministycznej koncepcji człowieka, oznacza to, że przestępca to normalna jednostka, która świadomie wybiera zło. W takim ujęciu wszyscy jesteśmy potencjalnymi przestępcami i każdy człowiek jest w jednakowym stopniu zdolny do popełnienia przestępstwa. Absolutna koncepcja kary - wymiar i sens przede wszystkim etyczny i stanowi sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło. Konsekwencją była koncepcja prawa karnego czynu - podstawą wymiaru kary ma być to co sprawca uczynił.

Szkoła klasyczna przyjmowała także założenie, iż każdy człowiek jest nie tylko zdolny, ale i skłonny do popełniania przestępstw - pesymistyczna wizja natury ludzkiej.

kryminologia humanistyczna - nawiązuje do koncepcji sprawcy jako jednostki kierującej się wolnym wyborem, równocześnie jednak poprzez swoją koncentrację na osobie sprawcy i mechanizmach rządzących jego zachowaniem jest on w gruncie rzeczy bliższy pozytywizmowi.

* metodologia przyrodnicza lub humanistyczna, miękki indeterminizm, konsensualna wizja *

przestępstwo jest zachowaniem stanowiącym akt wolnej woli człowieka, jest on więc za to zachowanie odpowiedzialny,
kara wymierzona za przestępstwo jest zarówno sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło, jak i sposobem powstrzymywania ukaranego oraz innych jednostek przed popełnianiem przestępstw,
społeczeństwo musi dążyć do ograniczenia przestępczości, gdyż stanowi ono zagrożenie dla tworzących społeczeństwo jednostek,
najlepszą metodą zapobiegania przestępczości jest operowanie karą kryminalną, która musi czynić zadość społecznemu poczuciu sprawiedliwości oraz odstraszać potencjalnych sprawców przestępstw.

paradygmat pozytywistyczny - powstanie łączy się z wykształceniem w drugiej połowie XIX w. tzw. szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przez m.in.: Cesare Lombroso, Enrico Ferriego, Rafaele Garofalo.

Postulat naturalizmu metodologicznego - przekonanie o konieczności ale i o możliwości uprawiania nauk społecznych na wzór nauk ścisłych.

Zakłada deterministyczną koncepcję człowieka i sprawcy przestępstwa - zachowaniami ludzi, w tym przestępców, rządzą czynniki, nad którymi nie mają oni kontroli. Kolejną cechą jest koncentracja na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań - indywidualizm. „Kryminologia zorientowana na sprawcę”. Pozytywizm opiera się na optymistycznej wizji natury człowieka, kolejna cecha - pytanie etiologiczne, następna to korekcjonalizm. Ostatnia cecha - spór o naturę ładu społecznego, czy zasady organizacji społeczeństwa - kryminologia pozytywistyczna stoi na stanowisku konsensualnym.

* metodologia naturalistyczna, determinizm, konsensualna wizja społeczeństwa *

przestępczość należy wyjaśniać jako zachowanie człowieka pozostające w związku przyczynowym (zdeterminowane) z jego cechami (biologicznymi, społecznymi itd.),
owe cechy człowieka powodują, że jest on jednostką odmienną od innych, nie popełniających przestępstw,
zachowania przestępne naruszają ogólnie aprobowany w społeczeństwie porządek, co zaburza jego funkcjonowanie,
można zapobiegać przestępczości, eliminując warunki sprzyjające zachowaniom przestępnym, a więc korygując te cechy człowieka, które wywołują takie zachowanie, lub warunki społeczne, w których on żyje.

paradygmat antynaturalistyczny - podstawową cechą odrzucenie właściwego pozytywizmowi naturalizmu metodologicznego, przekonania o metodologicznej jedności nauk. Opiera się jednoznacznie na konfliktowej wizji społeczeństwa i prawa karnego. Przyjęcie interakcjonistycznej koncepcji przestępstwa. Przedmiotem obserwacji powinno być audytorium przestępstwa. „Kryminologia zorientowana na normę”. Optymistyczna koncepcja człowieka.

* metodologia nauk humanistycznych, indeterminizm, konfliktowa wizja społeczeństwa *

przestępczość jest wynikiem konfliktów przenikających społeczeństwo, a biorących się ze sprzeczności między grupami społecznymi, jak też jednostkami,
normy prawne określające zachowania uznane za przestępne, są ustanawiane w interesie tych warstw społecznych, które mają w społeczeństwie pozycję dominującą,
normy prawne stosowane są jako środek dyscyplinowania jednostek, zwłaszcza znajdujących się u dołu drabiny społecznej,
zapobieganie przestępczości polegać może jedynie na zmianie sposobu stanowienia (depenalizacja, dekryminalizacja) oraz stosowania norm prawnokarnych, a więc na łagodzeniu ujemnych skutków istnienia prawa karnego.

paradygmat neoklasyczny - punktem wyjścia twierdzenie, że oparta na pozytywistycznych koncepcjach polityka kryminalna nie sprawdza się w praktyce, bo będąc kosztowną, nie prowadzi do realizacji celu w postaci redukcji nasilenia przestępczości. Głosi powrót do traktowania sprawcy przestępstwa jako wolnej jednostki. Straszenie karą. Odejście od deterministycznego modelu sprawcy i etiologicznego modelu kryminologii. Podstawowym przedmiotem zainteresowań - kontrola społeczna.

