Kryminologia - zakres pojęcia, szkoły, nurty

Kryminologia to nauka o przestępstwie. To nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.

Przestępstwo jako kategoria społeczna. Określenie rozmiarów, nasilenia, dynamiki i struktury przestępczości. Etiologia przestępczości: poszukiwanie przyczyn zachowań przestępczych i przestępczości jako zjawiska społecznego. Pytanie queletowskie (fenomenologia): dlaczego i w jaki sposób rozmiary i nasilenie zjawisk przestępczych w obrębie różnych elementów struktury społecznej i przestrzennej społeczeństw są tak różne? Pytanie lombrozjańskie (behawioryzm): dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? Kryminologia a inne nauki: psychiatria sądowa, kryminologia kliniczna, pedagogika resocjalizacyjna, statystyka kryminalna, socjologia kryminalna (patologia społeczna, socjologia zachowań dewiacyjnych/problemów społecznych), ekonomiczna teoria przestępczości, kryminologia historyczna.

Kryminologia klasyczna: twórcy: Cesare Berracio „O przestępstwach i karach”, Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Anselm Feuer Bach. Koncepcje szkoły klasycznej tworzą pewną koncepcję sprawcy przestępstwa i społecznej reakcji na jego czyn. Każdy człowiek jest jednostką racjonalną, wolną, wyposażoną w wolną wolę. Indeterministyczna koncepcja człowieka (tzn. wszyscy jesteśmy potencjalnymi przestępcami), pesymistyczna wizja natury ludzkiej (człowiek jest z natury zły). Człowiek jest odpowiedzialny za swoje postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar etyczny i stanowi sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło. Celowa koncepcja kary służy prewencji generalnej i odstraszaniu, bez prawa karnego i groźby kary niemożliwe byłoby istnienie społeczeństwa.

Nurty: neoklasycyzm (pragmatyczna koncepcja kary Benthama), kryminologia humanistyczna (sprawca to jednostka kierująca się wolnym wyborem, nurt bliższy pozytywizmowi),

Kryminologia pozytywistyczna: Cesare Lombroso „Człowiek-zbrodniarz”, Enrico Ferrie, Rafaele Garofalo. Cechy: Scjentyzm (kult nauki, wiary w nieograniczone możliwości poznania i wykorzystania jego możliwości dla dobra człowieka), naturalizm metodologiczny (uprawianie nauk społecznych tak jak ścisłych), determinizm (zachowanie ma swoje przyczyny nad którymi ludzie nie mają kontroli, kryminologia tych przyczyn szuka), zorientowanie na sprawcę (który jest odmieńcem, różni się od normalnych ludzi), optymistyczna wizja człowieka (większość jest skłonna do dobra i konformizmu, przestępcy to dotknięta specyficznymi wadami mniejszość), nauka o przyczynach przestępczości (etiologia), korekcjonalizm (należy usunąć przyczynę popełnienia przestępstwa przez sprawcę, czyli odmienność od normalności, czyli zresocjalizować sprawcę), zmiana instrumentu represji w instrument oddziaływania (korekcja sprawcy, prewencja), pytanie o naturę ładu społecznego (ład społeczny i istnienie społeczeństwa jest wynikiem immanentnych sił dośrodkowych, czyli konsensusu czy jest targane nieustannym wewnętrznym konfliktem grożącym destrukcją, której zapobiega przymus stosowany przez grupy sprawujące władzę).

Nurt indywidualistyczny (paradygmat rodzajów ludzi, przyczyny w człowieku), nurt socjologiczny (paradygmat rodzajów otoczenia, przyczyny w otoczeniu). Istotą zjawisk społecznych jest suma indywidualnych zachowań jednostek (nominalizm, redukcjonizm) lub coś więcej (realizm, socjologizm). Znalezienie wyjaśnienia zachowania jednostki nie oznacza znalezienia wyjaśnienia zjawiska społecznego. Podejście wieloczynnikowe (Sheldon i Eleonora Glueck, budowanie teorii przestępczości jest bez sensu) polemizowało z podejściem teoretycznym (Edwin Sutherland).

Kryminologia antynaturalistyczna: odrzucenie naturalizmu metodologicznego, bo człowiek i społeczeństwo uniemożliwiają całkowitą neutralność wobec wartości, odwołanie się do metod badawczych socjologii humanistycznej i rozumiejącej, preferowanie metod analizy jakościowej przed pomiarem i analizą jakościową. Konfliktowa wizja społeczeństwa i prawa karnego, interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa (to my klasyfikujemy czyn jako przestępstwo, kwestia audytorium społecznego), przedmiotem zainteresowania są mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępcze, mechanizmy funkcjonowania instytucji kontroli społecznej, źródła i mechanizmy procesów kryminalizacji, selektywność w funkcjonowaniu agend formalnej kontroli społecznej. Pytanie reaktywne: dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie? Kryminologia zorientowana na normę, przekształca się w socjologię prawa karnego i kontroli społecznej, ma być niezależną nauką społeczną. Rozwiązania wymaga problem represyjnej kontroli społecznej.

Kryminologia neoklasyczna: konserwatywne podejście do problemu przestępczości, pozytywizm się nie sprawdzi, jedyną możliwością jaką ma państwo w walce z przestępczością to zagrożenie karą i jego realizacja, powrót do traktowania sprawcy jako wolnej jednostki racjonalnie wybierającej swój sposób postępowania, a przez to podatnej na bodźce zagrożeń karnych. Psychologia behawiorystyczna (racjonalny sprawca przestępstwa), ekonomiczna teoria przestępczości (przestępca kieruje się bilansem zysków i strat), teoria kontroli (przyczyną przestępczości są niedoskonałe mechanizmy kontroli skłonności do przestępstwa każdego człowieka). Odejście od deterministycznego modelu sprawcy i etiologicznego modelu kryminologii, interesujemy się kontrolą społeczną w sposób pragmatyczny (jakie są możliwości zwiększenia efektywności instytucji kontroli społecznej we współczesnych społeczeństwach, tak aby najmniejszym kosztem osiągnąć największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości).

Źródła wiedzy o rozmiarach przestępczości

Statystyki przestępczości, przestępczość rzeczywista i rejestrowana (ujawniona), „ciemna liczba przestępstw“, rozmiary przestępczości (nasilenie, dynamika, struktura), wiek i płeć podejrzanych, podstawowe kierunki zmian przestępczości w PL po 1989 roku.

Przestępczość rzeczywista - zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępcze w danym okresie, które zostały uznane na terenie lub w określonej zbiorowości

Przestępczość ujawniona - zbiór zdarzeń, o których infomacje dotarły do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane

Przestępczość nieujawniona - zbiór zdarzeń określonych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, lecz nie zostały przez nie zarejestrowane.

Statystyki kryminalne to zespoły danych, zbierane i opracowywane, publikowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości: policyjne, prokuratorskie, sądowe, penitencjarne.

Statystyki policyjne - dostarczają info o postępowaniach przygotowawyczych, przestępstwach i osobach podejrzanych o doknonanie przestępstwa. Pierwszym rejestrowanym sygnałem o popełnieniu przestępstwa jest decyzja o wszczęciu postępowania przygotowawczego na podstawie zgłoszenia przez obywatela o przestępstwie, ujęciu sprawcy na gorącym uczynku. Ostatni syngał to decyzje o sposobie zakończenia postępowania przygotowawczego.

Przestępstwo stwierdzone - zdarzenie, którego charakter przestępny został potwierdzony wynikami postępowania

Przestępstwo wykryte - przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zostało zarzucone przynajmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo.

Podejrzany - osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa lub którą przesłuchiwano w charakterze podejrzanego

Oskarżony - osoba, wobec której wnioskowano do prokuratury o sporządzenie lub zatwierdzenie aktu oskarżenia, bądź przeciwko której sąd z urzędu wszczął postępowanie karne

Współczynnik przestępczości - liczba przestępstw stwierdzonych, przypadających na 100 tysięcy ludności w danym roku

Współczynnik wykrywalności sprawców przestępstw - stosunek % liczby przestępstw wykrytych do liczby przestępstw stwierdzonych

Wskażnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw - stosunek % przestępstw wykrytych, których sprawcy nie byli znani w chwili zgłoszenia o przestępstwie, do ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych

Wskaźnik dynamiki - stosunek % odpowiadających sobie liczb w roku bieżącym i ubiegłym lub innych okresach porównawczych.

Statystyka sądowa - zawiera szeroki zakres danych o sprawcach, którzy zostali osądzeni, skazani pełnomocnym wyrokiem (płeć, wiek itp.)

Statystyka penitencjarna - dostarcza info o osobach umieszczoych w jednostkach penitencjarnych oraz funkacjonowaniu tych jednostek, w tym o ucieczkach, przepustkach,

Ciemna liczba przestępstw w PL jest duża: mówi się, że policja nie wie o 70% przestępstw. Jest niska gotowość obywateli do zgłaszania o przestępstwach. Jedynie w przypadku kradzieży samochodów i motorów jest ona wysoka (ok. 93%).

Rozmiary i dynamika przestępczości ujawnionej: lata 70- stabilny poziom, 80-85 wzrastał 86-88 spadł, a między 89 a 99 wzrósł. W latach 90 nie ulegało to większym zmianom. Wahania związane z poziomem przestępczości ujawnionej w latach 80. związane były z istotnymi zmianami w polityce karnej.

Struktura przestępczości jest podobna. I w 80. i 95 najczęściej stwierdzane były przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, społecznemu. Pojawiła się jednak nowa kategoria czynów nieznanych przed 89. Są to głównie przestępstwa gospodarcze. Wzrosła też przestępczość wśród obcokrajowców przebywających na terenie PL, ale to z tego powodu, że jest ich po prostu więcej, Zwiększył się też udział młodocianych w ogólnej liczbie skazanych. Natomiast udział nieletnich pozostał mniej więcej na tym samym poziomie.

W roku 89/90 przestępczość wzrostła o 61%. Obecnie notowany był systematyczny wzrost przestępczości (ok. 4% rocznie). W 2001 było ich prawie dwa razy więcej niż w 1970. Współcześnie (ostatnie lata) to lekki spadek przestępczości (od 2003, bo ludzie emigrują).

Najwięcej przestępców jest w wieku 17-24 lata (mężczyźni). Wśród kobiet dominuje wiek 30-39.

Ogólnie w latach 1990-2001 był systematyczny wzrost przestępczości (900 tys. - 1 milion 400 tys.) => częściowo sztuczny wzrost, bo zmiany w legislacji

Współczynnik przestępczości w 2001 - 3597 i był o 10% większy niż w 2000 i o połowę wyższy niż w 1990.

Ogólnie spadła ilość zabójstw, ale zwiększyła się ilość bójek i obcowania płciowego z osobą do 15 r.ż.

Indywidualne i środowiskowe uwarunkowania przestępczości

Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych str. 92

Koncepcja ta zakłada, że mechanizm dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne, ale również tendencje do określonego zachowania. Starano się tą koncepcje potwierdzić przez badania:

Genealogiczne - początek XX w., pierwsze badania. Badano rodziny wielopokoleniowe, aby sprawdzić czy skłonności przodka rzutują na społeczne funkcjonowanie zstępnych badania nad rodziną „Kallikak”: uznano, że nie da się stwierdzić nic bo niemożna oddzielić wpływu genetycznego od czynników społecznych

Bliźniąt - znajdowano tendencję do zgodności zachowań bliźniąt monozygotowych i jej brak u dwuzygotycznych. Nie było podstaw merytorycznych by wysunąć jakąś teorię szerszą

Adopcyjne - doszukano się związku pomiędzy przestępczością rodziców biologicznych z dziećmi oddanymi do adopcji, jednakże nie były to na tyle miarodajne wyniki, aby budować na nich teorię.

Ustalenia genetyki zakładają, że dziedziczyć możemy jedynie określoną zdolność do wchodzenia w interakcje ze środowiskiem

Koncepcje odwołujące się do zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego str. 95

W Polsce ujemny oceniane tendencje w zachowaniu związane z OUN nazwano charakteropatią. Mikro uszkodzenia OUN prowadzą do zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu. Mogą powstać w życiu prenatalnym, podczas porodu, na skutek urazu lub choroby. Zakłócenia rozwoju psychicznego często wywołują trudności w nauce oraz w przystosowaniu się do wymagań społecznych. Zwiększa to prawdopodobieństwo pojawienia się lub utrwalenia tendencji do społecznie niepochwalanych zachowań, lecz wpływ środowiska społecznego może te tendencje wywołać, wzmocnić lub zneutralizować.

Teoria Hansa J. Eysencka str. 98

Jest to biopsychiczna teoria tłumacząca różnicę w podatności na podjęcie zachowań przestępczych. Socjalizacja jest procesem warunkowania, czyli nabywania i utrwalania odruchów warunkowych, które odpowiadają wymaganiom społecznym. Dużą rolę odgrywa indywidualna podatność na warunkowanie oraz poziom neurotyzmu czyli wrażliwości emocjonalnej.

Niski poziom neurotyzmu- zrównoważenie emocjonalne, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca

Wysoki poziom neurotyzmu- przeciwnie. Nie sprzyja dobremu warunkowaniu.

Utrwalenie społecznie pożądanych odruchów to kształtowanie sumienia, które jest wynikiem oddziaływań społecznych, stosowania kar i nagród. Oddziaływanie te powodują odruchowy lęk w sytuacji możliwości złamania normy i powstrzymuje przed takim zachowaniem. Wyróżnił dwa przeciwstawne, uwarunkowane biologicznie, typy układu nerwowego, różniące się od siebie przebiegiem procesów pobudzenia i hamowania.

Ekstrawertycy- łatwi do pobudzenia i wygaszenia. Poszukują ciągłej stymulacji, impulsywni, mało rozważni, optymistyczni, towarzyscy, spontaniczni, nie opanowani. Proces warunkowania jest długotrwały, trudniejszy.

Introwertycy- trudni do pobudzenia i wygaszenia, powściągliwi, nieśmiali, systematyczni, sumienni, pesymistyczni, skoncentrowani na życiu wewnętrznym

Wysoki stopień ekstrawertyzmu i neurotyzmu powodują największe trudności w utrwalaniu odruchów pozwalających na unikanie zachowań antyspołecznych (przestępczych)

Krytyka: teoria nieweryfikowalna, jednostronna, niedookreślona przedstawia mechanicystyczny obraz człowieka, jako istoty nie kierującej swym życiem

Psychopatia str. 101

Zjawisko z pogranicza normy psychicznej. Niekiedy może mieć wpływ na ocenę poczytalności sprawcy przestępstwa. Są to osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych.

Charakterystyczne cechy: niezdolność do trwałych związków uczuciowych (upośledzenie sfery uczuciowości wyższej), przewaga sfery popędowo- emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania, częste zachowania impulsywne, nie musi towarzyszyć obniżenie inteligencji, brak poczucia winy, nieumiejętność odroczenia gratyfikacji, skłonność do agresji.

Rodzina a przestępczość nieletnich str. 325-347

Człowiek poprzez małe grupy wchodzi do społeczeństwa. Rozmieszczenie tych grup w strukturze społecznej jest zróżnicowane. Udział w różnych grupach społecznych jest zwarty (ciężko być robotnikiem obracającym się w warstwach o wysokim prestiżu społecznym). Człowiek znajduje się w określonym miejscu struktury społecznej, wyznaczonym przez miejsce zajmowane przez jego rodzinę. Oczywiście możliwe są przemieszczenia w tej strukturze, jest to jednak punkt wyjścia. Na społeczne funkcjonowanie jednostki ma wpływ proces socjalizacji, na który kluczowy wpływ ma właśnie rodzina. To ona wprowadza jednostkę w określone miejsce struktury społecznej oraz zapoznaje ją ze środowiskiem społecznym i geograficznym, przekazuje system wartości i norm, kryteria ocen etc.

Czynniki, które wpływają na to czy proces ten będzie socjalizacją czy kontr socjalizacją dzielimy na:

Czynniki zewnętrzne - warunki w której rodzinie przyszło funkcjonować. System wartości danego społeczeństwa, sytuacja polityczna i społeczno- ekonomiczna danego społeczeństwa- (negatywnie wpływają społeczne wstrząsy i niepokoje jak wojny czy rewolucje), Miejsce rodziny w strukturze społecznej i dystanse społeczne w danym społeczeństwie- niemożność zaspokojenia swoich potrzeb powoduje poczucie pokrzywdzenia i poczucie nierówności. Skłania to jednostkę do racjonalizację swych przestępczych zachowań. Rodziny z niskich warstw społecznych narażone są na problemy z zaspokojeniem potrzeb biologicznych, edukacyjnych oraz sprzyja zjawiskom takim jak alkoholizm oraz wzmożonej kontroli organów kontroli społecznej. Zakres swobody działań jednostki i możliwość osiągania celów, które są wartościowe dla jednostki, historycznie ukształtowany model rodziny.

