Sposoby transmisji wpływów wychowawczych
Rozdział 26
Sposoby transmisji:
naśladownictwo - jeden z procesów uczenia się zachowań i działań, w wyniku którego jednostka naśladująca internalizuje wzory kulturowe. Od dawna było przedmiotem dyskusji i sporów w psychologii, toczonych wokół problemu czy jest ono mechanizmem dziedzicznym czy nabytym. Dawne teorie instynktów traktowały czynności naśladowcze jako przejaw specyficznego instynktu naśladownictwa. Pojęcie instynktu naśladowczego odrzucili wybitni psychologowie tacy jak : H.Wallon, E.Claparede, P.Guillaume i J. Piaget. Nie wykluczali oni jednak całkowicie podłoża instynktowego w czynnościach naśladowczych, chodziło raczej o uwydatnienie roli doświadczenia, a jednocześnie znaczenia naśladownictwa w procesie nabywania doświadczeń, kształtowania zdolności i umiejętności. Zdaniem Claparede'a pierwiastkiem instynktownym w czynnościach naśladowczych byłoby dążenie do zgodności - np. powtarzanie ruchu dopóki nie będzie on zgodny z ruchem modela-typowe dla naśladownictwa odruchowego, opartego na połączeniach wrodzonych 9np. ziewanie, uśmiech dziecka).Natomiast naśladownictwo nabyte, oparte na skojarzeniach wyuczonych, przybiera najpierw postać naśladownictwa mimowolnego, którego istotą jest przyjemność funkcjonalna, ćwiczenie wyzwalanych automatycznie ruchów, położenia ciała, prostych sposobów zachowania się.
Piaget i Wygotski zwrócili uwagę na fakt, że dzięki naśladownictwu dziecko nawiązuje pierwsze kontakty społeczne- mechanizm ten stanowi najważniejsze po mowie i najwcześniejsze źródło uspołecznienia działania ludzkiego. Zdaniem Wygotskiego naśladownictwo jest jedną z podstawowych dróg kulturowego rozwoju jednostki, prowadząca do opanowania złożonego doświadczenia społ. Obaj uczeni uwydatnili związek naśladownictwa z zachowaniem się inteligentnym oraz z własną aktywnością i możliwościami rozwoju podmiotu.
Piaget > naśladownictwo przedsłowie stanowi jeden z przejawów inteligencji sensoryczno-motorycznej, będąc kontynuacją akomodacji. Forma naśladownictwa zmienia się jednak w poszczególnych stadiach okresu rozwojowego. W końcowych stadiach rozwoju inteligencji praktycznej, naśladownictwo przybiera formę zróżnicowaną- wyzwala się od konieczności bezpośredniego stykania się podmiotu z modelem i przechodzi na płaszczyznę wyobrażeniową.
modelowanie - Bronfenbrenner :” modelowanie wykracza poza zewnętrzne upodabnianie się, ponieważ powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki zachowania modela”. Wystarczy, że modelowane czynności podmiotu mają ten sam charakter, klimat lub nastrój, ze zmierzają do tego samego celu.
2 fazy procesu modelowania:
1) przyswojenie - polega na zrozumieniu sensu danego zachowania i utrwaleniu go w pamięci
2) wykonanie - wymaga sprawności i umiejętności bądź zaistnienia odpowiednich warunków czy okazji, bądź tez wystarczająco silnej motywacji dla wprowadzenia w czyn tego, co zostało zaobserwowane i przyswojone. Dziecko może przyswoić pewien wzorzec zachowania, ale nie ma ochoty tej czynności podjąć.
Na skuteczność modelowania wpływają:
Właściwości podmiotu ( indywidualna podatność na modelowanie, uwarunkowana doświadczeniem podmiotu, poziomem jego sprawności i umiejętności, stopniem rozwoju umysłowego, motywacją)
Cechy czynności - bodźce
Właściwości modela ( kompetencja, wysoka pozycja społeczna, prestiż, autorytet, czynny udział w procesie wychowania, reprezentatywność czynności modela dla zachowania grupy, do której podmiot chce należeć; pozytywne następstwa zachowania się modela)
Od ostatnich 2 czynników będzie zależało to, czy i w jakim stopniu podmiot będzie skłonny do przejmowania zachowań modela.
identyfikacja - tendencja, przeważnie podświadoma lub nie w pełni uświadomiona do „bycia taki samym” jak ktoś, kto jest przedmiotem dodatnich uczuć o dużym nasileniu, ideałem, wzorem postępowania. Proces ten dotyczy zarówno postaci realnych jak i bohaterów literackich, filmowych, telewizyjnych. Podobieństwo modela do podmiotu z nim się identyfikującego, jak również proces projekcji - ułatwia identyfikację. Łatwiej jest wczuwać się losy bohatera reprezentującego tę samą płeć, grupę wiekową, warstwę społeczną, którym podmiot czuje się powiązany poprzez wspólne upodobania, zainteresowania.
Istotna role procesie identyfikacji odgrywa zasada dysonansu - rozbieżności poznawczo-motywacyjnej pomiędzy realnym a idealnym obrazem samego siebie (między kim jestem a kim chciałbym być)
Stawianie zadań i wymagań stanowi bezpośredni sposób oddziaływania na psychikę wychowanka. Kierowanie czynnościami ludźmi poprzez nakazy, zakazy, polecenia, instrukcje, ma charakter zewnętrzny lub wewnętrzny.