* metodologia przyrodnicza lub humanistyczna, miękki indeterminizm, konsensualna wizja *

tak samo jak w paradygmacie klasycznym ↑

rozdział ii

społeczeństwo - układ, w którym można wyróżnić poszczególne płaszczyzny:

działających jednostek,
małych grup społecznych (struktury I stopnia),
dużych struktur społecznych, np. wielkie instytucje, warstwy społeczne (struktury II st.).

rola społeczna - (jedno ze spoiw łączących płaszczyzny, drugie - grupa pierwotna - tworzą one ogniwa pośredniczące) - względnie stały i zwarty zespół oczekiwań odnośnie zachowania członka grupy zajmującego w niej określoną pozycję. Zależy zatem od trzech czynników: pozycji w grupie, norm akceptowanych przez grupę, cech jednostki.
grupa formalna - rozkład pozycji jest niezależny od cech osób zajmujących te pozycje i nie ulega zmianie wskutek zastąpienia członka lub członków grupy przez innych. Najczęściej grupa celowa, powoływana do realizacji określonego zadania, którego wykonaniu podporządkowany jest rozkład pozycji w grupie oraz jej skład.
role instrumentalne - przeznaczone do rozwiązywania stosunków grupy z otoczeniem, czyli związane są z realizacją zadań lub celów grupy i dopasowaniem jej działania do zew. wymagań.
role ekspresyjne - pozwalają rozwiązać problemy wew. grupy.
grupa pierwotna - pierwsza w społecznym doświadczaniu człowieka, a więc rodzina, sąsiedztwo, grupa koleżeńska(Charles Cooley). Cechy grup pierwotnych: niewielka liczba członków, względna trwałość, intymność i intensywność interakcji oraz identyfikacja z grupą. Przeciwieństwem - grupy wtórne, wykluczające relacje członków „twarzą w twarz”.
funkcjonalna (konsensualna) zasada organizacji społeczeństwa - każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą; każde społeczeństwo jest strukturą dobrze zintegrowaną; każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tzn. przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako systemu; każda struktura społeczna opiera swoje istnienie na podzielaniu przez jej członków określonych wartości. W tak zorganizowanym społeczeństwie zmiany są na ogół powolne.
koercyjna (konfliktowa) zasada organizacji społeczeństwa - każde społeczeństwo podlega nieustannym procesom zmiany: zmiana jest wszechobecna; w każdym społeczeństwie występują niezgoda i konflikt: konflikt jest wszechobecny; każdy element społeczeństwa przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany; każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków wobec innych.
istota biopsychospołeczna - człowiek będący elementem oraz wytworem społeczeństwa, a także organizmem należącym do przyrody ożywionej (biologiczny punkt widzenia) oraz systemem kierowanym procesami psychicznymi (psychologiczny punkt widzenia).
jaźń subiektywna - zespół wyobrażeń o sobie, czyli o swoich możliwościach, zdolnościach, dokonaniach itd., powstający pod wpływem doświadczeń społecznych jednostki i jej kontaktów z innymi ludźmi. Z reguły zespół wyobrażeń pozytywnych.
jaźń odzwierciedlona - zespół wyobrażeń o sobie powstały z odtwarzania przez jednostkę, tego co o niej sądzą inni ludzie. Powstaje w związku z interakcjami, w które wchodzi jednostka, i kształtuje się na podstawie wyobrażeń, jakim się jest w oczach partnerów interakcji.
stan deprywacji sensorycznej - odcięcie człowieka od dopływu informacji z zewnątrz.
mechanizm selekcji informacji - warunkowany trojako, przez: grupę, której członkiem jest jednostka; struktury poznawcze jednostki; system wartości jednostki.

rozdział iii

TEORIE KRYMINOLOGICZNE:

kryminologia pozytywistyczna - w ramach tego nurtu wyróżnia się kierunki: biopsychologiczny (decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum; niektóre z tych cech - dziedziczone, wrodzone lub nabyte - np. w wyniku choroby, tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych; można ustalić, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych, czyli możliwe jest wykrycie związku przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem; ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku), i socjologiczny (na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ wywierają czynniki społeczne; niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań; można ustalić jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne; usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie przeciwdziałać przestępczości).
klasyfikacja teorii biopsychologicznych:

teorie kładące nacisk na cechy somatyczne, a wśród nich:

teorie antropologiczne,
koncepcje nawiązujące do genetyki,
koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego OUN,
pozostałe koncepcje, m.in.: zaburzeń biochemicznych.