Czynniki wewnętrzne - poddają się w znacznym stopniu działaniom podejmowanym przez rodzinę, a niekiedy od niej całkowicie zależą. Mają znaczenie kontr socjalizujące jeśli prowadzą do niewłaściwego ukształtowania struktur poznawczych lub zaburzeń sfery emocjonalnej (nieumiejętność radzenia sobie z emocjami, redukcji sposób akceptowany napięć, samokontroli, formowania prawidłowych struktur poznawczych…). Ukształtowanie ról społecznych w rodzinie, styl wychowania i klimat uczuciowy w rodzinie, osobowość członków rodziny, stan zdrowia członków rodziny, wzory zachowania w rodzinie (zwłaszcza występowanie lub brak wzorców zachowań kryminalnych).

Model rodziny a socjalizacja

Kryterium- wzajemny stosunek między jednostką a rodziną, modele kształtują się pod wpływem zmian zachodzących w społeczeństwie ekonomicznym oraz politycznym

• Antypresonalistyczny- model charakterystyczny dla rodzin w przeszłości

• Jednostka bezwzględnie podporządkowana rodzinie, uzależniona od niej

• Pełna kontrola zachowań członków

• Jest nośnikiem wartości i norm, przekaźnikiem tradycji i filtrem informacji

• Silna hierarchia pozycji społecznej, role określone sztywno i szczegółowo

• Zagrożenie- przyjęcie przez rodzinę norm i wartości opozycyjnych w stosunku do norm społeczeństwa

• Personalistyczny- oparty na wzajemnym uznaniu swej podmiotowości związki rodzinne oparte na więzi emocjonalnej i uznaniu niezależności członków

• Role są elastyczne

• Kontrola wynika z potrzeby liczenia się z rodziną i wyznawania wspólnych wartości

• Otwarta na informacje z zewnątrz

• Elastyczność przeobrażania systemu wartości

• Zagrożenia- przyjęcie przez rodzinę norm i wartości opozycyjnych w stosunku do norm społeczeństwa, możliwe jest jednak wyrwanie się spod jej wpływów

• Indywidualistyczny- rodzina jest układem, który ma zaspakajać potrzeby członków

• Charakter instrumentalny

• Słabe więzi emocjonalne

• Brak hierarchicznego ułożenia pozycji

• Rozmyte role i słaba kontrola wewnętrzna

• Uzależnienie od środowiska

• Nie przekazuje tradycji i kultury

• Zagrożenia- nie wyposaża jednostek w mechanizmy obronne wobec wpływów kontr socjalizacji z zewnątrz, jednostka nastawiona na korzyści, bez wyniesionego z domu systemu wartości moralnych jest podatna na kontr socjalizację z zewnątrz

Niewłaściwe ukształtowanie lub wykonywanie roli społecznej w rodzinie

Niewłaściwe wykonywali roli niespełnianie wymagań wynikających z roli, oznacza niepodejmowanie działań oczekiwanych przez innych członków rodziny. Najczęściej objawia się w błędnym ustaleniu związku zależności między rodzicami a dziećmi (emocjonalne odrzucenie lub nadopiekuńczość), pozbawienia znaczenia jednego z rodziców przez drugiego, lub pozostawienie jednego z rodziców ukrytej opozycji do drugiego.

Niewłaściwe ukształtowanie roli wyznaczają ją oczekiwania członków rodziny, może być niekorzystne z pkt. widzenia wykonywania funkcji rodziny. Może wynikać z ukształtowania roli pod wpływem kontr socjalizacyjnych czynników, zaburzonej struktury rodziny (rodziny rozbite, niepełne) lub błędnego pojmowania zadań przez członków rodziny.

Dziecko wychowywane w rodzinie gdzie nie ma matki wykonującej rolę matki lub ojca wykonującego rolę ojca jest narażone na:

• Niemożność identyfikacji ze swoją płcią, gdyż jedno z rodziców wykonuje obie role

• Zaniedbanie wynikające z zbyt wielu obowiązków, powodowanych pełnieniem podwójnej roli przez jednego rodzica

Uczenie się ról przez obserwację jest zaburzone, a często towarzyszące takiej sytuacji w rodzinie negatywne obciążenie emocjonalne może, ale nie musi wywołać kontr socjalizację.

Style wychowania w rodzinie

Biorąc pod uwagę staranność opieki oraz natężenie sankcji negatywnych możemy ustalić następującą typologię:

Styl	Staranność opieki	Natężenie sankcji negatywnych
Opiekuńczy	Staranna opieka	Łagodne sankcje
Autorytarny	Staranna opieka	Surowe sankcje
Laissez-faire	Żadna lub słaba	Łagodne sankcje
Chaotycznego despotyzmu	Żadna lub słaba	Surowe sankcje

Styl opiekuńczy wykorzystuje sankcje pozytywne

Styl autorytarny wykorzystuje sankcje negatywne, w skrajnej postaci był obserwowany wśród zbrodniarzy hitlerowskich

Styl laissez- faire pozostawia ukształtowanie osobowości dziecka grze przypadków, dużą rolę odgrywają tu inne środowiska poza rodzinnym.

Styl chaotycznego despotyzmu posługuje się surowymi sankcjami niezwiązanymi jednoznacznie z naruszeniem konkretnej normy. Prowadzić może do stosowania wśród dziecka wyuczonej bezradności czyli do bierności działania.

Klimat uczuciowy a style wychowania w rodzinie

Znaczenie stylu wychowania jest poważne ze względu na sprzężenie z czynnikiem, który ma największy wpływ na kształtowanie osobowości dziecka czyli klimatem uczuciowym w rodzinie.

Od klimatu uczuciowego zależy:

• Zaspokojenie potrzeb kontaktu emocjonalnego

• Poczucie bezpieczeństwa

• Utrzymanie silnej więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi która pozwala na identyfikację z rodzicami i internalizację preferowanych przez nich norm

• Wzmocnienia pozytywne i negatywne (skuteczność sankcji pozytywnych i negatywnych)

• Możliwość kontroli grupy nad jednostką

Pobudzenie i utrzymanie pozytywnych związków emocjonalnych zależy od:

• Dystansu między partnerami interakcji (mały dystans ułatwia częstotliwość kontaktów)

• Częstotliwość interakcji

• Bilansu gratyfikacji (nadwyżki nagród nad karami)

Rozpad rodziny

Rozpad rodziny, odczuwany jest zawsze przez dziecko jako co najmniej poważne naruszenie więzi emocjonalnej z rodzicami, wpływa więc na dziecko jako bodziec traumatyzujący o przedłużonym działaniu.

Powoduje:

• Negatywne napięcia emocjonalne

• Utrata autorytetu u rodziców

• Trudności w dalszej socjalizacji

• Zahamowanie mechanizmów uczenia się

Nerwica

Ludzie dążą do zwiększenia doznań sprawiających przyjemność i minimalizację doznań przykrych. Ludzie unikają sytuacji niosących ze sobą przykre doznania, jednak nie zawsze jest to możliwe. Rezultatem eksperymentów nastawionych na poznanie tego zagadnienia było odkrycie jednego z mechanizmów powstawania nerwic oraz skutków tego stanu.

Objawia się zaburzeniami somatycznymi, apatią i poważną redukcją zdolności uczenia się.

Jeżeli rodzina dostarcza dziecku przeżyć traumatycznych, to może wywołać to u niego przejawy demoralizacji oraz czyny karalne. Utrzymanie się takiego stanu prowadzi do pojawienia się reakcji neurowegetatywnych oraz do rozregulowania procesów pobudzenia i hamowania co objawia się nadruchliwością lub apatią. Działa to na rzecz pogłębienia się egoizmu, obniżenia zdolności uczenia się. Prowadzi to dalej do minimalizacji kontaktów z rodziną, co łączy się ze stałym przebywaniem poza domem (ograniczenie wpływu rodziców).

Osobowość członków rodziny

Typowe deformacje osobowości:

• Niewystarczająca kontrola sfery emocjonalno- popędowej

• Zaburzony obraz relacji JA- ŚWIAT

• Niewłaściwa indywidualna hierarchia wartości

Zaburzenia w kontroli popędów i emocji, a więc na najniższym poziomie regulacji zachowania, prowadzą do czynów prymitywnych, a nawet brutalnych. Zwracają uwagę, są łatwe do wykrycia i udowodnienia.

Błędnie ukształtowana hierarchia wartości powoduje, że kontrola ma charakter formalny, a nie merytoryczny. Normy mogą być przyswojone, jednak nie zostały przekazane informacje dotyczące sensu i celu stworzenia tychże norm.

Przestępczość, narkomania lub alkoholizm w rodzinie

Narkomania i alkoholizm prowadzą do zaburzenia, osłabienia czy nawet zerwania pozytywnej więzi emocjonalnej, a ich efekt kontr socjalizacyjny jest nieuchronny.

Przestępczość może być skierowana przeciw członkom rodziny (przejaw utraty samokontroli, narusza lub zrywa więzi emocjonalne. Eksponuje wzorce brutalne i bezwzględne zachowanie) lub wymierzona w osoby spoza niej (zapoznawanie dzieci z działalnością przestępczą, czasem nawet przyuczenie ich do tej działalności lub sprzyja życiu w kłamstwie, posiadaniu w rodzinie tajemnic).

Czynniki samoistne i podporządkowane w kontrsocjalizacyjnym wpływie rodziny

Samoistne- czynniki, których wpływ polega na ekspozycji modelu kontrsocjalizującego zachowania lub na warunkowaniu sprzyjającym zachowaniu kryminalnemu.

Podporządkowane- czynniki, których wpływ kontr socjalizujący możliwy jest dopiero pod pewnymi warunkami, jest podporządkowany innym elementom wyznaczającym sytuację w rodzinie.

SZKOŁA A PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH str. 348-357

ZADANIA SZKOŁY JAKO INSTYTUCJI SOCJALIZUJĄCEJ

Szkołę jako instytucję socjalizacyjną możemy pojmować jako:

1. Szkolnictwo, czyli system

2. Szkołę czyli zespół ludzi utworzony celem realizacji wyznaczonych mu zasad

3. Klasa szkolna

4. Nauczyciel

Zadania:

• Przekazania każdemu członkowi społ. niezbędnych informacji o dorobku, kulturze i wartościach (funkcja socjalizacyjna)

• Wprowadzenie uczniów w świat stosunków rzeczowych- nauczenie odgrywania ról instrumentalnych

• Dostarczenie wiedzy i umiejętności niezbędnych do zajęcia określonego miejsca w strukturze społ.(funkcja edukacyjna)

• Funkcja ochronna

System szkolnictwa (ad. a) ) może wpływać negatywnie poprzez:

• Wady strukturalne- np. rozbudowanie w niewłaściwy sposób szkolnictwa zawodowego w sposób niestosowny do wymagań rynku pracy

• Preferowanie kontr socjalizującej ideologii- np. zaprzężenie systemu szkolnictwa do uprawiania ideologii

• Zróżnicowanie poziomu szkolnictwa- np. tworzenie szkół elitarnych, klas elitarnych, które powodują podział na gorszych i lepszych. Wywołuje to samonakręcającą się spiralę- dziecko z danego środowiska nie ma szans, tak jak rodzice wybić się.

Relacja szkoła <=> przestępczość może wyglądać następująco:

• Wyłącznie szkoła oddziaływuje kontrsocjalizująco

• Wymagania są niedostosowane do możliwości nieletniego

• Nauczyciel prezentuje wzorce kontrsocjalizujące

• Dopuszczanie do agresywnego lub odtrącającego traktowania

• Stygmatyzacja nieletniego jako nieudacznika

• Szkoła jest terenem ujawniania się pozaszkolnych wpływów kontr socjalizacyjnych

• Dziecko jest nieprzygotowane do podjęcia obowiązków szkolnych (nadmierny rygor wywołujący paraliżujący lęk lub rozpieszczenie powodujące nieumiejętność wykonywania wysiłku)

• Wyrobienie niewłaściwych nawyków

• Nieprzygotowanie polegające na nieposiadaniu umiejętności absolutnie podstawowych ( trzymanie długopisu, posługiwanie się nożyczkami…)

• Szkoła jest jednym z ogniw procesu kontr socjalizacji

MECHANIZMY KONTRSOCJALIZUJĄCEGO WPŁYWU SZKOŁY

Obniżone możliwości intelektualne, zaburzenia mowy, percepcji czy inne objawy nieprawidłowego rozwoju psychoruchowego lub wyniesione z domu urazy emocjonalne lub złe nawyki początek szkoły osiąganie złych wyników nauczania obniżenie poziomu własnej samooceny lub uruchomienie mechanizmów obronnych (ujemna ocena szkoły, negatywna postawa wobec niej) niechęć, kłamstwa, wagary etc. stygmatyzacja ucznia jako „trudnego” odwrócenie oczekiwań (normalne są zachowania anormalne, zaskakujące natomiast te powszechnie pożądane) niemożność wyrwania się spod etykietki

WAGARY I UCZIECKI Z DOMU

Wagary i ucieczki są wyłamaniem się z krępujących nieletniego obowiązków.

Wagary zdarzyć się mogą nieletniemu o niezaburzonej więzi z rodziną i niebędącemu w konflikcie ze szkolą, natomiast ucieczki z domu wskazują na, choćby nieznaczne, zaburzenie nieletni- rodzina

Derywacyjne wagary/ucieczki- można je uznać za stosunkowo niegroźne. Nie mają podłoża konfliktowego, wynikają z przejściowej chęci przeżycia czegoś nieznanego, poczucia lojalności wobec kolegów etc.

Problemowe ucieczki/ wagary- wyrastają na podłożu konfliktu między nieletnim a szkołą lub domem. Zachowanie nieletniego jest próbą rozwiązania ciążącego mu problemu. Rozpoczynają się spontanicznie, w sposób bezrefleksyjny aby uniknąć bezpośrednich następstw sytuacji konfliktowej. Jeśli taka próba zakończy się w rozumowaniu dziecka w sposób dodatni, będzie to dla niego wzmocnienie pozytywne i po pewnym czasie może doprowadzić do nawykowych wagarów/ ucieczek. Staje się takie zachowanie działaniem nastawionym na osiągnięcie innych celów (niedozwolone rozrywki). Zwiększa to ryzyko popełniania czynów karalnych, ale nie jest z nim równoznaczne.

Zagrożenia:

• Odzwyczajenie się od systematycznej pracy

• Wyrobienie w sobie złych nawyków

• Nawarstwianie się zaległości szkolnych

• Możliwość zetknięcia się z używkami

• Możliwość wejścia w środowisko osób reprezentujących wzory społecznie niepożądanych zachowań

Wagary i ucieczki problemowe pojawiają się nie dlatego, że nieletni tworzy problem, lecz dlatego, że pojawił się problem, a nieletni nie umiał go rozwiązać!

ZBIOROWOŚĆ NIELETNICH PRZESTĘPCÓW str. 361- 368

GRUPA RÓWIEŚNICZA A PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

W wieku szkolnym ulega obniżeniu autorytet rodziców na rzecz wpływu rówieśników. Na wybór grupy rówieśniczej wpływają: doświadczenie społeczne nieletniego, struktury poznawcze, zainteresowania, wyobrażenia oraz czynniki biologiczne.

Zbiorowość nieletnich cechuje się równością- każdy może zdobyć określoną pozycję społeczną, nie jest ona wyznaczona z góry jak w rodzinie (funkcja stratyfikacyjna) oraz pozwala na rozładowywanie napięcia pojawiającego się w związku z podporządkowaniem dorosłym i rozwiązywanie problemów rozwojowych (funkcja ochronna).

Prawidłowy proces funkcjonowania w grupie rówieśniczej może zakłócić:

• Niewłaściwa reakcja dorosłych zmierzająca do nadmiernego podporządkowania sobie dziecka, lub nadmiernej swobody pozostawionej mu

• Wejście do zbiorowości wywierającej wpływ kontr socjalizacyjny

• Wywieranie nacisku na przyjęcie roli wymagającej zachowań niezgodnych z obowiązującymi normami

• Zapoznanie z techniką zachowań przestępczych oraz usprawiedliwianiem takich czynów

• Przeszkadzanie w pełnieniu ról niezbędnych do niezaburzonej socjalizacji (np. roli ucznia)

• Ułatwianie przyswajania wartości i norm opozycyjnych w stosunku do wartości społeczeństwa

TWORZENIE SIĘ GRUP PRZESTĘPCZYCH

Naturalnym w tworzeniu się grup rówieśniczym jest proces selekcji.

W grupach przestępczych proces ten powoduje powstawanie grupy, w której czynnikiem selekcyjnym są podobieństwo położenia społecznego oraz brak kontroli ze strony dorosłych.