Wymagania i zadania stawiane z zewnątrz oraz sposoby ich transmisji :
wytwarzanie nawyków i przyzwyczajeń przez ćwiczenie - ćwiczenie i powtarzanie czynności to nieodzowny warunek wytworzenia u człowieka umiejętności zachowania się we właściwy, tj. oczekiwany przez wychowawcę, sposób. Wdrażanie przez trening do określonych zachowań doprowadza do ukształtowania się określonych nawyków, ale nie jest wystarczające do dokonania i utrwalenia głębszych zmian w psychice wychowanka.
Trwałość związków pomiędzy bodźcami pełniącymi funkcje sygnalizacyjne a reakcjami jednostki zależy w dużej mierze od tego, czy i w jakim stopniu dane zachowanie zaspokaja potrzeby i realizuje wartości podmiotu, przynosi mu satysfakcję.
Throndike - prawo efektu - skojarzenia bodźca z reakcją utrwalają się wtedy, gdy towarzyszy im stan przyjemności oraz zadowolenia. Związki wywołujące stan przykrości- osłabiają się.
Hull - zakładał, że utrwalają się te czynności, które doprowadzają do redukcji popędu, tj napięcia związanego z dążeniem do zaspokojenia potrzeby. Usunięcie tego napięcia stanowi pierwotne wzmocnienie danej formy zachowania, wzmocnieniem wtórnym może stać się jakikolwiek obojętny bodziec współwystępujący w czasie, towarzyszący redukcji popędu.
Szczególną wartość mają wzmocnienia wtórne społeczne (aprobata czynności dziecka, pochwały, okazywanie pozytywnych uczuć). W zależności od czasu, w jakim następuje wzmocnienie bodźca i reakcji, wyróżniamy wzmocnienia natychmiastowe i odroczone oraz sporadyczne i systematyczne, ciagłe. Najbardziej skuteczne- natychmiastowe i sporadyczne.
Zjawisko Humphreysa - wzmocnienie ciągłe prowadzi do szybszego wytworzenia się reakcji, ale reakcje te szybko ulegają wygaszeniu. Wzmacnianie sporadyczne doprowadza - co prawda w wolniejszym tempie - do reakcji lepiej utrwalonych.
Do kategorii wzmocnień, które odgrywają szczególną rolę w procesie wychowani, należą nagrody i kary.
Koncepcja Mowrera - zwolennik dwuczynnikowej teorii wzmocnienia. Uważał, że kary bywają skuteczne i powodują pożądane zmiany w zachowaniu. Skuteczność kary polega na tym, że wywołuje ona strach, podobnie jak nagroda - nadzieję. Kara stanowi warunek wytworzenia reakcji unikania: czynnego, jeżeli przyczyną jest strachu jest bodziec zewnętrzny lub sytuacja albo biernego, gdy jednostka powstrzyma się od działania po dotarciu do niej sygnałów wewnętrznych skorelowanych z reakcja instrumentalną. Obie formy unikania powodują redukcję strachu.
w sytuacji, gdy człowiek daremnie oczekuje na nagrodę, a jego nadzieja nie zostaje spełniona - przeżywa on rozczarowanie, będące karą dla niego. tak pojmowana kara nie wywiera na organizm szkodliwego wpływu. Pełni ona ważne funkcje wychowawcze w społeczeństwie, ucząc jego członków przestrzegania norm społecznych. Gdy normy te zostaną zinternalizowane, można wówczas za pomocą racjonalnych kar wytworzyć u jednostki opór na pokusy lub też - gdy norma zostanie przekroczona- silne poczucie winy.
Badania nad skutecznością kar w wychowaniu w rodzinie i szkole, jakie prowadził S. Mika, potwierdziły tezę, iż warunkiem skutecznego zadziałania kary na zachowanie się uczniów, jest akceptacja przez podmiot normy, za której nieprzestrzeganie został ukarany i pozytywny stosunek do jednostki wymierzającej karę. Jeżeli te warunki zostaną spełnione, to kara nie będzie odczuwana jako akt wrogi lub agresywny.
Interioryzacja - proces rozwojowy, polegający na przekształceniu zewnętrznych czynności podmiotu w jego czynności wewnętrzne, psychiczne. Jest warunkiem internalizacji.
Internalizacja - proces asymilacji przez jednostkę norm, wartości i postaw reprezentowanych przez grupę społeczną. Jednostka może uważać owe normy czy poglądy i postawy grupy za obce jej własnym przekonaniom, stopniowo jednak przyswaja je, asymiluje i włącza do systemu własnych wartości i norm, aż wreszcie mogą się one stać jej własnymi przekonaniami. Jest istotnym mechanizmem transmisji wpływów wychowawczych, które odnoszą się do przekazywania norm moralnych i zasad postępowania. W znaczeniu węższym internalizacja polega na tym, że dana norma staje się uwewnętrznioną regułą zachowania w rozmaitych sytuacjach. W znaczeniu szerszym to zdolność podmiotu do wewnętrznej kontroli.