teorie kładące nacisk na cechy psychologiczne, a wśród nich:

teorie konstytucjonalno-typologiczne,
koncepcje dotyczące nieprawidłowej osobowości,
koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia).

klasyfikacja teorii socjologicznych:

koncepcje ekologiczne,
teorie strukturalne,
teorie zróżnicowania kulturowego,
teorie uczenia się,
teorie kontroli.

kryminoidzi - osoby nieodporne na czynniki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania, często są alkoholikami.
kariotyp - morfologiczny obraz struktury chromosomów; u mężczyzn 46XY, u kobiet 46XX.
typologie ludzi:

wg Hipokratesa:

sangwinik - silnie reagujący, niewytrwały w działaniu,
choleryk - silnie reagujący, wytrwały w działaniu,
melancholik - słabo reagujący, wytrwały w działaniu,
flegmatyk - słabo reagujący, niewytrwały w działaniu.

wg Kretschmera:
typ asteniczny - wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona,
typ atletyczny - średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach,
typ pykniczny - średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, grube rysy twarzy, słabo umięśniony, duży brzuch,
typ dysplastyczny - nieregularna budowa ciała, często otłuszczony, mężczyźni mają często cechy budowy kobiecej i vice versa.

teoria Hansa J. Eysnecka - należy do teorii konstytucjonalno-typologicznych. Wyróżnienie dwóch wymiarów osobowości:

ekstrawertyk - łatwy do pobudzenia, ale też łatwo wygaszający pobudzenie, poszukujący stymulacji, aktywni, impulsywni, brak rozwagi, towarzyscy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani, co prowadzi często do agresji,
introwertyk - trudny do pobudzenia, z trudnością też wygaszający, nietowarzyski, powściągliwy, raczej nieśmiały, systematyczny i sumienny, pesymistyczny, skoncentrowany na życiu wewnętrznym.

Neurotyzm - wrażliwość emocjonalna, istotna rola w procesie socjalizacji.

zespół ogólnego niepowodzenia - tworzony przez: nikłą odporność na stres, niewielka zdolność koncentracji, brak wytrwałości w realizowaniu celów, a pochodne - niskie kwalifikacje zawodowe, alkoholizm.
psychopatia - nieprawidłowe ukształtowanie osobowości. Cechy: niezdolność do trwałych związków uczuciowych (upośledzenie sfery uczuciowej wyższej), przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania (zubożenie struktur poznawczych).
sfery powstające w wyniku rozwoju miasta - wyróżnione przez Burgess'a, Parka, McKenzi'go / chicagowska szkoła / koncepcja ekologiczna:

centralna / loop - skoncentrowane instytucje handlowe, finansowe, kulturalne, administracyjne itd., w związku z czym pojawiają się w niej każdego dnia tysiące interesantów,
przejściowa / zone in transition - wdzierają się instytucje ze strefy I oraz przemysł lekki, po części sfera przemysłowa,
mieszkań pracowniczych / zone of workingsmen's homes - zajmowana przez ludzi opuszczających strefę II, pragnących mieszkać w pobliżu miejsca pracy,
willowa / residental zone - zasiedlona przez osoby należące do klasy średniej i wyższej, zabudowana po części domami z mieszkaniami o bardzo wysokim standardzie,
podmiejska / commuters zone - tereny leżące poza granicami miasta oraz osiedla i miasteczka satelitarne, skąd jedzie się kilkadziesiąt minut do strefy centralnej.

pięć sposobów przystosowania wg Mertona / teoria strukturalna:

konformizm - jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki a ponadto ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów i potrafi je skutecznie wykorzystać,
innowacja - jednostka silnie zinternalizowała co najmniej niektóre cele, lecz w niewystarczającym stopniu uwewnętrzniła niezbędność sięgania wyłącznie po kulturowo dopuszczone środki; w takiej sytuacji jednostka wykazywać będzie skłonność do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych celów,
rytualizm - odrzucenie przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę, przy jednoczesnej silnej internalizacji społecznie aprobowanych sposobów dochodzenia do tych celów. Jednostka redukuje aspiracje osiągnięcia wysoko cenionego sukcesu albo nawet z niego rezygnuje, a zadawala się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania,
wycofanie - co najmniej niektóre cele jak i wiodące do nich środki zostały silnie zinternalizowane, lecz środki te zawiodły lub są nieosiągalne. Jednostka wykazuje tendencje do poniechania wysiłku związanego z osiągnięciem celów społecznie akceptowanych,
bunt - odrzucenie tak kulturowo określonych celów jak i norm wyznaczających sposoby i środki ich osiągania, przy jednoczesnym podjęciu próby określenia nowych celów i odmiennych norm.

kryminologia antynaturalistyczna

teoria naznaczenia społecznego / teoria stygmatyzacji / teoria etykietowania / podejście interakcjonistyczne:
dewiacja pierwotna - pojęcie wprowadzone przez Lemerta - fakt naruszenia jakiejś normy,
dewiacja wtórna - społeczna reakcja pojawiająca się w momencie uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, a szczególnie problem tej konsekwencji. Reakcja jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania.

cztery etapy kształtowania się kariery dewiacyjnej wg Ewina M. Schura:

stereotypizacja,
retrospektywna interpretacja,
negocjacja,
pochłanianie ról.