Często nieletni wchodzący w takie grupy mają doświadczenia kontrsocjalizujące wyniesione z domu, trudno im nawiązać wspólny język z nieletnimi znajdującymi się w innej sytuacji. Ich więź z rodziną jest bardzo słaba, położenie społeczne często niskie, mają problemy edukacyjne, często są zaniedbani zewnętrznie. Poszukują więc w swym otoczeniu (często jest to sąsiedztwo, osoby ze szkoły) osób podobnych. Są to grupy zaspakajające potrzeby rozwojowe, pozwalające na rozładowanie emocji oraz napięć oraz pozwalające na wspólne spędzanie czasu. Nie są sformalizowane i nie mają trwałej struktury. Przestępczość w tych grupach jest jakby przypadkowa, nie jest głównym celem.

KONCEPCJA JAKBY- GRUPY L. YABLONSKY`EGO

• Pojawia się na terenach społecznie zdezorganizowanych, na których doszło do załamania starych systemów normatywnych, a na ich miejsce nie wstąpiły nowe

• Brak jest przekazywanych norm i wartości przez rodziców, oraz sprawowania efektywnej kontroli. Dzieci wychowują się w „próżni socjalizacyjnej”

• Nie uczą się odgrywać określonych ról społecznych oraz nie są zdolni do nawiązywania więzi emocjonalnych

• Grupa nie jest zwarta i zorganizowana

• Role są płynne, niewyraźnie zidentyfikowane. Płynne i niedookreślone

• Oczekiwania są niesprecyzowane

• Prestiż uzyskuje się przez przemoc i siłę dla zaspokojenia potrzeby uznania

• Członkostwo jest zmienne

• Nie ma stałego przywódcy

• Grupa nie jest wyraźnie odrębna

Przestępczość nieletnich

A. Przestępczość nieletnich - pojęcie to definiujemy poprzez wyjaśnienie następujących określeń:

• Nieletni w rozumieniu KK - osoby poniżej 17 lat, które dzielimy na:

• Osoby niezdolne do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa, lecz jedynie czynu zabronionego pod groźbą kary;

• Osoby mogące odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w KK (zamach na prezydenta)

• Nieletni w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (z dnia 26 X 1982)

• Osoby w wieku do lat 18 wykazujący przejawy demoralizacji

• Osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” w wieku od 13 do 17 lat

• Osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze

• Za zachowania nieletnich wymagających reakcji sądowej uznano

• popełnione przez nieletnich przestępstwa w rozumieniu KK;

• czyny karalne;

• zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego.

• Czyny karalne nieletnich - zachowania realizujące znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń (przeciwko porządkowi publicznemu, bezpieczeństwu ruchu drogowego lub mieniu) wymienione w art. 1 par. 2 pkt. 2 u.p.s.n., popełnione przez osoby w wieku 13 - 17 lat. Są to zachowania określone jako „czyn zabroniony pod groźbą kary”, lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym tylko przed sądem rodzinnym.

• Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego (brak definicji w u.p.s.n.; są jedynie wyliczone)

• Naruszenie zasad współżycia społecznego,

• Popełnienie czynu zabronionego,

• Systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,

• Używanie alkoholu lub innych środków odurzających,

• Uprawianie nierządu,

• Włóczęgostwo,

• Udział w grupach przestępczych.

Dwa zakresy pojęcia „przestępczość nieletnich”:

• Szerokie - obejmuje wszystkie trzy kategorie ujemnie ocenianych zachowań nieletnich.

(Obowiązek zastosowania reakcji sądowej (u.p.s.n.) odnosi się do trzech kategorii zachowań -przestępstwa, czyny karalne, zachowania świadczące o demoralizacji.)

• Wąskie - obejmuje tylko przestępczość „właściwą” oraz czyny karalne nieletnich

(U.p.s.n. rozróżnia „przestępczość” od „demoralizacji”. „Demoralizacja” bywa często bagatelizowana -brak reakcji sądowej. Nawet notorycznego wagarowicza nie określa się w języku potocznym mianem nieletniego przestępcy.)

B. Reakcja na przestępczość nieletnich

Demoralizacja pojmowana jest jako stan struktur poznawczych, prowadzący do nierespektowania norm moralnych i sprzyjający łamaniu norm prawno karnych. Zachowania młodzieży zdemoralizowanej są traktowane jako sygnał zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępczych. Konieczną reakcją jest rozważenie czynników oraz mechanizmów sprzyjających demoralizacji nieletnich.

Reakcja na przestępczość nieletnich musi też brać pod uwagę to, co wniosły teorie naznaczania społecznego, a mianowicie, że wczesna stygmatyzacja jednostki jako niemoralnej, zepsutej lub źle rokującej grozi trwałym wepchnięciem jej w rolę osoby permanentnie naruszającej normy społeczne i prawne. Z tego względu reakcje powinna być wyważona i ostrożna, a w wypadkach, gdy może wystarczyć reakcja innych instancji kontrolnych (np. rodziny) należy się od niej powstrzymać.

Należy rozróżnić też trwałość i powtarzalność zachowań nieletnich przy doborze reakcji, gdyż o ile osoba systematycznie wykazująca skłonność do zachowań świadczących o demoralizacji jest prosta do zdiagnozowania, o tyle osoba, która jednorazowo popełniła czyn naganny, już nie. Wówczas należy wziąć pod uwagę, że ludzie działają pod wpływem silnych bodźców zarówno wewnętrznych i zewnętrznych. Dopiero drastyczność pojedynczego zachowania pozwala z większym prawdopodobieństwem wnioskować o stanie demoralizacji, jako o wewnętrznej przyczynie popełnionego czynu.

Przy doborze reakcji należy też pamiętać o tym, że proces wdrażania jednostki do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie odbywa się w tym okresie jej życia, gdy psychika nie jest jeszcze w pełni stabilna. Dlatego proces ten z reguły nie przebiega bez zakłóceń, a brutalna i nieprzemyślana reakcja może go tylko skomplikować. Tendencja do zachowań zaliczanych do przestępczości nieletnich u większości młodzieży wygasa z wiekiem, a zatem jedynie w przypadkach postępującej demoralizacji niezbędne są reakcje wykraczające poza właściwie sprawowaną kontrolę rodziny, szkoły, czy innych instytucji.

C. Czynniki wpływające na obraz przestępczości nieletnich

Przestępczość nieletnich (także w wąskim ujęciu) wykazuje tendencję wzrostową, co niesie za sobą pogląd o zmniejszonej skuteczności oddziaływań socjalizacyjnych. Statystyki kryminalne wskazują na zjawiska, sprzyjające nasileniu przestępczości nieletnich: zmiany w modelu rodziny, ograniczenie funkcji kontrolnej wobec nieletnich.

Okoliczności osłabiające wymowę powyższych danych statystycznych:

• Dopóki sprawca nie jest znany, dopóty nie można stwierdzić, czy czyn był dziełem nieletniego, czy dorosłego. A statystyki kryminalne operują jedynie jednostką „sprawca wykryty”, co nie mówi nam nic konkretnego na temat sprawcy.

• Ustalenia danych statystycznych mogą odnosić się tylko do czynów karalnych oraz przestępstw - pomijając demoralizację, co nie pozwala ja uzyskanie całościowego obrazu zjawiska (co wywołuje pogląd ze wzrost przestępczości jest zależny od intensywności działań agend kontroli społecznej dotyczących reagowania na przestępczość nieletnich.

• Rozbieżność pomiędzy statystycznym i rzeczywistym obrazem przestępczości wynika ze specyfiki reagowania na zachowania zaliczane do tej kategorii - czynniki wywołujące specyfikę tych reakcji.

• Pozaprawne działanie sformalizowanych agend powoływanych do reagowania na przestępczość;

• Selektywność wszczynania postępowań sądowych jako reakcji na przestępczość nieletnich.

Zdeformowanie statystycznego obrazu przestępczości jest niewątpliwe, lecz jego przyczyn nie należy osądzać wyłącznie negatywnie. Np. postępowanie pozwalające uniknąć zbędnej stygmatyzacji nieletniego jest pozytywne.

D. Sądowe środki reakcji wobec nieletnich

W sensie najszerszym, sądowym środkiem reakcji jest już wszczęcie postępowania, gdyż

• jest ono jednoznacznym sygnałem negatywnego osądu zachowania,

• może wywołać u nieletniego wstrząs psychiczny, odczuwany jako sankcję negatywną,

• oznacza zmianę jego położenia, która może wiązać się ze stygmatyzacją.

Po wszczęciu postępowania wobec nieletniego sąd rodzinny może je zakończyć następująco:

• umorzeniem, gdy sąd stwierdzi, że brak jest podstaw do prowadzenia postępowania (art. 21 par. 2 u.p.s.n.)

• przekazaniem sprawy nieletniego szkole, do której uczęszcza albo organizacji społecznej, do której należy (art. 42 par. 4 u.p.s.n.)

• przekazaniem sprawy prokuratorowi, jeżeli ujawnia się okoliczności określone w art. 10 par.2 kk, a sąd uzna, że zachodzi potrzeba orzeczenia kary (art. 42 par. 3 u.p.s.n.)

• orzeczeniem środków wychowawczych (art. 42 par. 1 u.p.s.n.)

• orzeczeniem środków poprawczych (art. 42 par. 2 u.p.s.n.)

• orzeczeniem kary wobec nieletniego, który popełnił czyn karalny, określonym w art. 1 par. 2 u.p.s.n., a w chwili orzekania ukończył 18 lat (art. 13 u.p.s.n.)

Klasyfikacja sądowych środków reakcji wobec nieletnich:

1. środki nie związane ze zmianą środowiska wychowawczego

• upominawczo - korekcyjne (upomnienie, zobowiązanie się do określonego postępowania, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek rzeczy, grzywna)

• nadzory (rodziców, kuratora, organizacji młodzieżowej, zakładu pracy itd.)

• wymagające czasowego pobytu we wskazanej instytucji, lecz nie związane ze zmianą miejsca zamieszkania (skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą, umieszczenie w szkole specjalnej)

• warunkowe zamieszenie umieszczenia w zakładzie poprawczym, albo kary pozbawienia wolności.

2. środki związane ze zmianą środowiska wychowawczego

• wolnościowe (umieszczenie w organizacji lub instytucji powoływanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastępczej, w zakładzie wychowawczym)

• izolacyjne (zakład poprawczy, kara pozbawienia wolności, umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczniczym itd.)

Orzekając środki reakcji sąd może zastosować ich dającą się pogodzić kombinację. W postępowaniu wykonawczym możliwe są daleko idące modyfikacje środków izolacyjnych, np. zwolnienie warunkowe, przerwa, wstrzymanie wykonania, jeżeli uzasadnia to wzgląd na właściwą socjalizację nieletniego.

E. Obraz przestępczości nieletnich w świetle danych ze statystyk kryminalnych

• Liczba stwierdzonych czynów karalnych popełnionych przez nieletnich w latach 90tych wzrosła o ok. 20 % ;

• O 35% wzrosła w tym czasie liczba nieletnich podejrzanych, co jest świadectwem wzmożonej aktywności policji w reagowaniu na czyny popełnione przez nieletnich;

• Zdecydowanie wzrósł udział nieletnich w przestępstwach z użyciem przemocy, co potwierdza opinię o zwiększonej brutalizacji nieletnich, wśród których dominowały dotąd czyny skierowane przeciw mieniu;

• Spadek kradzieży przez nieletnich mienia prywatnego należy interpretować w świetle nastawienia policji na ustalenie innych rodzajów czynów karalnych popełnionych przez nieletnich, a „odpuszczenie sobie” przestępstw przeciwko mieniu. → brak rzeczywistego spadku tych zachowań;

• Częstsze orzekanie wobec nieletnich środków wychowawczych lub poprawczych a także zwiększony udział dziewcząt wśród populacji nieletnich, wobec których stosowane są takie środki;

Kryminologiczna problematyka recydywy

Przestępca powrotny - osoba ponownie skazana za popełnienie przestępstwa

Sprawca wielokrotnie karany - osoba skazana za przestępstwo po raz czwarty

Wyróżniamy 3 ujęcia recydywy:

Prawno-karna(regulowana przez KK art.64§ 1 i 2) według niej recydywista to osoba: poprzednio skazana na kare pozbawienia wolności za przest. umyślne

która odbyła kare co najmniej 6 mies. pozbawienia wolności(przy recydywie kwalifik.1 rok)

została skazana za popełnienie w ciągu 5 lat po odbyciu kary za przestępstwo umyślne , podobne do tego za które była już poprzednio skazana

Recydywa penitencjarna: odbywanie poraz drugi kary pozbawienia wolności

Recydywa kryminologiczna: ponowne popełnienie przestępstwa przez daną osobę

Ujęcie pozytywistyczne: przyczyny recydywy upatrywali w cechach sprawców wielokrotnie karanych oraz nieefektywności środków karnych(są niewłaściwie dobrane, bezskuteczność kary pozbawienia wolności, postulaty reorganizacji postępowania penitencjarnego, resocjalizacja)sprawcy żyją w kryminogennym środowisku: pochodzenie z niskich warstw społecznych, niekorzystne warunki domowe, bieda, prostytucja, uzależnienia, niepowodzenia szkolne itd.

Kategorie sprawców wielokrotnie karanych:

o wczesnym początku karalności: (ponad4/5 badanych) najczęściej młodociani popełniają liczne czyny karalne

o późnym początku karalności: (1/5) ok 24-25 roku życia pierwsze skazanie

sprawców poważnych przestępstw

sprawców drobnych występków

Recydywiści to na ogół kategoria 1 i 4 czyli sprawcy o wczesnym początku karalności i drobnych występków. Recydywiści NIE są tożsami z przestępcami zawodowymi( o tym świadczy źródło dochodu głownie z przestępstwa, oraz przygotowanie i specjalizacja do tego). Większość recydywistów to prości ludzie, niewykształceni.

Kariery przestępcze: lata 30, Eleanor i Glueck, badali losy życiowe przestępców wielokrotnie karanych, badano genezę, ilość i rodzaje przestępstw. Wyniki: największe nasilenie skazań między 17 a 25 rokiem życia , w tym okresie życia aktywność przestępcza jest największą ale wysokie nasilenie skazań utrzymuje się tez między 26-30 rokiem i 31-35.

Ujęcie antynaturalistyczne: przyczyny tkwią w środowisku-stygmatyzacja prowadząca do nadania etykiety przestępcy oraz selektywność działań agend kontroli społecznej-policji i sądów. Otoczenie dokonuje wtórnej dewiacji, przestępcy są wykluczeni mają trudności w interakcjach z innymi ludźmi, odnajdują się w grupie innych przestępców(etykieta, rola przestępcy)Recydywiści są bardziej zauważalni i potępiani tak samo jak margines społeczny, na nich się skupiają działania policji i sądów, są obserwowani a każdy ich ruch niezgodny z prawem jest karany podczas gdy inni niekarani wcześniej lub z wyższych warstw(chodzi tu głownie o przestępstwa gospodarcze) są niezauważalni i niekarani tak często.

Reakcja prawno karna wobec recydywy:

rygoryzm sztywny- reakcja ma poprawić zachowanie skazanego i powstrzymać go od ponownego popełniania przestępstwa, zintensyfikowanie środków i zaostrzenie wymierzonej mu kary.

rygoryzm elastyczny: bada się wagę popełnionego czynu, bierze się pod uwagę splot czynników losowych, sytuacje społeczną sprawcy, okoliczności czynu itd. to czy kara ma być zaostrzona wymaga dokładnego sprawdzenia. W dzisiejszym polskim systemie karnym postuluje się ten model karania.

Przestępczość z użyciem przemocy

Kryterium wyróżnienia przestępstw z użyciem przemocy jest pewien specyficzny sposób działania sprawcy polegający na posłużeniu się przemocą. P. z u. p. godzą w takie dobra chronione przez prawo karne, jak życie, zdrowie czy nietykalność cielesna. Dlatego p. z u. p. to przede wszystkim większość przestępstw określonych w rozdz. XIX k.k. z 1997r. (przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu). Innym przykładem takich przestępstw mogą być rozbój, kradzież rozbójnicza i wymuszenie rozbójnicze (skierowane przeciwko mieniu) oraz zgwałcenie (przeciwko wolności seksualnej).

Charakterystyka sprawców: Szczyt przestępczości przypada na 17-21 lat. Dominują mężczyźni (udział kobiet wśród ogółu sprawców wynosi 8,4% wg badań K. Krajewskiego). P. z u. p. jest domeną osób o niskim statusie społ.- ekonom. Profile społ. sprawców różnych rodzajów p. z u. p. są jednak dość często zróżnicowane. Objawy głębokiego wykolejenia społ. i częsta uprzednia karalność cechują najczęściej sprawców rozbojów. Tu mamy również do czynienia z stosunkowo negatywną prognozą co do ich zachowania. Natomiast znaczna część sprawców zabójstw to osoby wcześniej niekarane, które stosunkowo rzadko ponownie wkraczają na drogę przestępstwa.