Dysonans poznawczy - reakcja na retrospektywną interpretację - polega na niemożności pogodzenia dotychczasowych kontaktów z faktem, że dana jednostka jest dewiantem.

diversion - instytucje służące - kierowanie niektórych spraw do załatwienia poza wymiarem sprawiedliwości, np. wszelkie formy mediacji, naprawienia szkody itp., jako środki społecznej reakcji na przestępczość.
abolicjonizm - kierunek domagający się likwidacji prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej. Reprezentowany przez Nielsa Christie.
kryminologia neoklasyczna

wyroki względnie oznaczone - orzekanie o wyroku wskazującym jedynie pewne minimum i maksimum kary do odbycia (np. od 2 do 20 lat).

rozdział iv

przestępczość rzeczywista - zbiór wszystkich takich zdarzeń, w danym okresie, na danym terenie lub w określonej zbiorowości.
przestępczość ujawniona - zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane.
przestępczość nieujawniona - zbir zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, lecz nie zostały przez nie zarejestrowane.
stopień kryminalizacji społeczeństwa - działania zmierzające do ustalenia liczby przestępców.
stopień wiktymizacji społeczeństwa - działania zmierzające do ustalenia liczby ofiar popełnionych przestępstw.
zgodnie z przepisami polskiego prawa karnego przestępstwo może popełnić tylko osoba fizyczna, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat, a w pewnych wyjątkowych sytuacjach - 15 lat. Czyny popełnione przez nieletnich nie są zatem nazywane przestępstwami.
opis statystyczny - polega na przedstawieniu zebranych danych liczbowych w określonej formie (tabele, wykresy) i objaśnieniu ich językiem statystycznym.
statystyka policyjna - operuje trzema jednostkami obliczeniowymi: postępowanie przygotowawcze, przestępstwo stwierdzone, podejrzany.
przestępstwo stwierdzone - zdarzenie, którego charakter przestępny (posiadanie znamion czynu zabronionego) został - wg oceny organu prowadzącego postępowanie - potwierdzony wynikami postępowania.
przestępstwo wykryte - takie przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo.
podejrzany - osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa lub którą przesłuchano w charakterze podejrzanego.
oskarżony - osoba, wobec której wnioskowano do prokuratury o sporządzenie lub zatwierdzenie aktu oskarżenia, bądź przeciwko której sąd z urzędu wszczął postępowanie karne.
współczynnik przestępczości - liczba przestępstw stwierdzonych, przypadająca na 100 tysięcy ludności w danym roku.
wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw - stosunek procentowy liczby przestępstw wykrytych do liczby przestępstw stwierdzonych.
wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw - stosunek procentowy przestępstw wykrytych, których sprawcy nie byli znani w chwili zameldowania o przestępstwie, do ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych.
wskaźnik dynamiki - stosunek procentowy odpowiadających sobie liczb w roku bieżącym i ubiegłym lub w innych okresach porównawczych.
statystyka sądowa - operuje trzema jednostkami obliczeniowymi: sprawa, osądzenie osoby oraz skazanie osoby.
współczynnik skazań - liczba skazań w danym roku przypadająca na 10 tysięcy ludności podlegającej odpowiedzialności karnej, tzn. od 17 roku życia.
statystyka penitencjarna - operuje jednostkami obliczeniowymi: osoba tymczasowo aresztowana, osoba skazana i osoba ukarana.
populacja więzienna - osoby osadzone w aresztach śledczych oraz zakładach karnych.
współczynnik prizonizacji - liczba osób pozbawionych wolności w danym roku w przeliczeniu na 10 tysięcy dorosłych (powyżej 17).

DECYZJE USTAWODAWCY PODEJMOWANE W PROCESIE STANOWIENIA PRAWA:

neokryminalizacja - polega na uznaniu przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa, powoduje rozszerzenie zakresu kontroli.
dekryminalizacja - polega na wyłączeniu pewnych czynów z katalogu przestępstw.
penalizacja - powoduje zwiększenie intensywności prawnokarnego oddziaływania na sprawców przestępstw.
depenalizacja - powoduje zmniejszenie ↑.
modelowanie poszczególnych instytucji karnomaterialnych i karnoprocesowych.
młodociani - osoby, które w chwili dokonania czynu nie ukończyły 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.
ciemna liczba przestępstw - liczba przestępstw nieujawnionych, czyli nie zgłoszonych i/lub nie zarejestrowanych. Dla obliczenia jej wartości trzeba dysponować dwiema wielkościami - liczbą przestępstw ujawnionych i liczbą przestępstw rzeczywiście popełnionych ( w Polsce jest wysoka, policja nie wie o prawie 70% popełnionych przestępstw).

rozdział v

gospodarka - dział aktywności społecznej, polegającej na organizacji siły roboczej, urządzeń materialnych i technologii w celu wydobycia bogactw naturalnych, przetworzenia ich w procesie produkcji w dobra i towary oraz dystrybucji.
analiza zjawiska społeczeństwa w kontekście zmian społecznych przeprowadzana jest z perspektywy struktur II stopnia oraz społeczeństwa globalnego.
przestępczość a industrializacja - do wzrostu nasilenia przestępczości dochodzi tylko w pewnym okresie uprzemysławiania, tzn. na etapie budowy obiektów przemysłowych. Spowodowane nasileniem się pewnych zjawisk będących determinantami przestępczości takimi jak: ruchliwość społeczna i urbanizacja kultury.
zmiany społeczne nie determinują zmian w zjawisku przestępczości. Istnieją jednak dowody na istnienie korelacji między pewnymi zmianami społecznymi (mierzonymi przy pomocy zróżnicowanych wskaźników, po kilka łącznie) a zmianami w częstotliwości występowania pewnych rodzajów przestępstw w określonych odcinkach czasowych.

rozdział vi

przemoc - rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźbę jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub uszkodzenia ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie czy miało tylko charakter instrumentalny.
działanie z użyciem przemocy - czyny, w ramach których zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie przy użyciu siły fizycznej szkody fizycznej o ofiary.
agresja - zachowania, których celem jest wyrządzenie krzywdy lub sprawienie bólu innej osobie bez względu na to, czy cel ten da się osiągnąć.
agresja ekspresyjna / emocjonalna - zachowanie stanowiące niejako cel sam w sobie, gdzie cierpienie i ból ofiary są jedynymi, podstawowymi celami sprawcy.
przestępczość gospodarcza - wyróżniamy następującą typologię:

przestępstwa przeciwko podstawowym instytucjom państwowym - np. na szkodę banków, giełdowe, przeciw papierom wartościowym, fałszowanie pieniędzy,
przestępstwa przeciwko przedsiębiorstwom - np. zmierzające do wyeliminowania konkurencji, związane z przetargami, przestępstwa ubezpieczeniowe,
przestępstwa przeciwko interesom finansowym państwa - np. podatkowe, związane z przemytem,
przestępstwa przeciwko konsumentom - np. oszukańcza reklama, nieprawdziwe informacje na metce towaru,
przestępstwa przeciw środowisku - np. związane z dążeniem do obniżenia kosztów własnych.

znamiona przestępczości gospodarczej:

brak elementu przemocy,
anonimowość ofiar,
znaczna ilość sprawców należących do wyższych warstw społecznych.

przestępczość zorganizowana - działalność zespołowa, której członkowie połączeni są więzią pozwalającą na skuteczniejsze popełnianie przestępstw. Kwestie sporne:

struktura zespołu - czy musi być co najmniej dwupoziomowa (hierarchiczna), czy wystarczy jednopoziomowa,
trwałość zespołu - czy konieczne jest nastawienie na ciągłe popełnianie przestępstw, czy wystarczy porozumienie w celu popełnienia choćby jednego przestępstwa,
zakres powiązań zespołu - czy konieczne jest powiązanie z osobami ze świata polityki, administracji publicznej lub gospodarki, czy też nie jest to niezbędne.

W zależności, które z tych przeciwstawnych cech uzna się za konstytutywne dla przestępczości zorganizowanej, dochodzi się do jednego z dwóch modeli:

model wąski / mafijny - struktura hierarchiczna, powołany do prowadzenia ciągłej działalności przestępnej, z rozbudowanymi powiązaniami ze sferą gospodarki lub polityki,
model szeroki / grupowy - zespół o dowolnej strukturze, utworzony w celu popełnienia choćby jednego przestępstwa, o dowolnym zakresie powiązań.

banda - grupa, której członkowie indywidualnie lub zbiorowo systematycznie naruszają przepisy prawa, mając przy tych antyprawnych działaniach wsparcie w postawach i poglądach grupy. Różne typy band (przestępcze, konfliktowe, wycofania - głównie narkomańskie, chuligańskie, kradnące).
gang - wieloczłonowa i hierarchiczna struktura tworzona w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępczej, często zorganizowana na wzór przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą (niekiedy chodzi o struktury bardzo rozbudowane lub o międzynarodowych powiązaniach).
skutki / efekty przestępczości zorganizowanej:

efekt organizacyjny - rezultat właściwego podziału zadań oraz uprawnień i obowiązków, co pozwala uzyskać lepszy rezultat (zysk, sprawność działania) przy niezwiększaniu nakładów, względnie osiągnąć cele niedostępne dla jednostek, które nie skoordynowały swoich działań,
efekt ochronny - lepsze zabezpieczenie sprawców przestępstw przed wykryciem lub osądzeniem,
efekt demoralizacji - poddanie kontroli członków i zwiększonym wpływie na ich zachowanie oraz negatywne oddziaływanie na osoby nie zaangażowane w działalność przestępczą,
efekt korupcji - zwiększona możliwość wciągania w działalność przestępną funkcjonariuszy administracji publicznej, instytucji gospodarczych itd.