Jeśli chodzi o rozbój i udział w bójce i pobiciu- stała tendencja wzrostowa zauważalna do 2000r. Od kilku lat mamy tendencję spadkową. Im bardziej poważne są przestępstwa tym mniejsza jest ciemna liczba.

Podkultura przemocy: Koncepcja podkultury przemocy została stworzona przez Mervina E. Wolfganga i Franco Ferracutiego. Zdaniem autorów p.p. to pewien fragment kultury dominującej w danym społeczeństwie, który nie jest jednak całkowicie odmienny od kultury dominującej czy też całkowicie z nią skłócony. P. tą wyróżnia specyficzny stosunek do zach. agresywnych i posługiwania się przemocą. Stosowanie przemocy nie jest obwarowane zakazami, a sprawca nie doznaje dzięki temu poczucia winy z powodu swego zachowania. W skrajnych przypadkach posługiwanie się przemocą może być nawet obwarowane swoistym kulturowym przymusem.

Społeczne źródła agresji i przemocy: Skupiska agresji i przemocy (chociażby takie, o których pisali Wolfgang i Ferracuti) stanowią środowisko, w którym jednostka jest nieustannie bombardowana obrazami agresji i przemocy, a więc ma większe niż gdzie indziej szanse nabycia wzorów takich zachowań. W obszarze oddziaływania p. p. mamy w związku z tym do czynienia przede wszystkim z procesami normalizacji agresji i przemocy, które to formy Zach. stają się następnie przedmiotem międzypokoleniowej transmisji kulturowej. Agresja i przemoc stają się w takiej sytuacji normalnym i powszechnie spodziewanym rodzajem reakcji innych jednostek, co prowadzi do wykształcenia się u innych nawyku reagowania agresją i przemocą w całym szeregu sytuacji. /Dobrą ilustracją tego twierdzenia jest eksperyment Hansa Tocha i Richarda Schulte, dotyczący wpływu szkolenia policyjnego na postrzeganie pochodzących z otoczenia bodźców w kategoriach agresji i przemocy./ Amerykański obyczaj noszenia przy sobie przez członków pewnych grup społ. broni różnego typu, jest wyrazem generalnej gotowości do posłużenia się przemocą jeśli zajdzie tego potrzeba.

Cheryl Haft- Picket, analizując zjawisko przemocy na południu USA i na „dzikim zachodzie”. Stwierdza, że w xix. Na terenach tych agresywność i posługiwanie się przemocą były racjonalnymi zachowaniami umożliwiającymi przetrwanie jednostki. Tam gdzie policja i wymiar sprawiedliwości były słabe, a mieszkańcy brali przy użyciu przemocy sprawy „prawa i porządku” w swoje ręce, sytuacje agresji i przemocy stanowiło zastępcze źródło ładu społecznego i jako zach. instrumentalne nabrało funkcjonalnego charakteru. Wykształciło to specyficzny, pozytywny stosunek ludności tych terenów do przemocy. Pomimo zaniku czynników leżących u jego źródeł, stosunek ten przetrwał do dzisiaj i przejawia się w postaci zjawiska zwiększonego nasilenia przestępczości z użyciem przemocy.

Innym przykładem analizy funkcjonalizacji i instrumentalizacji agresji i przemocy jest praca Ruth Horowitz i Garry Schwarza na temat honoru i przemocy jako zastępczych wyznaczników statusu członków amerykańskich gangów młodzieżowych. W ujęciu autorów agresja i przemoc jest istotnym czynnikiem tworzenia hierarchii społecznej i ładu społecznego w obrębie pewnych grup społ. Problem dotyczy szczególnie młodych ludzi.

Uczenie się agresji: Zagadnienie genezy agresji i przemocy Albert Bandura rozpatruje w trzech podstawowych płaszczyznach:

Mechanizm nabywania wzorów zachowań agresywnych (uczenie się obserwacyjne czy też modelowanie- w środowisku rodzinnym, podkulturze, w której jednostka uczestniczy i przez środki masowego przekazu)

Mechanizm wyzwalania zachowań agresywnych (czynniki awersyjne, cz. instrumentalne, cz. modelujące, cz. instrukcyjne)

Teoria Bandury wyraźnie podkreśla rolę autorytetu.

Przestępczość gospodarcza

Zakres pojęcia

1. Kryterium sprawcy - wg ujęcia Sutherlanda przestępczość gospodarcza to te przestępcza, które popełniane są przez osoby cieszące się uznaniem i wysoką pozycją społeczną oraz w ramach ich działalności zawodowej.

2. Kryterium systemowe - wg tego ujęcia przestępczość gospodarcza to czyny, które godzą w system gospodarczy, osłabiają społeczne zaufanie do niego i/lub naruszają zasady rzetelnego gospodarowania.

W kategorii przestępczości gospodarczej znajdują się przestępstwa:

• Przeciwko podstawowym instytucjom gospodarczym (np. fałszowanie pieniędzy)

• Przeciwko przedsiębiorstwom (np. ustawianie przetargów)

• Przeciwko interesowi państwa (np. przemyt)

• Przeciwko konsumentom (np. nieprawdziwa reklama)

• Przeciwko środowisku (np. obniżanie kosztów własnych przez łamanie norm ekologicznych)

Cechy przestępczości gospodarczej:

• Brak przemocy

• Pozorny brak ofiar (anonimowość ofiary)

• Znaczna liczba sprawców należy do wyższych warstw społecznych

• Rozprzestrzenianie korupcji

• Wysoka ciemna liczba

• Brak społecznego uświadomienia zagrożeń płynących z tego typu przestępstw

Powody wysokiej ciemnej liczby:

• Przestępstwa dokonywane są pod przykrywką zwykłej działalności zawodowej (trudno wychwycić nieprawidłowości)

• Osoby, które padają ofiarami przestępstw gospodarczych często nie mają świadomości, że tak się stało

• Sprawcy takich przestępstw to w większości osoby z wyższych sfer, które potrafią w sposób efektywny zacierać po sobie ślady

• Agendy kontroli prawnej działają ostrożnie ponieważ nie chcą podejmować gwałtownych działań przeciwko wysoko postawionym osobom

W przypadku gospodarek centralnie sterowanych z racji niedoboru dóbr konsumpcyjnych przestępstwa gospodarcze rozwijają „szarą strefę” (podziemie gospodarcze). Typowe przestępstwa to nielegalny handel, kradzieże w zakładach pracy.

W gospodarce wolnorynkowej przestępczość gospodarcza wynika najczęściej z ostrej konkurencji. Typowe przestępstwa to szpiegostwo gospodarcze czy zaniżanie kosztów produkcji za cenę obniżania jakości produktów.

W Polsce przestępczość gospodarcza przeszła przeobrażenie po zmianie ustrojowej:

• Duża część przestępstw z okresu komunistycznego została zdekryminalizowana (np. spekulacje).

• Pojawiły się nowe rodzaje przestępstw gospodarczych (np. pranie brudnych pieniędzy).

• W związku z ożywieniem gospodarki wzrosła liczba przestępstw podatkowych i celnych (przemyt).

Przestępczość zorganizowana

Pojęcie przestępczości zorganizowanej jest niejednoznaczne. Nie można powiedzieć, że przestępczość zorganizowana następuje w każdym przypadku gdy ludzie współdziałają i pojawia się organizacja, gdyż zakres takiego pojęcia jest ogromny. Problemy z interpretacją dotyczą również przedmiotu do którego pojęcie się odnosi tzn. czy chodzi o instytucjonalizację przestępczości, czy o organizowanie działań przestępnych, czy o krystalizację względnie trwałych struktur.

Główne sporne kwestie to:

• Struktura zespołu - hierarchiczna czy jednopoziomowa

• Trwałość zespołu - nastawienie na ciągłe popełnianie przestępstw czy wystarczy porozumienie w celu popełnienia choćby jednego

• Zakres powiązań zespołu - czy konieczne są powiązania ze światem polityki, gospodarki, administracji publicznej czy nie.

W zależności od tych cech konstytutywnych pojawiają się dwa modele przestępczości zorganizowanej.

• Model wąski („mafijny”) - zespół o strukturze hierarchicznej, powołany do prowadzenia ciągłej działalności przestępnej, z rozbudowanymi powiązaniami w sferach gospodarki i polityki

• model szeroki („grupowy”) - zespół o dowolnej strukturze, utworzony w celu popełnienia chociażby jednego przestępstwa, o dowolnym zakresie powiązań.

Poniższe terminy powstały w latach '20 i '30 w USA. Służyły w ramach kryminologii pozytywistycznej do objaśnienia uwarunkowań stawania się przestępcą.

Banda - członkowie indywidualnie lub zbiorowo systematycznie naruszają przepisy prawa, mając wsparcie w postawach i poglądach grupy. Różne typy band: przestępcze, konfliktowe (stosują przemoc), chuligańskie (działania niszczycielskie), kradnące, wycofania (głównie narkomańskie).

Gang - wieloczłonowe, hierarchiczne, struktury tworzone w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępczej, często zorganizowanych na wzór przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą. Czasem chodzi o struktury bardzo zorganizowane (Cosa Nostra) lub z międzynarodowymi powiązaniami (kartele narkotykowe w Ameryce Południowej). Gdy struktury są rozbudowane pojawia się określenie mafii, szczególnie gdy chodzi o powiązania świata przestępczego ze strukturami państwa i finansjery.

Skutki (efekty) zorganizowanej przestępczości.

• Efekt organizacyjny - właściwy podział zadań i obowiązków pozwala uzyskać lepszy rezultat (większy zysk, większa sprawność działania) przy niezwiększaniu nakładów, względnie osiągać cele niedostępne dla jednostek, które nie skoordynowały swoich działań.

• Efekt ochronny - lepsze zabezpieczenie sprawców przed wykryciem lub osądzeniem

• Efekt demoralizacji - polega z jednej strony na poddaniu kontroli członków zespołu oraz zwiększonym wpływie na zachowanie, a z drugiej wywieranie negatywnego wpływu na osoby niezaangażowane w działalność przestępną (pozory bezkarności i atrakcyjności trybu życia)

• Efekt korupcji - zwiększona możliwość wciągania w działalność przestępną funkcjonariuszy administracji publicznej, instytucji gospodarczych itp.

Efekty te występują głównie w wyniku działań zespołów odpowiadających modelowi wąskiemu(mafijnemu), zespoły określane przez model szeroki(grupowy) też je wywołują ale mają mniejsze możliwości.

Pola działania i struktury przestępczości zorganizowanej.

Pola działania przestępczości zorganizowanej w Polsce nie są dokładnie ustalone. Typowymi obszarami działania są: handel i produkcja narkotyków, przerzucanie kradzionych samochodów do innych krajów, przemyt papierosów i alkoholu, niektóre postacie przestępczości gospodarczej jak np. pranie brudnych pieniędzy. Często do tego katalogu dochodzi prostytucja, kasyna i salony gier hazardowych. Działalność rozrywkowa jest prowadzona legalnie ale jest wykorzystywana do prania brudnych pieniędzy.

Wyróżniamy kilka typowych struktur organizacyjnych.

• Struktura gwiaździsta - z centrum dyspozycyjnym powiązane są inne osoby lub zespoły osób

• struktura siatkowa - nie istnieje stałe centrum dyspozycyjne tworzy ją kilka współpracujących ze sobą zespołów lub osób

• struktura liniowa - ciąg osób lub zespołów, ale między pierwszym a ostatnim ogniwem nie ma bezpośredniego kontaktu, występują w zamian ogniwa pośrednie.

Możliwe są kombinacje tych struktur.

Rodzaje przestępczości zorganizowanej.

Zróżnicowany charakter przestępczości zorganizowanej zależny celu działalności. Najczęściej kojarzenie z przestępczością ekonomiczną, dążenie do szybkiego i znacznego zysku bez przejmowaniem się przepisami prawa. Kategorie przestępczości ekonomicznej:

• zorganizowana przestępczość gospodarcza - łamanie bądź obejście lub pokrętna interpretacja przepisów prawa na swoją korzyść; z reguły głosi się kult ekonomicznego sukcesu jako usprawiedliwienie

• pospolita przestępczość przeciw mieniu popełniana przez organizacje przestępcze np. włamania, wymuszenia.

Kategorie te występują również w postaci mieszanej.

Zorganizowana przestępczość bywa powiązana z polityką, w ten sposób, że wspiera działania korzystne z punktu własnych interesów. W Stanach Zjednoczonych przestępczość zorganizowana przybrała formę syndykatów narodowo-etnicznych. Przestępczość zorganizowana przybiera różne formy w różnych krajach, różni się w społeczeństwach o innych losach historycznych oraz odmiennych systemach społeczno politycznych.

Zorganizowana przestępczość polityczna (o podkładzie ideologicznym) kwestionuje istniejący podział władzy państwowej lub sposób jej wykonywania, odwołując się do wartości uznanych za podstawowe, których zwalczana władza nie realizuje. Zaprzecza się również prawu państwa do ścigania karnego osób prowadzących taką działalność.

Najgroźniejsza postać zorganizowanej przestępczości o charakterze politycznym to organizacje terrorystyczne podnoszące przemoc do rangi programu działań.

Kryterium rozróżnienia przestępczości politycznej od ekonomicznej jest cel działania.

Zorganizowana przestępczość polityczna jest wyrazem konfliktów przenikających dane społeczeństwo, stopień poparcia dla takich działań można traktować jako wskaźnik natężenia konfliktów.

Marginesem omawianego zjawiska jest przestępczość o charakterze hedonistycznym tzn. uprawianie działalności zakazanej przez prawo lecz dostarczającej uczestnikom rozrywki np. przestępstwa seksualne, używanie narkotyków. Marginalny charakter ma działalność sekt, jest niejednolita, można odnaleźć w niej podkład hedonistyczny, polityczny, ekonomiczny.

Zasięg przestępczości:

• lokalny - działalność obejmuje niewielki teren, jedna dzielnica w dużym mieście, miasto

• krajowym - działalność nie wykracza poza granice kraju lecz nie zamyka się na stosunkowo niewielkim terenie

• międzynarodowym - gdy działalność prowadzona jest co najmniej na terytorium dwóch lub większej ilości krajów; ponieważ może występować zróżnicowany zasięg tej przestępczości możliwa jest jej dalsza specyfikacja (np. o charakterze interkontynentalnym).

Wiktymologia

Wiktymologia - Termin (od łac. victima - ofiara, logos - nauka: nauka o ofierze) pojawił się w literaturze kryminologicznej dopiero z końcem lat 40. Twórcy: Hans von Henting oraz Benjamin Mendelsohn

Ofiarą przestępstwa może być:

1. Najwężej - tylko konkretna osoba, która wskutek popełnionego przestępstwa (ujawnionego bądź nie) poniosła szkodę (materialną/niematerialną);

2. Szerzej - oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także poszkodowana grupa lub instytucja;

3. Najszerzej - gdzie oprócz powyższych za ofiarę uznany jest też porządek moralny bądź prawny naruszony przez czyn karalny.

Polski system prawnokarny nie posługuje się pojęciem ofiary przestępstwa, lecz pokrzywdzonego przestępstwem (art. 49 k.p.k.).

Typologie ofiar

Pojęcie wiktymności (B. Mendelsohn) - oznacza podatność i predyspozycje do stawania się ofiarą

„Ogólne” typy ofiar, najbardziej narażone na pokrzywdzenie (H. von Henting) ludzie młodzi, kobiety, ludzie starsi, niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości, osoby ociężałe umysłowo.

Typy „psychologiczne” ofiar (stworzone przez H w oparciu o badania empiryczne): depresyjne, żądne zysku i zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, samotne, uwikłane w szczególnie trudne sytuacje.

Pojęcie „urodzonej ofiary” (H. Ellenberger, 1954) - są nimi jednostki, które jak gdyby przyciągają przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary (ofiary recydywiści)

Klasyfikacja E. Fattaha (1967) - również występuje kategoria osób szczególnie predysponowanych (tzw. latentnych) do stania się ofiarą ze względu na cechy biologiczne, społeczne, psychologiczne.

Rola ofiary w procesie wiktymizacji

Wiktymizacja to proces stawania się ofiarą.

Koncepcja przyczyniania się ofiary do popełnienia przestępstwa (M. Wolfgang, kontrowersyjna) - wniosek na podstawie analizy zabójstw, można wyróżnić sytuacje, w których ofiara rozpoczyna zdarzenie, np. pierwsza używa siły fizycznej, wyciąga broń itp.

Podstawowy zarzut wobec koncepcji - przyznanie sprawcy pasywnej roli w zdarzeniu oraz uznanie, że do przestępstwa doszło raczej z woli ofiary.

„Wina” ofiary (B. Mendelsohn) - jej stopień powinien, wg M, znaleźć odzwierciedlenie w sposobie karania sprawcy.

Koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej (S. Schaefer) - istotą rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie

Rozwinięcia powyższej koncepcji (S) dokonali D. Claster i D. David, którzy twierdzili, że ofiara nie tylko może sprzyjać wiktymizacji, ale również ją utrudniać.