typowe struktury organizacyjne w zespołach tworzonych w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępnej:

struktura gwiaździsta - z centrum dyspozycyjnym powiązane są inne osoby lub zespoły osób,
struktura siatkowa - nie istnieje stałe centrum dyspozycyjne lecz tworzy ją kilka współpracujących ze sobą równorzędnych zespołów albo osób,
struktura liniowa - ciąg osób lub zespołów, przy czym między pierwszym a ostatnim ogniwem nie ma bezpośredniego kontaktu, lecz występuje jedno albo kilka ogniw pośrednich.

kategorie zorganizowanej przestępczości ekonomicznej (charakteryzującej się dążeniem do szybkiego i znacznego zysku bez przejmowania się przepisami prawa, a niekiedy również do uzyskania wysokiej / wpływowej pozycji społecznej):

zorganizowana przestępczość gospodarcza,
pospolita przestępczość przeciw mieniu popełniana przez organizacje przestępcze.

zorganizowana przestępczość o charakterze hedonistycznym - uprawianie działalności zakazanej przez prawo, lecz dostarczającej jej uczestnikom satysfakcji lub rozrywki, np. przestępstwa seksualne, używanie narkotyków.
zasięg przestępczości zorganizowanej:

lokalny - jedna dzielnica w dużym mieście, jedno miasto,
krajowy - nie wykracza poza obszar danego kraju,
międzynarodowy - prowadzona na terenie co najmniej dwóch krajów.

przestępca powrotny - osoba co najmniej raz skazana za popełnione przestępstwa, która ponownie zostaje skazana za przestępstwo popełnione po poprzednim skazaniu.
sprawca wielokrotnie karany - osoba skazana za przestępstwo co najmniej po raz czwarty.
recydywa - prawnokarna konstrukcja powrotu do przestępstwa.
recydywa penitencjarna - odbywanie co najmniej po raz drugi kary pozbawienia wolności.
Kategorie osób wielokrotnie karanych:

o wczesnym początku karalności (ponad 4/5 badanych) - skazywani po raz pierwszy już jako młodociani, najczęściej w wieku 17-18 lat,
o późnym początku karalności (1/5) - skazywani po raz pierwszy po 21 roku życia,
sprawcy poważnych przestępstw,
sprawcy drobnych występków.

kariera przestępcza - konstrukt wykorzystywany w związku w badaniu sekwencji przestępstw popełnionych przez tego samego sprawcę w określonym odcinku czasowym (wprowadzone przez Eleanor i Sheldona Glueck).
kariera przestępcy - oznaczenie wyboru określonej drogi życiowej, polegającej na trwałym związaniu się ze środowiskiem przestępczym.

rozdział vii

nieletni w rozumienia kodeksu karnego - osoby poniżej 17 roku życia, wśród nich:

nieletnich niezdolnych do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa, lecz jedynie czynu zabronionego pod groźbą kary,
nieletnich, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kodeksie karnym.

nieletni w rozumieniu ustawy z dnia 26 X 1982 r.:

osoby w wieku do lat18 wykazujące przejawy demoralizacji,
osoby, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie skończyły lat 17,
osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze.

czyny karalne nieletnich - zachowania realizujące określone w ustawie znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń, popełnione przez osoby w wieku od 13 do 17 lat. Są to więc zachowania, które kodeks karny określa jako czyn zabroniony pod groźbą kary, lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym, a jedynie sąd rodzinny stosuje wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze.
socjalizacja - proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego działania w społeczeństwie, polegający na zapoznawaniu jej z kulturą danego społeczeństwa oraz przyswajaniu przez tę jednostkę funkcjonujących w tym społeczeństwie wartości i norm.
kontrsocjalizacja - wpływ społeczny, opozycyjny wobec procesu socjalizacji, tj. powodujący zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych.
modele rodziny wyróżnione jako wzajemny stosunek między jednostką a rodziną:

antypersonalistyczny - jednostka jest bezwzględnie podporządkowana rodzinie i od niej uzależniona. Pełna kontrola rodziny zachowań jej członków. Nośnik wartości i norm dominujących w jej warstwie społecznej, przekaźnik tradycji i silny filtr napływających z zewnątrz informacji. Pozycje społeczne zhierarchizowane, a role społeczne określone sztywno i na ogół szczegółowo,
personalistyczny - związki między członkami rodziny oparte na wzajemnym uznaniu swojej podmiotowości. Członkowie rodziny nie są od niej silnie uzależnieni, a związki z rodziną opierają się na silnej więzi emocjonalnej i wzajemnym uznaniu niezależności. Struktura pozycji „spłaszczona”, role elastyczne. Otwarta na informacje z zewnątrz, co osłabia pielęgnowanie tradycji,
indywidualistyczny - rodzina układem, który ma być nastawiony na zaspokajanie dążeń jej członków, utrzymywanym tak długo, jak długo zapewnia łatwe zaspokajanie potrzeb lub wygodne życie. Stosunek między rodziną a jej członkami ma charakter instrumentalny, związki emocjonalne słabe. Pozycje ułożone hierarchicznie. Uzależniona od środowiska i nie potrafi przetrwać przy nacisku niesprzyjających okoliczności. Niestała i konsumpcyjnie nastawiona.