Klasyfikacja ofiar w zależności od sposobów ich zachowania i roli w powstawaniu przestępstwa (np. E. Fattah, M. Joutsen)

Klasyfikacja zachowań charakteryzujących różne rodzaje ofiar (np. R. Sparks, Le Roy Lamborn)

Wiktymizacja pierwotna

To proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa. Konsekwencją jest wyrządzenie ofierze szkody przez sprawcę (utrata/uszkodzenie własności oraz doznanie krzywdy fiz./psych.). Doznanie szkody podlega subiektywnej ocenie, skutki wiktymizacji pierwotnej ofiara odczuwa indywidualnie.

Wiktymizacja bezpośrednia dotyczy ofiary przestępstwa.

Wiktymizacja pośrednia dotyczy osób bliskich bezpośredniej ofiary oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia (szczególne znaczenie w przypadku poważnych przestępstw).

Wiktymizacja wtórna

Powtórne szkody i krzywdy w wyniku reakcji społecznej (na wiktymizację), jakich doświadcza ofiara przestępstwa. Stać się to może wskutek sformalizowanych bądź niesformalizowanych reakcji. Wtórnie pokrzywdzonym zostać można wskutek reakcji najbliższego otoczenia w miejscu zamieszkania, pracy czy nauki, a także przez niezamierzone decyzje organów ścigania czy działalność mediów (może to powodować efekt stygmatyzujący). W. wtórna może więc mieć dla ofiary o wiele bardziej dotkliwe skutki niż w. pierwotna.

Skutki wiktymizacji

Dane odnośnie strat finansowych i szkód fizycznych (np. amerykański National Crime Survey), konsekwencji emocjonalnych (np. w British Crime Survey czy też Swiss Crime Survey).

Z badań angielskich wynika, że 60% ofiar zareagowało emocjonalnie na doznaną wiktymizację;

- najczęstsze reakcje: złość, szok, lęk, płacz, kłopoty ze snem;

- siła i długość trwania odczuć zależały od rodzaju przestępstwa;

- ofiary przestępstw przeciwko osobie odczuwały wiktymizację mocniej niż ofiary przestępstw przeciwko mieniu;

- wpływ związku ofiary z przestępcą, gdy sprawcą była osoba bliska, reakcje przybierały mocniejszą formę.

*Ofiary przestępstw zgwałcenia (i innych na tle seksualnym) doświadczały znacznie częstszych, silniejszych i bardziej długotrwałych reakcji w wyniku wiktymizacji (47% z nich odczuwało konsekwencje emocjonalne, w tym 12% z nich wymagało pomocy medycznej) niż ofiary przestępstw przeciwko osobie (28%, wg badań szwajcarskich).

Ryzyko wiktymizacji

W badaniach zmierza się do ujawnienia czynników ryzyka wiktymogennego, które sprzyjają temu, że niektóre osoby lub grupy częściej niż inne ulegają wiktymizacji.

Trzy zasadnicze grupy czynników:

1) przestrzenne (związane z ekologią przestępczości - wpływ architektury miasta na przestępczość);

2) sytuacyjne, związane ze stylem życia jednostki;

3) związane z charakterystyką fizyczną (np. wiek, płeć), psychiczną (np. upośledzenie umysłowe) i społeczną jednostki (np. klasa społeczna).

Ad. 1 Koncepcja tzw. dającej się obronić przestrzeni (O. Newmana) - podkreśla znaczenie architektonicznego i urbanistycznego planowania, które umożliwia obserwację terenu i ludzi, a tym samym funkcjonowania kontroli nieformalnej.

Ad. 2 Zgodnie z założeniami teorii rutynowych działań zróżnicowany poziom wiktymizacji jest związany ze sposobem codziennego funkcjonowania osób - osoby bardziej aktywne częściej stwarzają okazję do stania się ofiarą przestępstwa.

W modelu wyjaśniającym codzienną aktywność (L. Cohen, J. Kluegel, K. Land) wyróżnia się 4 czynniki mające wpływ na ryzyko wiktymizacji:

1. Odsłonięcie celu (widoczność i jego fizyczna dostępność)

2. Strzeżenie (możliwość zabezpieczenia osób/rzeczy przed przestępstwem)

3. Atrakcyjność celu (materialna/symboliczna wartość osoby/mienia)

4. Bliskość (fizyczna odległość między miejscem potencjalnego przestępstwa a obszarem dużego zaludnienia, w który może wtopić się sprawca)

Ad. 3 Badania potwierdzają, że zwiększone ryzyko wiktymizacji dotyczy przede wszystkim: ludzi młodych, mieszkańców miast, zamożnych, z „wyjściowym stylem życia”, członków grup mniejszościowych (szczególnie w USA).

Zmienne zwiększające stopień ryzyka wiktymogennego: wysoki społeczno-ekonomiczny status jednostki, wiek poniżej 30 roku życia, mieszkanie w dużym mieście (pow. 100 tys. mieszk.).

Zmienne zmniejszające stopień ryzyka wiktymogennego: niski status społ.-ekonom., wiek powyżej 55 r. ż., mieszkanie w małym mieście, styl życia koncentrujący się na domu.

Pojęcie przestępstwa bez ofiar

Wprowadzone do literatury przez E. Schura w 1965 r., rozumiane jako „akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i usług” (jako przykłady wymieniał: homoseksualizm, narkomanię, aborcję i prostytucję). Autor zwracał uwagę, iż przestępstwa, w przypadku których wątpliwe jest istnienie realnego pokrzywdzenia ofiary, powinny ulec dekryminalizacji.

Zwolennicy tej koncepcji rozszerzali katalog przestępstw bez ofiar o: cudzołóstwo, łapownictwo, szpiegostwo, żebractwo, włóczęgostwo, nietrzeźwość publiczną.

H. Bedau twierdzi, iż za przestępstwo bez ofiary najczęściej uznawano zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną, polegające na wymianie dóbr i usług między dorosłymi osobami, które wyraziły na to zgodę i uważają, że taki czyn nie przynosi im szkody (stąd nie informują o tym władz). Wg Bedau z przestępstwem bez ofiary mamy do czynienia wtedy, gdy:

• Ludzie wiedzą, co czynią,

• Zgadzają się na to i,

• Nikt (przynajmniej poza uczestniczącymi w danej czynności) nie jest poszkodowy, a mimo to,

• Czyn jest zakazany przez ustawę karną.

L. Falandysz wskazuje na potrzebę rozróżnienia 2 sposobów ujmowania przestępstw bez ofiar: jako 1) kategorii merytorycznej oraz 2) kategorii technicznej.

Ad 1. Obejmuje sytuacje, w których czyny nie są społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestępstwa, a znajdują się w katalogu siłą tradycji. Zbędne zakazy powinny więc ulec likwidacji, a tego typu przestępstwa - dekryminalizacji.

Ad 2. Obejmuje sytuacje, w których brak jest określonego pokrzywdzonego, doznającego szkody wskutek przestępstwa i mogącego wnieść skargę/złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa (ma to konsekwencje dla procesu ujawniania przestępstw oraz wykrywania i ścigania sprawców).

Lęk przed przestępczością

Strach przed przestępczością określa się jako konstrukcję (konglomerat różnych myśli i odczuć), złożoną z trzech składników:

1. afektywnego

2. kognitywnego

3. konatywnego

Składnik afektywny (emocjonalny) - wskaźnikiem tego składnika jest subiektywne poczucie bezpieczeństwa (lub niebezpieczeństwa), doświadczane w życiu codziennym oraz strach przed wiktymizacją. Strach p.w. bywa operacjonalizowany przez pytanie: Czy jest jakieś miejsce w twojej okolicy, gdzie boisz się spacerować sam podczas dnia?

Składnik kognitywny - wskaźnikiem jest ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa

wiktymizacji (ryzyko wiktymizacji). Operacjonalizacja: Czy masz odczucie, że w ciągu najbliższych 12 miesięcy możesz zostać ofiarą jednego z następujących przestępstw?

Składnik ko natywny - wskaźnikiem skł. k. są przedsiębrane przez jednostkę środki ostrożności

w celu zabezpieczenia przed przestępstwem, uniknięcia wiktymizacji. Indywidualne środki dzielą się na środki obronne (np. systemy alarmowe) i uchylania się (unikanie pewnych miejsc).

Operacjonalizacja: Jakiego rodzaju środki posiadasz dla zabezpieczenia siebie lub swojego mienia przed przestępstwem?

Perspektywa wiktymizacyjna - wyjaśnienie strachu na płaszczyźnie indywidualnej- strach przed przestępczością jest rezultatem indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych.

Perspektywa kontroli społecznej wyjaśniająca strach na płaszczyźnie małych grup społ. (struktur I stopnia) określana jest na zasadzie rozpadu poczucia wspólnoty (poczucia więzi) i utraty nieformalnej kontroli społecznej w najbliższym otoczeniu.

Perspektywa problemu społecznego, wyjaśniająca strach na płaszczyźnie dużych struktur społecznych (struktur II stopnia), zwraca uwagę na rolę środków masowego przekazu w kreowaniu problemów społecznych (strach wynika z działania środków masowego przekazu).

Strach mierzony jest na płaszczyznach: indywidualnym i ogólnym. Na poziomie jednostek determinowany jest bezpośrednim doświadczeniem przestępczości lub pośrednimi informacjami o przestępczości bądź sytuacjach wiążących się z nią. Na płaszczyźnie I i II stopnia strach związany jest ze zjawiskiem przestępczości, którego waga ocenienia jest w kontekście innych zjawisk i procesów społecznych.

Zmienne dla modelu wyjaśniania strachu na poziomie jednostek:

1. indywidualna charakterystyka jednostki (wiek, płeć, wykształcenie)

2. społeczne położenie: wielkość społeczności, gęstość zaludnienia.

3. percepcję dezorganizacji społecznej: przejawów wandalizmu, alkoholizmu.

4. kognitywną ocenę: ryzyka, podatność, poziomu przestępczości.

5. bezpośrednie doświadczenie przestępczości: bycie ofiarą p. lub świadkiem.

6. pośrednie doświadczenie z przestępczością: środki masowego przekazu.

7. Środki ostrożności zabezpieczające przed wiktymizacją (stosowane środki obronne).

Cechy społeczno-demograficzne są istotne dla odczuwanego poczucia bezpieczeństwa, strachu przed przestępczością, ryzyka wiktymizacji, podejmowanych środków w celu zabezpieczenia (np. mężczyźni, młodsi, z wyższym wykształceniem czują się bardziej bezpieczni, wzrost p. postrzegają jako mniejszy; natomiast kobiety, osoby starsze , z niższym poziomem wykształcenia

Czują się mniej bezpiecznie i wzrost p. postrzegają jako większy).

Strach przed przestępczością związany jest z miejscem funkcjonowania jednostki (ilość środków zabezpieczających przed przestępczością związana jest z gęstością zaludnienia na danym terenie-

Większa ilość środków w miejscach bardziej zaludnionych; osoby oceniające ulice z „zbyt ciemne” stosują więcej środków zabezpieczających i odczuwają większy strach).

Bezpośrednie doświadczenie wiktymizcyjne ma wpływ na prognozowanie ryzyka wiktymizacji (osoby z doświadczeniem wiktymizacyjnym częściej ryzyko wiktymizacyjne oceniają jako wyższe).

Pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne może mieć wpływ na poczucie bezpieczeństwa. Większa ilość informacji o przestępczości oraz o jej ofiarach może zmniejszać poczucie bezpieczeństwa.

Badania, CBOS z 1998, poczucia zagrożenia przestępczością: 76% Polaków odpowiedzieli, że w Polsce nie żyje się bezpiecznie. Natomiast pytanie o to czy można nazwać bezpiecznym (dzielnice, osiedle, wieś) w którym mieszkasz -trzy czwarte odp., że tak. Dwie trzecie obywateli obawia się, że może stać się ofiarą przestępstwa (częściej mieszkańcy miast). 53 proc. odczuwa lęk przed wiktymizacją własną lub rodziny -trzecie co do stopnia rozpowszechnienia źródło obaw obywateli.

Z międzynarodowych badań nad poczuciem bezpieczeństwa Polaków wynika, że p. b. mieszkańców naszego kraju wzrosło o 11%. Zmniejszył się również o 1/3 odsetek twierdzących,

iż unikają pewnych ulic z obawy o swoje bezpieczeństwo.

Środki masowego przekazu a przestępczość

Ze względu na:

- stopień zainteresowania środków masowego przekazu problematyką przestępczości i

- częstotliwość przekazywania informacji o samym zjawisku i jego kontroli,

wyróżniamy 2 sytuacje:

1) przeinformowania - gdy na temat określonego zdarzenia pojawia się ogromna ilość informacji. Przyczyną może być wstrząsające, intrygujące zdarzenie, moda na określony temat. Przeinformowanie może kreować „fale przestępczości” czyli wzrost ilości doniesień na temat popełnianych przestępstw i wzbudzać przekonanie o zalewie przestępczości.

2) niedoinformowania - umyślnie zaprzestaje się przekazywania przez środki masowego przekazu inf. na temat przestępczości. Zazwyczaj w syt. gdy opinia społ. jest zorientowana w danym czasie na inne ważne wydarzenia, albo gdy istnieje blokada informacyjna na tego typu informacje.

• obraz przestępczości przekazywany przez media jest zawsze zdeformowany i nie przystaje do rzeczywistości (dot. to dynamiki, struktury przestępczości, funkcjonowania instytucji kontrolnych) ponieważ jest tworzony w oparciu o inf z różnych źródeł, dot. różnych zdarzeń (rzeczywistych i fikcyjnych), przekazywanych w różnej formie i dla osiągnięcia różnych celów.

• intensywność pojawiania sie w prasie informacje na temat przestępczości nie zawsze przystaje do zmian zachodzących w samym zjawisku i jest determinowana różnymi czynnikami natury gosp., polit., kulturowej

• prasowy obraz przestępczości odbiega od tego opartego na statystykach, bo:

a) relacje prasowe powstają w oparciu gł. o informacje dostarczone przez policje, a informacje dot. przestępczości podlegają procesowi selekcji dokonywanej przez organy ścigania, wymiar sprawiedliwości, redakcje gazet

b) prasa jest zorientowana na sygnalizowanie faktów popełnienia przestępstw w możliwie najkrótszym czasie dotarcia do wiadomości o ich popełnieniu do organów ścigania, koncentrują sie na zdarzeniu kryminalnym - konsekwencją tego jest niedoinformowanie opinii publicznej na temat reakcji sądów na przestępczość

c) uwaga jest zwrócona tylko na rolę policji i prokuratury w kontroli społecznej - powoduje to fałszowanie wyobrażeń co do pozostałych agend kontroli

d) deformacja prasowego obrazu wynika z selektywnego doboru opisywanych przestępstw braku inf o ogólnej przestępczości:

- jedne przestępstwa są nadreprezentowane (zabójstwa)

- inne niedoreprezentowane (kradzieże)

• Rola środków masowego przekazu w genezie przestępczości:

a) katharsis = zakłada, że oglądanie przemocy w telewizji pozwala zredukować i rozładować agresję, zwłaszcza u młodych widzów

b) powstrzymywania = zakłada, że oglądnie przemocy w telewizji wywołuje zahamowania psychiczne u odbiorcy i zanik popędów agresywnych. Agresywne fantazje na tmat przemocy stosowanej wobec innych budzą poczuci winy i strach więc tłumimy agresywne popędy.

c) stymulacji = przemoc w środkach masowego przekazu prowadzi do narastania agresji. Środki masowego przekazu mogą uczyć agresji. Ich rola w procesie socjalizacji jest równie ważna jak rodziców. Oglądanie przemocy może skłaniać do jej naśladowania. W każdym człowieku drzemią agresywne instynkty, a stałe oglądanie może doprowadzić do ich ujawnienia.

d) przyzwyczajenia = oglądanie przemocy w środkach masowego przekazu powoduje znieczulenie na agresję

• Badania dot. związku między oglądaniem przemocy a występowaniem agresywnych i przestępczych zachowań wśród młodych odbiorców dostarczają niejednolitych wyników.

• Wyniki badań:

• Przemoc w telewizji może w przypadku młodych widzów podnieść na krótki czas poziom agresywności, obniżyć wrażliwość lub podnieść poziom tolerancji na przemoc

• Przemoc w telewizji nie ma bezpośredniego związku z występowanie zachowań przestępczych u odbiorców

• media odgrywają istotną rolę w definiowaniu problemów społecznych

• Informacje przekazywane przez media o osobach podejrzanych, oskarżonych czy ofiarach mogą mieć różne następstwa dla tych, których dotyczą

- mogą nastawiać na korzyść bądź niekorzyść podejrzanego

- wywoływać nacisk na osb podejmujące decyzje w tej sprawie

- występuje zjawisko przedwczesnego medialnego osądzania

- istniej możliwość identyfikacji poszczególnych osb gdy nie przestrzegana jest zasada domniemania niewinności

• obraz kontrolowania przestępczości przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości jest przez środki masowego przekazu dosyć słabo zarysowany

• sposób w jaki środki masowego przekazu przedstawiają przestępczość, działalność organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości wpływa na stosunek społeczeństwa do prawa i na kryminalnopolitczne postawy obywateli:

• Postawa rygorystyczna = prawa należy bezwzględnie przestrzegać

• Postawa relatywistyczna = dopuszcza w wyjątkowych sytuacjach złamanie prawa, nie negując słuszności prawnej regulacji

W Polsce przeważają nieznacznie postawy rygorystyczne.

• sposób pokazywania informacji na temat przestępczości może wpływać na punitywność społeczeństwa odnośnie prawno karnych reakcji na przestępczość

• Mierniki postaw punitywnych: stosunek do kary śmierci, bezwzględnego pozbawienia wolności, kar nie izolacyjnych, warunkowego umorzenia postępowania, przedterminowego zwolnienia, itd.

• Bardziej punitywne postawy po nagłośnieniu w mediach zjawiska (molestowanie) czy konkretnego przestępstwa (zabójstwa)

• selektywny i sensacyjny sposób przedstawiania przestępczości i prawnokranej reakcji może mieć znaczenie dla polityki kryminalnej:

-Opinia społeczna może sprzyjać powstawaniu rozwiązań liberalnych albo umacniania tendencji wstecznych

• środki masowego przekazu mogą być wykorzystywane przez władzę do uzasadniania prowadzonej przez siebie polityki kryminalnej

Środki odurzające a przestępczość

wzajemne relacje, nadużywanie a przestępczość, przestępczość o charakterze „prohibicyjnym”, zachowania przestępcze osób nie będących konsumentami środków odurzających, prawo karne a środki odurzające - podręcznik, rozdz. VII

1. Środki odurzające to nie tylko narkotyki, ale i inne substancje psychoaktywne jak chociażby alkohol czy środki psychotropowe. W dopuszczalnym uproszczeniu środki odurzające = środki psychoaktywne.

2. Środki odurzające wywołują doznania psychiczne nie tylko na podstawie działan farmakologicznych (samo działanie substancji wprowadzonej do organzimu), ale także zależy od indywidualnych cech osobniczych oraz od środowiska i kultury (obejmuje to m.in. nastawienie do substancji i oczekiwanie efektów, sytuacja konsumpcji)

3. Wywołane mogą zostać dwa rodzaje uzależnień: psychiczne (każda substancja wywołuje) i fizyczne, w którym to przypadku przy braku danej substancji może dojść do poważnych powikłań somatycznych zwanych „zespołem abstynencyjnym” lub „głodem narkotycznym”. Uzależnienie fizyczne bardzo szybko wywołują opiaty (opium, heroina, morfina). W dłuższym stosowaniu alkohol i inne barbiturany.

4. Niektóre środki odurzające tworzą zjawisko tolerancji - konieczność zmieniania ilości tej samej substancji by otrzymać ten sam efekt. W przypadku zwiększania dawki (jak np. w opiatach ) mówimy o tolerancji dodatniej. Gdy zmniejszona dawka pozwala na uzyskanie pożądanego odczucia mówimy o tolerancji ujemnej (taką cechę ma m.in. alkohol w zaawansowanym nałogu).

5. Oczywiście w przypadku stosowania środków odurzających możemy mieć styczność z samymi negatywnymi somatycznymi konsekwencjami zaczynającymi się na powolnych zmianach w organizmie i tworzeniu chorób, aż do samego „złotego strzału” czyli dawki śmiertelnej, którą posiada większość takich substancji (kokaina, opiaty, alkohol)

6. W związku z tym, iż sama w sobie konsumpcja nie jest niebezpieczna, dopiero złe nawyki, forma i inne okoliczności mogą powodować negatywne skutki, rozróżnia się używanie i nadużywanie (aczkolwiek podział jest bardzo niejednoznaczny)

7. Środki odurzające można dzielić na wiele sposobów, z grubsza ważny jest podział na depresanty (obniżające pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego - opiaty, barbiturany) stymulanty (wzmagające pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego - kokainy, amfetaminopochodne [ np. ecstasa] ) oraz halucynogeny (powodują zmiany w postrzeganiu - m.in. LSD), przy czym np. alkohol czy konopie indyjskie nie dają zaklasyfikować się tylko do jednej z grup, gdyż zależnie od czasu jaki upłynął od konsumpcji, dawki i indywidualnych cech zmieniają swoje cechy (konopia indyjska najpierw powoduje stymulację i halucynację a potem senność, alkohol najpierw pobudza, potem wprowadza także działanie depresyjne)

8. Relacje pomiędzy przestępczością a środkami odurzającymi są skomplikowane i nadal nie do końca wyjaśnione, jednak udowodniono że związki takie istnieją. Relacje dzielimy według dwóch płaszczyzn:

• Środek odurzający stanowi ustawowe znamię czynu zabronionego lub przedmiotem krymiznalizacji są pewne czynności dotyczące samego środka odurzającego (proste - jeśli posiadanie narkotyków jest karane to każda konsumpcyjna styczność z nimi jest przestępstwem. W bardziej skomplikowanym przypadku - jeśli przestępstwem jest prowadzenie samochodu pod wpływem alkoholu to mamy tu przestępstwo w 100% związane z danym środkiem. Na tej płaszczyźnie rozpatrujemy te substancje w stosunku do których prowadzona jest polityka prohibicji - aktualnie taka jest prowadzona na forum międzynarodowym dotycząca narkotyków)

• Drugą płaszczyzną jest ta, która próbuje ustalić związek pomiędzy daną substancją a popełnieniem przestępstwa niezwiązanego z danym środkiem. Jednak ta płaszczyzna dzieli się na trzy dodatkowe kategorie:

• Wpływ bezpośredni - czynniki farmakologiczne katalizują przestępczość - np. włączony „agresor” u pijanego, co doporowadziło do bójki

• Wpływ pośredni - zachowanie prowadzące do zdobycia środka odurzającego (nie tylko napad na aptekę, ale także rozbój w celu uzyskanie pieniędzy na zakup

• Postępujące wykolejenie społeczne i psychodegradacja wypływające z nadużywania środków odurzających

9. Przestępczość o charakterze „prohibicyjnym” to ta należąca do pierwszej z płaszczyzn. W Polsce głównie należą do niej przestępstwa narkotykowe (silna polityka prohibicyjna). W Polsce praktycznie wszystkie czynności związane z narkotykami są zakazane - produkcja, wwóz, wywóz, przewóz, wprowadzanie do obrotu, udzielanie innej osobie itd. W Polsce ilość przestępstw prohibicyjnych w latach 1985-1996 w statystykach milicyjno- policyjnych jest wyjątkowo nieduża (w 1986 - 1,15%, 1992 - 0,29%, 1996 - 0,76% wszystkich przestępstw). Ten procent mocno odbiega od analogicznych w Europie Zachodniej i USA, w związku z czym można podejrzewać, iż jest w Polsce bardzo duża ciemna liczba przestępstw, m.in z powodu iż są to tzw. „przestępstwa bez ofiar”. Jednak ze statystyk wynika, że mimo wszystko skuteczność organów ścigania i tak się zwiększa.

10. Stan odurzenia alkoholem a przestępczość - w potocznym rozumieniu alkohol jest uważany za bardzo silny katalizator zachowań przestępczych, co wynika nie tylko z farmakologii, ale i ze statystyk policyjnych dotyczących odsetka osób znajdujących się pod wpływem alkoholu wśród osób podejrzanych o poełnienie przestępstwa. Jednak trzeba zastrzec, iż jedynie w przestępstwach komunikacyjnych zawsze sprawdza się dokładnie trzeźwość (ze względu na kwalifikację czynu), w pozostałych przypadkach robi się to dużo rzadziej, dlatego te statystki nie są precyzyjne (zwykle tworzone są na podstawie deklaracji podejrzanego czy pił alkohol bezpośrednio przed czynem [bez sprawdzania stopnia nietrzeźwości ] ). Jednak tak czy tak statystyki policyjne wskazują bardzo dużą zależność szczególnie w przestępstwach związanych z agresją (praktycznie zawsze powyżej 50% - np. zabójstwo, napaść na funkcjonariusza, znęcanie się nad rodziną). W przypadku klasycznych przestępstw przeciwko mieniu odsetek nigdy nie przekraczał 50% będąc znacząco niższy niż w przypadku agresji. Warto wiedzieć, iż w ogóle od 1989 istnieje silna tendencja spadku udziału osób pod wpływem przy wszystkich przestępstwach (największa w tych agresywnych) . Wynika to prawdopodobnie ze zmiany w sposobach popełniania tych przestępstw.

11. Relacja pomiędzy alkoholem a przestępstwem NIE JEST prosta. Stan odurzenia nie jest ani warunkiem wystarczającym ani warunkiem koniecznym do popełnienia przestępstwa (przecież mnóstwo osób pije i nie popełnia przestępstwa, tak samo jak niepijący popełniają je) . Tak samo ilość spożywanego alkoholu nie prowadzi do jakiejkolwiek zależności. Alkohol jest czynnikiem katalizującym, jednak do jego uaktywnienia na tym polu muszą znaleźć się: czynniki kulturowe, wzory zachowania pod wpływem, osobowość konsumenta, fizjologia osobnicza, dostępne narzędzia, odpowiednia sytuacja itd. Alkohol nie jest tylko czynnikiem kryminogennym, ale także wiktymogennym (duży odsetek ofiar znajdował się pod wpływem)

12. Długotrwałe spożywanie alkoholu powoduje zaburzenie pełnienia ról społeczenych, efektem czego jest degradacja społeczna i psychiczna, czego efektem są silne zaburzenia funkcjonowania społecznego, mogące prowadzić do przestępczości (zwykle mającej na celu zdobycie alkoholu, bądź środków na jego zakup). Jednak nie można dojść do wniosku, iż populacja alkoholików jest bezpośrednio związana z populacją przestępców. Wynika to z trudności stwierdzenia, co było pierwsze - przestępstwo czy alkohol, czy też równolegle i niezależnie się rozwijały. (zależność przestępstwo prowadzi do alkoholizmu może być tak samo prawidłowa)

13. Stan odurzenia narkotykami a przestępczość - bardzo skomplikowane relacje, związane głównie z ich wielkim zróżnicowaniem. Np. opiaty działające także depresyjne i zmniejszają czynności konsumenta, powodując typowe zachowanie wycofujące się [często kultura konsumentów tych środków zakłada wycofanie i pasywność oraz odrzucenie agresji]. Głównym czynnikiem powodującym przestępczość wśród użytkowników opiatów jest chęć zdobycia środków na zakup kolejnej porcji narkotyku, które bywają bardzo drogie. Tak więc w przypadku tych środków samo bycie pod ich wpływem powinno zmniejszyć przemoc itp.

Za to narkotyki o charakterze stymulującym jak kokaina czy amfetamina mają dużo większy potencjał agresywny i w związku z nadpobudliwością i nadaktywnością mogą prowadzić do przemocy itp.

Środki halucynogenne mogą mieć różne objawy (np. marihuana - kultura promująca jest nastawiona pasywnie względem świata), więc mogą zmniejszać, ale mogą także wystąpić stany psychotyczne sprzyjające agresji.

14. Narkomania a przestępczość - dużo szybsze i silniejsze uzależnienie powodujące bardzo poważne zaburzenia funkcjonowania społecznego prowadzi do szybkiego odejścia do społeczeństwa narkomana (szczególnie w przypadku opiatów). Występuje wtedy tzw. „syndrom ćpuna” polegający na koncentracji swojego życia wokół zdobywania środków. Dodatkowym problem jest fakt, że narkoman musi mieć styczność ze światem przestępczym, gdyż jedyną drogą do osiągnięcia narkotyku jest jego nielegalne zdobycie. Dodatkowo narkotyki są stosunkowo drogie (zjawisko to nazywane jest „ taksą kryminalizacyjną” - odbijaniem sobie ryzyka wpadki przez dealera w postaci wzrostu ceny).

Statystyki nie pokazują jaki procent przestępstw został popełniony przez osoby pod wpływem narkotyku (można to uczynić jedynie w przypadku złapania na gorącym uczynku), jednak badania typu self-report wśród narkomanów wykazuje, iż ponad 50% popełniło przestępstwo przeciwko mieniu w ciągu ostatnich 12 miesięcy.

15. Zachowania przestępcze osób nie będących ich konsumentami - to jest ważny czynnik wypływający z polityki prohibicyjnej, której jednym z celów było ostre, represyjne, karanie osób zajmujących się zakazanymi czynami, a w związku z tym stworzenie wysokich kosztów działalności związanej z substancjami niedozwolonymi (a przez to ich nieopłacalność). Jednak paradoksalnie ujawnił się efekt odwrotny (wysoka „taksa kryminalizacyjna” spowodowała możliwość ogromnych zysków dla osó parających się tym, przez co pomimo ryzyka zachęciło to dużo osób). Przykładem takich zachowań może być np. wypłynięcie Ala Capone w czasach prohibicji w USA, kiedy to nastąpiło na skutek wysokich cen alkoholu bardzo poważne wzmocnienie przestępczości zorganizowanej. W tej chwili „narkobiznes” jest bardzo opłacalny (przebicia na cenach narkotyków w detalu mogą sięgać 1000 razy więcej niż w hurcie prrodukcyjnym). Czasem nie tylko sama działalność narkotykowa jest przestępstwem, ale także prawdopodobnie większość porachunków gangsterskich na polskich ulicach ma związek z narkotykami.

16. Prawo karne a środki odurzające - aktualnie przez prawo jest prowadzona polityka prohibicyjna, która jest poddawana silnej krytyce. Wynika ona z dotychczasowej nieskuteczności tej metody (nie tylko zjawisko sie nie zmniejsza, ale wrecz wzrasta), w dodatku daje ona dużo skutków ubocznych - na płaszczyźnie ogólnospołecznej powoduje nie tylko atrakcyjność sprzedaży narkotyków, ale i jako, że ściga przestępstwa bez ofiar, w dodatku mocno nieskutecznie, powoduje negatywne nastawienie ludzi.

Prohibicja powoduje także bardzo silne szkodliwe skutki dla konsumentów pogłębiając ich problemy. Konieczność nielegalnego zdobywania narkotyków zmusza do kontaktów ze światem przestępczym, bycie w pełni uzależnionym od praw czarnego rynku, na którym rozprowadzane są towary pośledniej jakości, zakażonych, trujących, odbywając sie w kiepskich szkodliwych warunkach po bardzo wysokich cenach. Narkomani ze względu na ciągłość popełniania przestępstwa mają problemy w zwracaniu się o pomoc, bojąc się zaufać służbom państwowym. Wcześniej wypisane ceny narkotyków powodują konieczność nielegalnego zdobywania pieniędzy i potęgują przestępczość wśród narkomanów, wzmagając ich marginalizację społeczną (metodą na uzyskanie pieniędzy są nie tylko kradzieże, ale i prostytucja). W ten sposób może okazać się, iż konsekwencje prohibicji powodują dużo silniejsze problemy niż samo zażywanie narkotyku.

Jako, że remedium na te efekty może być legalizacja narkotyków postulowano ją wielokrotnie, jednak udowodniono jej bezzasadność (nawet alkohol jest reglamentowany w większości krajów, a jest substancją uzasadnioną kulturowo, w przeciwieństwie do narkotyków. )

Dlatego aktualnie prowadzona jest polityka redukcji szkód opierająca się na zauważeniu, iż problem narkomanii składa się z dwoch składowych: podaży i popytu. Dla podaży, czyli dostarczanie, przemyt, handel itp. Prohibicja powinna być utrzymana (z tendnecją do dyskutowania a legalizacji narkotyków miękkich). Dla popytu powinna być przeprowadzona całkowita depenalizacja i wzmożenie instytucji pomocowych dla osób znajdujących się po stronie popytowej. (redukując popyt zmniejszymy podaż)

Zjawisko przestępczości a zmiany społeczne

Odkąd przestępczość jest traktowana jako zjawisko społeczne badacze szukali powiązania pomiędzy jej wzrostem a innymi przemianami zachodzącymi w społeczeństwach. Immanentną cechą społeczeństw jest ich ciągła zmienność, którą można zaobserwować w takich obszarach jak:

- Demografia (liczebność populacji, struktura wiekowa, płci i narodowości, migracje)

- Funkcjonowanie podstawowych instytucji społecznych (powiązanych z gospodarką, władzą, edukacją, religią, ochroną zdrowia)

1. Gospodarka: ma wpływ na zatrudnienie, zamożność, układ klasowy

2. System władzy: polityka używania siły do realizacji celów społecznych

3. System oświaty: wykształcanie umiejętności, usytuowanie ich na określonych pozycjach w gospodarce, przekazywanie dorobku kulturowego

4. Religia: integracja lub konfliktowanie społeczeństwa, inicjowanie zmian społecznych lub hamować, przyciąganie nowych wyznawców

5. Medycyna : leczenie zapobieganie chorobom, zmiana postaw wobec umierania lub rodzenia.

6. Stratyfikacja społeczna ( zróżnicowanie, nierówności w podziale dobra, powstawanie stratyfikacji społecznej, wpływ na kulturę konsumpcyjną)

7. Kultura (przekazywanie wartości, norm, przekonań, oczekiwań normatywnych, zmiana zachowań w określonych sytuacjach, przemiany wynikające ze sprzeczności kulturowych.