style wychowania wyszczególnione na podstawie staranności opieki (natężenie kontroli), natężenia sankcji negatywnych:

styl opiekuńczy (staranna opieka - łagodne sankcje),
styl autorytarny (staranna opieka - surowe sankcje),
styl laisses-faire (żadna lub słaba opieka - łagodne sankcje) / luzacki,
styl chaotycznego despotyzmu (żadna lub słaba opieka - surowe sankcje).

wady szkoły:

wady strukturalne systemu szkolnictwa:

rozbudowanie szkolnictwa zawodowego,

preferowanie kontrsocjalizacyjnej ideologii w szkole,
zróżnicowanie poziomu szkolnictwa.
funkcje grup rówieśniczych:

ochronna (rozładowanie napięcia pojawiającego się w związku z podporządkowaniem dorosłym i lepiej lub gorzej rozwiązywać w kontaktach z kolegami),
stratyfikacyjna (zdobycie pozycji społecznej odpowiadającej możliwościom nieletniego, a nie z góry określoną zróżnicowaniem wiekowym).

charakterystyka jakby-grupy:

role płynne i niedookreślone,
oczekiwanie niesprecyzowane,
członkostwo zmienne,
brak stałego przywódcy.

rozdział viii

środki odurzające / substancje psychoaktywne - substancje, które ze względu na swe właściwości chemiczne są w stanie doprowadzić do zmian strukturalnych lub funkcjonalnych w żywym organizmie, przejawiających się przede wszystkim w zmianach postrzegania zmysłowego, zmianach nastroju, świadomości lub innych zmianach o charakterze psychologicznym, albo zauważalnych zmianach w zachowaniu.
uzależnienie psychiczne - emocjonalna czy psychiczna koncentracja na danym środku, ściśle związana z postrzeganymi jako przyjemne czy też euforyzujące efektami narkotyku.
uzależnienie fizyczne - powstaje wskutek zmienionego stanu fizjologicznego organizmu, wywoływanego przez wielokrotne przyjmowanie danego środka, który staje się integralnym składnikiem procesów metabolicznych, ulegających w przypadku jego braku poważnym zakłóceniom.
klasyfikacja narkotyków wprowadzona przez Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia:

opiaty - opium, heroina, morfina,
barbiturany - m.in. alkohol,
amfetamina i pochodne, np. extasy,
kokaina,
cannabis,
środki halucynogenne - LSD,
khat,
inhalanty.

eskalacja - zjawisko zaczynające się od wstępu do narkotyków, od którego zaczyna się z reguły używanie mocniejszych środków.
klasyfikacja uwzględniająca bezpośrednie działanie środka na organizm i efekty:

depresanty,
stymulanty,
halucynogeny.

rozdział ix

powody przekazywania informacji o przestępczości przez media:

społeczne zapotrzebowanie na tego typu informacje,
informacja łatwo dostępna,
informacja taka jest łatwa do „sprzedania”,
przy jej pomocy można osiągnąć różnego rodzaju polityczne i kryminalnopolityczne cele.

obraz przestępczości przekazywany środki masowego przekazu jest zawsze zdeformowany i nie przystaje do rzeczywistości.
teorie wpływu środków masowego przekazy na zachowania agresywne i przestępcze nieletnich i młodocianych:

katharsis / oczyszczania - oglądanie przemocy w TV pozwala na rozładowanie i redukowanie agresji, zwłaszcza u młodocianych widzów. Przemoc telewizyjna stanowi dla odbiorcy przeżycie zastępcze, pozwala na wyładowanie agresji w sposób nieszkodliwy,
powstrzymania - oglądanie przemocy w TV wywołuje zahamowania psychiczne u odbiorcy i zanik popędów agresywnych. Agresywne fantazje na temat przemocy stosowanej względem innych budzą strach, poczucie winy oraz obawę przed karą, co powoduje tłumienie agresywnych popędów. Strach przed agresją zmniejsza agresję własną,
stymulacji - przemoc w środkach masowego przekazu prowadzi do narastania agresji. Media mogą wywoływać zachowania agresywne, umożliwiać uczenie się i naśladowanie agresji. Mogą uczyć agresji poprzez dostarczanie określonych wzorów zachowań w różnych sytuacjach. Rola mediów jest równie ważna jak rola rodziców w procesie socjalizacji. Poprzez oglądanie zachowań agresywnych odbiorca świadomie bądź nieświadomie może je naśladować. Zainspirowany przekazem telewizyjnym dopuszcza się agresji, w formie przeniesionej wprost z ekranu. Mechanizm pobudzania agresji oparty jest na psychologicznej reakcji frustracji-agresji. Zakłada, że w każdym człowieku drzemią agresywne instynkty, a więc stałe oglądanie przemocy może doprowadzić do ujawnienia skumulowanej agresji,
przyzwyczajania - konsekwencją oglądania przemocy w środkach masowego przekazu jest znieczulenie na agresję. Przemoc oglądana na żywo przeraża, wzbudza strach i odrazę, natomiast oglądana w TV osłabia emocje, powszednieje, przestaje szokować, odbiorca się z nią oswaja.