Początkowo badania dotyczyły powiązań pomiędzy przestępczością a zmianami gospodarczymi, znacznie rzadziej brano pod uwagę zmiany demograficzne. Dopiero ostatnio zaczęto brać pod uwagę funkcjonowanie instytucji wymiaru sprawiedliwości.

Obecnie uważa się, że należy brać pod uwagę zespoły różnych czynników, nie tylko ekonomicznych, próbując odnaleźć zmienne wpływające na przestępczość. Różnorodność w sposobie i zakresie przeprowadzania badań, powoduje trudności w porównywaniu i prezentacji wyników.

Koncepcje jednoczynnikowe przyczyn przestępczości

Pierwsze badania nad różnymi czynnikami wpływającymi na przestępczość miały miejsce w XIXw. Dowiedziono, że industrializacja połączona z rozrostem centrów przemysłowych przyczyniły się do pauperyzacji i rozrostu klasy robotniczej. Wraz z tym zjawiskiem wzrastała przestępczość. Dokładniejsze analizy doprowadziły do wniosków, że bezpośredni wzrost przestępczości był ściśle powiązany ze wzrostem cen zboża i innymi produktami pierwszej potrzeby. Inne badania przeprowadzone na początku XX wykazały, że poprawa koniunktury gospodarczej ma wpływ na spadek przestępczości. Prowadzono również badania ,które wiązały wzrost przestępczości ze wzrostem bezrobocia. Chodziło tutaj głównie o przestępstwa przeciwko mieniu.

Wyniki współczesnych badań nad czynnikami wpływającymi na przestępczość.

GOSPODARKA: skoro wpływa na wszystkie dziedziny życia społecznego, to musi wpływać również na przestępczość. Sytuacja ekonomiczna może kreować pewne stany, które sprzyjają wzrostowi przestępczości. Różne zawirowania gospodarcze mogą doprowadzać do sytuacji stresu, która może wyzwalać zachowania przestępcze.

Dobra sytuacja w gospodarce: mały wzrost/spadek konsumpcji -duży wzrost przestępczości przeciwko mieniu/mały przeciwko osobie, duży wzrost konsumpcji - nieznaczny wzrost przestępczości przeciwko mieniu/ Duzy przeciwko osobie.

Wzrost konsumpcji powoduje: wzrost ilości dóbr, które można ukraść. Zmianę stylu życia, na taki, który może narażać na stanie się ofiarą. Z drugiej strony, umożliwone jest legalne nabycie dóbr, wcześniej nie osiągalnych.

Zła sytuacja w gospodarce: obniżanie poziomu życia, inflacja, zwiększenie bezrobocia. Zwiększa się przepaść pomiędzy posiadającymi a tymi co nie mają jakichś dóbr.

Z drugiej strony kryzys może doprowadzić do powrotu do grup sąsiedzkich, wzrostu znaczenia rodziny i kontroli nieformalnej, wzmocnienia więzi społecznych.

Bezrobocie a przestępczość

Zauważono również, że pewne przestępstwa wymagają pracy, aby mogły być dokonane. Np. potrzebna jest przykrywka pod kradzież samochodów itp. W takim wypadku, bezrobocie przyczynić się może do spadku przestępczości.

Z drugiej strony brak możliwości legalnego zdobycia środków do życia popycha w stronę zachowań przestępczych.

Inflacja - gdy rośnie ludzie unikają płacenia podatków.

Obniżenie dochodów-może przyczynić się zarówno do przestępstw przeciwko osobie jak i mieniu.

Urbanizacja i industrializacja

Pierwsze badania wykazują, ze wzrost przestępczości ma miejsce w pierwszej fazie powstawania obiektów przemysłowych. Tłumaczy się to zwiększeniem ruchliwości społecznej i urbanizacją kultury. To ruchliwość społeczna, która jest skutkiem urbanizacji jest przyczyną wzrostu przestępczości. Zurbanizowane tereny przyciągają turystów, powstają wokół nich tereny letniskowe, poprawia się sytuacja społeczno-ekonomiczna, która przyczynia się do wzrostu przestępczości.

Zmiany w funkcjonowaniu instytucji kontroli

Fałszowanie statystyk w celu pozyskania większych funduszy w trudnej sytuacji ekonomiczne. Fałszowanie może odbywać się zarówno w postaci podnoszenia statystyk w celu pokazania zagrożenia, jak i zmniejszania statystyk w celu wykazania swojej skuteczności i przydatności.

Zmianom mogą również ulegać rodzaje kontrolowanej przestępczości. Zwrócenie uwagi na przestępczość białych kołnierzyków, selektywne ściganie pewnych przestępstw.

Zwiększenie liczby policjantów przyczynia się do zwiększenia przestępczości ujawnionej. Może również psychologicznie oddziaływać na sprawców, którzy rzadziej będą dopuszczać się przestępstw.

Same zmiany nie determinują zmian przestępczości. Mogą one jednak mieć wpływ na pewne określone obszary przestępczości, częstotliwość występowania przestępstw w określonych odcinkach czasowych.

Koncepcje wykorzystywane do wyjaśniania zjawisk

Marks: Motywacja do przestępczych zachowań, sprzeczność pomiędzy konsumpcją a produkcją. Obie klasy są motywowane do działań przestępczych, ich rozdaj zależy od klasowej pozycji. Jednak szczególnie wzrost przestępczości w trakcie kryzysu ujawnia się najwidoczniej w klasie najbiedniejszej. Przestępczość biały kołnierzyków jest omijana przez wymiar sprawiedliwości, który działa selektywnie.

Teoria anomii: Durkheim- stan, gdy normy społeczne tracą swoją pierwotną moc, Merton- gdy powszechnie akceptowane cele, nie mogą być osiągane powszechnie akceptowanymi sposobami (innowacja, bunt). Dzieje się tak w przypadku przemian, ekonomicznych, społecznych, kulturowych. Gdy rozwój, nie potrafimy adekwatnie określić naszych możliwości, następuje wzrost aspiracji, szybkiego zaspokajania swoich potrzeb, bogacenia się, osiągania wcześniej niedostępnych celów - zwiększa prawdopodobieństwo kryminalnych zachowań. Gdy kryzys- brak środków, zmusza do przestępstw. Głównie przestępstwa przeciwko mieniu, ale i także „irracjonalne” przeciwko osobie. Gwałtowna zmiana może uruchomić także rytualny i konformistyczny tryb funkcjonowania, który da poczucie bezpieczeństwa.

Sposobności przestępcze i działania rutynowe

O rozmiarach przestępczości decyduje podaż okazji przestępczych. Potrzebni są: umotywowany sprawca, cel i brak ochrony tego celu. Wzrost ekonomiczny powoduje wzrost dóbr konsumpcyjnych, które mogą stać się celem przestępstwa. Zwiększa się ilość wolnego czasu, rozrastanie się niekontrolowanej przestrzeni publicznej, anonimowe osiedla.

Naznaczanie społeczne

Kryzys może powodować ostrzejszą reakcję społeczną na przestępczość częstsze naznaczanie. Przestępstwa, które normalnie były rzadko rejestrowane, teraz będą silniej piętnowane. Większym zmianom nie ulegną statystyki przestępstw, które normalnie są na wysokim poziomie. Nasila się również zjawisko wtórnej dewiacji.

Jak to było gdy komuna padła

Zmienił się system gospodarczy, ustrój, kultura, struktura społeczna, system polityczny. Zwiększyła się gwałtownie przestępczość ujawniona, następnie jest wzrost albo się stabilizował, albo zaczynał spadać. Zmieniała się dynamika poszczególnych przestępstw, szczególnie tych z uzyciem przemocy. Zmianie uległy sposoby popełniania przestępstw, większość stała się znacznie bardziej brutalna, zaczęto wykorzystywać najnowsze technologie itp. Nasileniu uległo zjawisko przestępczości zorganizowanej. Doszło do umiędzynarodowienia przestępczości

Teorie kryminologiczne

Teoria anomii Mertona:

Należy ona do nurtu teorii strukturalnych, tj. takich, które źródło dewiacji widzą w strukturze społecznej.

Wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi wywieranemu przez społeczeństwo celem skłonienia ich do osiągania uznanych w tym społeczeństwie wartości. Nacisk ten często jest wywierany dlatego, iż społeczeństwo wytwarza jedną wspólną strukturę kulturową, która określa do czego należy dążyć oraz co należy osiągnąć. Niezwykle istotnym elementem jest wskazanie za pomocą jakich środków lub na jakiej drodze wolno jednostce osiągać dane cele kulturowe. Miejsce jednostki w społeczeństwie determinuje jej sposób zachowania gdyż w sposób znaczący może ograniczać jej możliwości osiągania danych celów przy użyciu społecznie akceptowanych środków. Kolejną istotna sprawą jest to, czy i w jakim stopniu jednostka zinternalizowała te cele i środki. Ze stopnia zinternalizowania wynika stopień akceptacji. Merton wyróżnił 5 sposobów przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań:

1. Konformizm- jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre określone cele i środki oraz ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów i potrafi je wykorzystać.

2. Innowacja- Jednostka internalizuje cele, które społeczeństwo każe osiągać, nie internalizując sposobów ich realizacji. Osoba prezentu­jąca taki rodzaj przystosowania wykorzystuje środki zabronione, choć często równie skuteczne. Innowacja ma miejsce nie tylko w niższych warstwach społecznych, ale również w wyższych, tyle że tego rodzaju przestępców („w białych kołnierzykach") trudniej jest ukarać.

3. Rytualizm- Pojawia się przy odrzuceniu przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę ( co wynika ze zbyt słabej internalizacji tych celów), przy silnej internalizacji akceptowanych sposobów dochodzenia do tych celów. Jednostka rezygnuje z aspiracji i obniża własne ambicje zadowalając się przestrzeganiem uznawanych norm postępowania. Ten ro­dzaj przystosowania ma często miejsce w strukturach biurokratycz­nych, wśród warstw niższych-średnich.

4. Wycofanie- część celów oraz służących ich osiągnięciu środków zostało silnie zinternalizowanych, środki te są jednak nieosiągalne lub zawiodły i jednostka nie ma jak osiągnąć celów. Następuje wtedy wycofanie tj. zrezygnowanie z prób realizowania celów oraz podjęcie działalności zastępczej nieakceptowanej społecznie (włóczęgostwo, narkomania, alkoholizm)

5. Bunt- odrzucenie środków i celów przy jednoczesnej próbie wyznaczenia nowych celów i odmiennych norm. Ma charakter zbiorowy (najczęściej), gdyż buntująca się jednostka nie osiągnie nowych celów w pojedynkę.

W teorii tej wiele zależy od otoczenia i jego nacisku na jednostkę, nacisk ten jest wiodącym czynnikiem sprzyjającym internalizacji środków i celów. W tych warstwach, w których podkreślanie ważności środków jest słabsze niż podkreślanie ważności celów, szansa wystąpień zachowań innowacyjnych jest największa. Tym właśnie tłumaczy on nasilenie przestępczości w warstwach niższych, które mają silnie zinternalizowane cele (kryteria sukcesu) przy niewystarczającym zaakcentowaniu ważności sięgania po społecznie akceptowane i dopuszczane środki.

Teoria przestępczej podkultury Cohena

Należy do teorii zróżnicowania kulturowego. Cohen zastanawia się nad przyczynami największej przestępczości wśród warstw niższych. Cohen przyjął, iż warstwą dominującą w społeczeństwie amerykański (na nim oparł on swoje obserwacje) jest klasa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu klasie niższej. Taka sytuacja wynika z faktu, iż większość stanowisk wiążących się ze sprawowaniem kontroli społecznej obsadzanych jest przedstawicielami klasy średniej. Osoby z innych warstw społecznych muszą spełniać stawiane im wymagania. Cechy, które liczą się dla klasy średniej, a ich posiadanie warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego to: ambicja, osobista odpowiedzialność (poleganie na sobie, pomaganie innym tylko wtedy kiedy nie przeszkadza to nam), szacunek dla osiągnięć, świecki ascetyzm (gotowość i zdolność odpierania pokus natychmiastowego zaspokojenia swych życzeń), racjonalność (zdolność przewidywania i planowania wydarzeń), dbałość o wygląd i maniery (odpowiedni ubiór oraz umiejętność zjednywania sobie ludzi), eliminacja agresji fizycznej i przemocy, rozsądny wypoczynek (konstruktywny odpoczynek przy którym ćwiczymy umiejętności albo rozwijamy wiedzę), szacunek dla własności (docenianie ważności prawa własności).

Zdaniem Cohena w warstwach niższych nie przykłada się zbyt dużej wagi do kształcenia tych cech, a późniejsze ich wykształcenie jest niezwykle trudne co uniemożliwia przedstawicielom warstw niższych przeniesienie się do warstwy średniej (nie są oni w stanie nauczyć się odpowiedniego słownictwa, nie posiadają odpowiedniego wykształcenia). Jednocześnie warstwa średnia wpoiła im potrzebę osiągnięcia sukcesu i społecznego awansu, nie mają jednak możliwości zaspokojenia tych potrzeb w sposób akceptowany przez klasę średnią. Powoduje to, iż młodzież klasy niższej tworzą własne środowisko, które rozwija postawy wrogie wobec dyskryminujących ich norm i wartości. W takiej bandzie wytwarzana są wartości i normy przeciwstawna do ogólnie uznawanych. Tak powstaje subkultura negatywistyczna, która jest: nieutylitarna (nie dla osiągnięcia korzyści lecz dla samego działania), jej przejawem jest chęć szkodzenia innym czyli złośliwość (demonstracyjne łamanie zakazów, niszczenie cudzego mienia) połączona z wielostronnością (kradnie się wszystko). Cechami takiej subkultury są impulsywność, przypadkowość działania, brak celów i podkreślanie autonomii grup.

Zachowanie przestępcy jest prawidłowe z punktu widzenia standardów jego subkultury, a dokładniej ponieważ jest sprzeczne z normami przyjętymi w szerszej kulturze.

Teoria przestępczości klas niższych Millera

Twierdzenie o zróżnicowaniu kulturowym jako źródle przestępczości klas niższych. Zdaniem Millera niezdolność do spełnienia wymagań narzucanych przez warstwę średnią nie wystarczy do stworzenia się odrębnej „negatywistycznej” subkultury, gdyż do wytworzenia trwałej subkultury potrzeba działania czynników pozytywnych. Warstwa niższa wytworzyła subkulturę, którą tworzy sieć norm wywodzących się z „punktów skupienia” tj. z wartości grupowych, które umożliwiają zachować prestiż w grupie.

Punkty skupienia:

1. Trudności (popadanie w konflikty z prawem nie jest potępiane, a ceniona jest umiejętność „wymigania się” od odpowiedzialności)

2. Twardość (specyficznie pojmowana „męskość”, brak skrupułów, odwaga, odporność fizyczna i psychiczna + pogarda dla intelektu, sztuki..)

3. Cwaniactwo (umiejętność manipulowania innymi i niepozwalaniu na manipulację sobą)

4. Podniecenie („flirt z niebezpieczeństwem” przybierający postać zachowań, w których główną rolę odgrywają imprezy, narkotyk, alkohol, seks i hazard)

5. Los (większość zależy od szczęścia- 2bieguny ludzkiego losu to pech i szczęście)

6. Niezależność (sprzeciw wobec zewnętrznej kontroli i autorytetom)

W subkulturach tworzą się podziały według kryterium płci. W domach dominują kobiety, więc chłopcy łączą się w grupy, które pomagają im zaspokoić potrzeby niezaspokajane przez rodzinę. Przynależność do grupy ma ogromne znaczenie, bez niej nie można uzyskać wysokiego statusu w grupie. Wysokiej pozycji nie można uzyskać bez cech wysoko cenionych w tej grupie, a więc potrzeba przynależności do grupy i walka o pozycję w niej wywołują zachowania dewiacyjne.

*Cohen vs. Miller

Cohen postrzega zachowanie kryminalne jako reakcje na wymuszanie przez warstwę średnią stosowania się do przyjętych przez nią norm, Miller jako produkty specyficznej kultury warstwy niższej. Cohen widzi mechanizm powstawania przestępczości w narzucaniu poglądów i wartości warstwie słabszej, a Miller w konieczności zachowań członków warstwy niższej z jej kulturą.

Teoria zróżnicowanych okazji Richarda Clowarda i Lloyda Ohlina

Oni również zajmowali się problemem zachowań dewiacyjnych w niższych warstwach społecznych. Uważają oni, iż na wybór zachowań sprzecznych z prawem ma nie tylko brak dostępu do środków skłaniających do zachowań poprawnych ale również dostęp do środków koniecznych do podjęcia zachowania antyprawnego. Do popełnienia przestępstwa potrzebny jest dostęp do wzorców zachowań, postaw, motywacji, systemów wartości i umiejętności do prowadzenia działalności niezgodnej z prawem. Nieletni grupują się w zbiorowości o odmiennych cechach tj.

-przestępcze (przestępstwa przeciwko mieniu lub jako środek do uzyskania korzyści materialnej, nieletni żyją w środowisku nasyconym dorosłymi kryminalistami, zintegrowanym, obecność dorosłych kryminalistów ułatwia karierę przestępczą)

-konfliktowe (środowiska zdezorganizowane, nieletni nie stykają się ze stabilny systemem ról społecznych, duża ruchliwość pozioma i pionowa oraz zmienny skład ludnościowy co osłabia kontrole wobec nieletnich. Młodzież nie styka się z żadnymi wzorcami z którymi mogłaby się identyfikować. Rozwiązują więc oni swoje problemy w jedyny znany im sposób, chaotyczny czyli konfliktowy)

-wycofania (powstaje wtedy gdy nieletni i młodzi dorośli nie zdołali zaspokoić swoich aspiracji przy pomocy środków legalnych i nielegalnych, a mają dostęp do narkotyków, gdyż ich subkultura koncentruje się wokół zażywania narkotyków)

Teoria zróżnicowanych powiązań Edwina Sutherlanda

Teoria, w której autor stara się opisać mechanizm wyboru określonego zachowania, gdyż według niego jednostka dochodzi do zachowania dewiacyjnego na skutek określonego procesu.

Stwierdzenia:

1. „Zachowanie przestępcze jest wyuczone". Twierdzenie to oznacza, iż człowiek nie ma żadnych naturalnych, wrodzonych skłon­ności do przestępstwa, a musi się nauczyć zachowań przestępczych.

2. „Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania". Procesy komunikowania, dzięki którym następuje interakcja między ludźmi, a przez to uczenie się przestępczości, następują albo w postaci zwer­balizowanej, albo za pomocą gestów.

3. „Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania przestęp­czego zachodzi w obrębie grup pierwotnych". To właśnie te grupy — rodzina, sąsiedzi, rówieśnicy, są głównym nośnikiem wzorów zachowania, także tych nonkonformistycznych. Stąd wniosek, że środki masowego przekazu, według tej teorii, nie odgrywają takiej roli w kształtowaniu przestępczości

4. „Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw — czasami skomplikowane, cza­sami zaś bardzo proste — jak i konkretne kierunki motywacji, dą­żeń, racjonalizacji i postaw". E.H. Sutherland bardziej niż do tech­nik przestępstwa przywiązuje wagę do uczenia się nonkonformi­stycznych postaw.

5. „Uczenie się konkretnych motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja ich naruszaniu". W zależności od danej społeczności mamy do czynienia z osobami, które uważają, że norm prawnych należy przestrzegać oraz takimi, które sprzyjają ich naruszaniu.

6. „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji (określeń) sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzy­jającymi naruszaniu prawa". Jest to twierdzenie o zróżnicowanych powiązaniach, stanowiące główny punkt teorii E.H. Sutherlanda. Oznacza ono, że jednostki zostają przestępcami na skutek przewagi kontaktów z wzorami przestępczymi nad kontaktami z wzorami nie-przestępcznymi.

7. „Zróżnicowane powiązania mogą różnić się częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością". Wymienione róż­nice dotyczą zarówno powiązań z zachowaniem przestępczym, jak i nieprzestępczym. Sama liczba powiązań z zachowaniami przestęp­czymi lub nieprzestępczymi nie jest decydująca dla powstania nad­wyżki jednych nad drugimi. Równie ważny jest czas ich trwania, uprzedniość czy intensywność. Im częstszy kontakt z wzorami za­chowań przestępczych, im są one dłuższe, im wcześniejsze i bardziej intensywne, tym wyższe jest prawdopodobieństwo dewiacji.

8. „Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powią­zanie z wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych obej­muje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się". Poprzez po­wyższe twierdzenie E.H. Sutherland chciał powiedzieć, iż proces ten nie ogranicza się do naśladownictwa.

9. „Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nieprzestępcze jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości". Ge­nezy zachowań przestępczych nie da się wyjaśnić za pomocą wskazania na dążenia i wartości, jakie ludzie chcą osiągnąć, gdyż są one wspólne dla zachowań konformistycznych i przestępczych. Jeśli motywem postępowania człowieka jest chęć zdobycia bogactwa, to może on to czynić zarówno za pomocą uczciwej pracy, jak też napa­dając na konwoje przewożące pieniądze. Motyw jest wspólny, ale różne środki działania.

Teoria ta rozsiewa dużo niejasności, a główny problem tkwi w tym, iż zakłada ona milcząco-pasywny obraz człowieka, który nie wybiera określonego zachowania, a zostaje w nie wepchnięty.

Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury

Pozwala ona uzupełnić teorię Sutherlanda, ukazując psychospołeczne mechanizmy leżące u podstaw zachowań przestępczych. Jednostka musi się zetknąć z określonym przestępnym zachowaniem, musi je zaobserwować i zapamiętać, ewentualnie musi nabyć potrzebne umiejętności. Informacji dostarcza jednostce przede wszystkim rodzina, zbiorowości rówieśników i sąsiedzkie, a także środki masowego przekazu. Tak wyuczone zachowania zostają podjęte dopiero po ich wyzwoleniu przez bodźce wyzwalające. Zagadnienie genezy agresji i przemocy Bandura rozpatruje w trzech podstawowych płaszczyznach, a mianowicie jako mechanizmów nabywania wzorów zachowań agresywnych, mechanizmów wyzwalania zachowań agresywnych i mechanizmów utrwalania zachowań agresywnych.

Mechanizmy nabywania wzorów zachowań agresywnych, czyli obserwacja i modelowanie.

Bodźce wyzwalające:

-awersyjne (frustracje, wywołujące emocje o zabarwieniu ujemnym)

-instrumentalne (związane z dążeniem do uzyskania określonej korzyści)

-modelujące (związane z pobudzającym albo hamującym wpływam otoczenia, na podejmowanie określonych czynności)

- instrukcyjne (posłuch względem osób znaczących)

- związane z chorobą albo zaburzonym stanem psychicznym

Mechanizmy podtrzymywania zachowań agresywnych- wzory zachowań agresywnych, aby stać się trwałym elementem repertuaru zachowań danej jednostki muszą zostać odpowiednio utrwalone. Podstawowym mechanizmem utrwalania są wzmocnienia zewnętrzne (zach. Agresywne mogą dawać jednostce konkretne korzyści, w postaci zysków lub redukcji niekorzystnych sytuacji, mogą być źródłem istotnych nagród społecznych w postaci prestiżu, fizyczne karanie dostarcza wzorów zachowań agresywnych), wzmocnienia zastępcze (obserwacja jak są karani lub nagradzani za zachowania inni. Im spójniejsze wzory reakcji na zachowania agresywne, w postaci kar lub nagród, obserwuje jednostka w swym otoczeniu, tym większy wywiera ona wpływ na jej własne zachowanie.), wzmocnienia wewnętrzne (czasem jednostka odczuwa satysfakcje i zadowolenie z zachowań agresywnych)

Zróżnicowany wpływ społeczny pozwala jednostce nabywać umiejętności i wiedzę, jednocześnie tylko od jednostki zależy jak je ona wykorzysta.

Teoria technik neutralizacji Greshama Sykesa i Davida Matza

Zakwestionowali oni pogląd o tym, iż główną przyczyną zachowań kryminalnych jest tworzenie się subkultur. Uważają oni, iż młodzież, która popełnia przestępstwa internalizuje poprawny system wartości i norm, lecz wynajduje sobie sposoby usprawiedliwiania postępowania niezgodnego z tym systemem. Znajdują sobie okoliczności, które w wyjątkowej sytuacji pozwalają na zneutralizowanie (wyłączenie działania) zinternalizowanej normy. Pozwala to uniknąć wyrzutów sumienia.

Techniki neutralizacji:

1. Zaprzeczenie odpowiedzialności (czyn był zbiegiem okoliczności, sprawca nie mógł postąpić inaczej)

2. Zaprzeczanie bezprawia (działanie sprawcy nie wyrządziło nikomu krzywdy, bądź wyrządziło znikomą, bądź jest to sprawa jedynie między poszkodowanym, a sprawcą)

3. Zaprzeczenie, odrzucenie ofiary (sprawca jest przekonany, że ofiara zasłużyła sobie na takie potraktowanie)

4. Potępienie potępiających (sprawca usprawiedliwia się tym, że inni robią tak samo)

5. Powołanie na wyższe racje (sprawca powołuję się na kolizję wartości wymagającą poświęcenia dobra- np. ukradł dla zapewnienia lepszego bytu rodzinie)

Katalog ten nie jest zamknięty. Do zastosowania neutralizacji dochodzi jedynie w momencie, w którym sprawca zinternalizował wcześniej normy. Jest to w zasadzie proces psychospołeczny ułatwiający popełnienie przestępstwa, a nie pokazuje on mechanizmu prowadzącego do powstania przestępstwa.

Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego

Przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej, gdyż zmniejsza to gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych. Hirschi wyróżnia cztery składniki więzi jednostki ze społeczeństwem:

1. Przywiązanie (przywiązanie, a więc emocjonalny związek z otoczeniem. Im mocniejsze jest bowiem przywiązanie do rodziny, przyjaciół, rówieśników, tym mniejsze prawdopodobieństwo przestępstwa. Z założenia to otoczenie jest oto­czeniem konformistycznym, a więc w jego skład wchodzą osoby, które przestrzegają norm.)

2. Zaangażowanie (Zaangażowanie w działalność zgodną z normami- Powstrzymywanie się od dewiacji wynika bowiem z chłodnego rachunku, z kalkulacji zysków i strat. Jeśli człowiek zaangażował się w jakąś sferę działalności konformistycznej, to żal mu będzie, naruszając normy, narazić się na utratę wszystkiego, co dotąd zdobył. T. Hirschi ustalił, że im wyższy jest poziom ludzkich aspiracji, tym prawdopodobieństwo dewiacji maleje. Natomiast im ludzie ma­ją mniej do stracenia (osoby o niskim statusie, upośledzone war­stwy społeczne), tym większe prawdopodobieństwo zachowań de­wiacyjnych.)

3. Zaabsorbowanie (wynika z tego, iż udział człowieka w działalności zgodnej z prawem, konsumuje tyle jego czasu, iż nie zostawia miejsca na działalność przestępczą ani nie stwarza takich okazji)

4. Przekonanie (Gotowość do przestrzegania norm prawnych wynika z poziomu ich akceptacji, im jest on wyższy tym mniejsze prawdopodobieństwo dewiacji.)

Brak lub osłabienie, któregoś z elementów tworzących więź społeczną może prowadzić do przestępstwa. Słabością tej teorii jest założenie, iż istnieje w społeczeństwie jeden system wartości i norm.

Teoria naznaczania Edwina Lemerta

Źródłem inspiracji tej teorii było pojęcie jaźni odzwierciedlonej- każda jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, posiada jakąś samoocenę, która wpływa na jej zachowanie, z kolej wpływ na samoocenę jednostki ma wyobrażenie jednostki o tym jak widzą ja inni, jej otoczenie. Szczególnie ważne są oceny osób dla jednostki znaczących. Na podstawie tego Lemert wyróżnił dewiację pierwotną i wtórną.

Dewiacja pierwotna- fakt naruszenia normy społecznej, który nie ma większego wpływu na samoocenę jednostki.

Dewiacja wtórna- konsekwencje dewiacji pierwotnej tj. reakcja jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania.

Człowiek staje się dewiantem dopiero w wyniku procesu interakcji, który prowadzi do dewiacji wtórnej. Konsekwencją uznania przez grupę, iż miało miejsce naruszenie normy społecznej jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, tj. „proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości”. Reakcją ze strony społeczeństwa, polega na dezaprobacie, de­gradacji i izolacji osoby przekraczającej normy. Końcowym etapem opisywanego procesu jest przyłączenie się dewianta do grupy ludzi podobnych do niego a więc do grupy dewiacyjnej.

Teoria naznaczania Howarda S. Beckera

Próbował on stworzyć socjologiczną koncepcję kontroli społecznej. (wpływ G.H. Meada) Dewiacyjność jest cechą pewnych zachowań. Cecha ta jest konsekwencją dokonania przez grupę określonej interpretacji zachowania i nadania mu określonego znaczenia. Dewiacja jest więc subiektywna, dewiacyjność nie jest immamentną cechą człowieka. „Grupy społeczne kreują dewiację poprzez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów).

Zachowania	Zgodne z normą	Naruszające normę
Postrzegane jako dewiacyjne	Błędnie oceniane	Dewiant
Postrzegane jako niedewiacyjne	Konformista	Ukryty dewiant

Zachowanie, które nie spotka się z żadną reakcją społeczną nie jest interesujące. Ważne jest dopiero jednoznaczne nadanie jednostce przez jej otoczenie dewiacyjnego statusu i związane z tym konsekwencje. Nasilenie reakcji społecznej jest zmienne w czasie, zależy od tego kto naruszył normę i kto był poszkodowany, a reakcja społeczna jest też zależna od tego czy działanie pociąga za sobą skutki. Naznaczanie danej osoby to samorealizująca się prognoza.

Proces naznaczania społecznego Edwina M. Schura

Opisuje on wspomniane przez Beckera psychospołeczne mechanizmy kształtowania się kariery dewiacyjnej jako proces składający się z 4 zasadniczych elementów:

-stereotypizacja (jednostka określona jako dewiant zaczyna być postrzegana przez stereotyp przestępcy, złodzieja, pijaka, narkomana, zboczeńca itp.)

- retrospektywna interpretacja (interpretowanie wcześniejszych zachowań nie dewiacyjnych jako dewiacyjne).

- dysonans poznawczy innych jednostek utrzymujących z dewiantem kontakty

- pochłanianie ról ( rola dewianta staję się rolą dominującą, a wszystkie inne, które pełniła jednostka przestają mieć znaczenie)

Mamy jeszcze inne mechanizmy jak: ceremonię degradacji statusu; uzgadnianie rzeczywistości.

Teorie te skłoniły do zmiany podejścia do kontroli społecznej tym samym sposobu karania. Zaczęto postulować aby nieletnich sprawców karać na drodze sądowej dopiero w ostateczności, a wcześniej stosować wobec nich inne środki jak np. diversion.

Teoria „działań rutynowych” Marcusa Felsona

Czołowym twórcą jest Marcus Felson. Teoria ta głosiła, iż tym co decyduje o rozmiarach przestępczości jest podaż okazji przestępczych. Wiąże się to z tym, iż o popełnieniu przestępstwa decyduje okazja, która pojawia się wtedy kiedy mamy obiekt zdatny do ataku i osłabioną nad nim kontrolę. Podaż okazji przestępczych nie jest wielkością stałą i zależy od wielu czynników. Podstawową przyczyną zjawiska stałego wzrostu przestępczości w społeczeństwach przemysłowych i postprzemysłowych, jest właśnie wysoka podaż okazji przestępczych. Podaż jest wysoka, gdyż mamy do czynienia z ogromną koncentracją zdatnych celów do ataku, a w społeczeństwach tych doszło do osłabienia mechanizmów kontroli. Felson podaje cały szereg powodów, dla których we współczesnych społeczeństwach mamy do czynienia z takim osłabieniem tradycyjnych mechanizmów kontrolnych, przy czym generalnie odpowiedzialność za to ponoszą w jego przekonaniu procesy urbanizacji i zmiany społecznej. Pierwszym z brzegu przykładem może być osłabienie tradycyjnych mechanizmów kształtowania więzi społecznej, przemiany modelu funkcjonowania rodziny (dzisiaj większość życia jednostki odbywa się poza rodzina), inne instytucje nie rekompensują próżni kontrolnej (szkoła niedomaga). Taki sam efekt ma ekspansja przestrzeni publicznej, gdyż przestrzeń prywatna cechuje się tym, iż nikt nie czuje się za nią odpowiedzialny. Ludzie większą część swojego życia spędzają w jej obrębie, która nie jest poddana skutecznym metodom nieformalnej kontroli społecznej. Zanik kontroli nieformalnej powoduje przerzucanie coraz większych obowiązków na instytucje kontroli formalnej, które z kolej nie są w stanie podołać nowym obowiązkom.

1

---