kryminalnopolityczne postawy obywateli:

postawa rygorystyczna - prezentowanie stanowiska, iż prawa należy bezwzględnie przestrzegać w każdej sytuacji,
postawa relatywistyczna - dopuszcza w wyjątkowych usprawiedliwionych sytuacjach złamanie prawa, nie negując słuszności prawnej regulacji.

rozdział x

koncepcje wiktymologii:

ogólna - wiktymologia ujmowana jako samodzielna, odrębna dyscyplina naukowa, zajmująca się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia,
koncepcja nowej wiktymologii - wiktymologia powinna zajmować się ofiarami pogwałceń praw człowieka oraz ofiarami przestępstw,
koncepcja wiktymologii jako nauki o cierpiącym człowieku - łączy elementy obu wcześniejszych koncepcji,
koncepcja wiktymologii kryminalnej - wiktymologia jako subdyscyplina kryminologii, przedmiotem której są ofiary pokrzywdzone przestępstwem.

ofiara przestępstwa - konkretna osoba, która wskutek popełnionego przestępstwa (ujawnionego bądź nieujawnionego) poniosła szkodę (materialną lub niematerialną).
wiktymność - podatność i predyspozycje do stawania się ofiarą.
urodzona ofiara - jednostka, która jak gdyby przyciąga przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary.
koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej - jej istotą jest rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą a ofiarą w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie.
wiktymizacja pierwotna - proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa.
wiktymizacja wtórna - powtórne krzywdy i szkody odnoszone w wyniku reakcji społecznej na jej wiktymizację.
proces adhezyjny - ofiara w charakterze powoda cywilnego wytacza powództwo cywilne przeciwko oskarżonemu.
nawiązka - kwota pieniężna, którą oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego lub wskazany cel społeczny.
arbitraż - proces pojednawczy, w którym strony konfliktu zwracają się do osoby trzeciej, neutralnej, arbitra, aby rozpatrzyła sprawę i wybrała sprawiedliwe rozwiązanie. Strony konfliktu zobowiązują się do akceptacji i realizacji rozwiązania wskazanego przez arbitra.
koncyliacja - proces pojednawczy, w którym strony konfliktu same rozwiązują konflikt w obecności osoby trzeciej, obserwatora, którego sama obecność i autorytet zapewniają klimat sprzyjający porozumieniu się.
mediacja - proces pojednawczy, w którym rola mediatora nie ogranicza się tylko do obecności ani też sam nie rozwiązuje on konfliktu, lecz wspólnie ze stronami skonfliktowanymi stara się znaleźć satysfakcjonujące dla nich rozwiązanie. Warunki: dobrowolność, sprawa nie może być skomplikowana dowodowo, sprawca nie kwestionuje zarzucanego mu czynu.
koncepcja tzw. dającej się obronić przestrzeni - podkreśla znaczenie takiego architektonicznego i urbanistycznego planowania, dzięki któremu istniałaby większa możliwość obserwacji terenu i ludzi, a tym samym funkcjonowania kontroli nieformalnej.
lęk - reakcja emocjonalna nie związana z określoną przyczyna czy sytuacją.
strach - reakcja emocjonalna na obiektywne, rozpoznawalne, zewnętrzne zagrożenie.
strach przed przestępczością - konstrukcja (konglomerat różnych myśli i odczuć) złożona z trzech składników:

afektywnego (emocjonalnego),
kognitywnego (racjonalnego),
konatywnego (behawioralnego).

rozdział xi

uleganie - przestrzeganie norm zachowania, motywowane chęcią uniknięcia kary albo uzyskania nagrody.
identyfikacja - przestrzeganie norm zachowania motywowane chęcią upodobnienia się do określonej osoby lub osób.
eksternalizacja - przestrzeganie norm zachowania wynikające z włączenia określonych przekonań w indywidualny system wartości (internalizacja).
agendy sformalizowanej kontroli prawnej - instytucje powołane specjalnie w celu kontroli sformalizowania, skierowanej na wymuszanie konformizmu wobec norm prawnych.
etapy działań zapobiegawczych: