STRUKTURA FIZJONOMICZNA, A PIĘKNO KRAJOBRAZU

Tadeusz J. Chmielewski¹, Emilia Śliwczyńska² Agnieszka Kułak¹

¹Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody

[e-mail] [e-mail]

²Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

[e-mail]

1. Tezy i cel pracy

Artykuł rozwija elementy teorii kompozycji i estetyki krajobrazu. W wielu publikacjach udowodniono już tezę, że naturalne komponenty krajobrazu stanowią silne uwarunkowania dla rozwoju (= silnie wpływają na rozwój) jego określonych cech kulturowych. Zależność ta ma charakter dynamiczny i często dwutorowy [Antrop M., 2005, Höchtl F., Lehringer S., Konold W., 2005, O'Rouke E. 2005, Giannecchini M., Twine W., Vogel C., 2006]. Różnorodność uwarunkowań naturalnych sprzyja rozwojowi różnorodności krajobrazów kulturowych [Palang H. i in., 2006, Stephenson J., 2008, O'Rourke E. 2006]. Z kolei uwarunkowania przyrodnicze i historyczno-kulturowe kształtują określoną strukturę fizjonomiczną krajobrazu. Na przykład - warunki naturalne warunkują rozwój społeczności rolniczych, a te z kolei w dłuższej perspektywie czasu wpływają znacząco na kształt szaty roślinnej danego terenu. Zależności te badane były za pomocą analizy kopalnych pyłków roślin, m. in. w południowej Szwecji [Broström A. i in., 2005], południowej Estonii [Poska A. i in., 2008], zachodniej Norwegii [Hjele K. L., Overland A., 2009] oraz we Włoszech [Mercuri A. M. i in., 2012]. Przyjmując te elementy ogólnej teorii systemów krajobrazowych, autorzy tego artykułu sformułowali w nim 4 kolejne tezy:

1. Poznanie struktury fizjonomicznej krajobrazu powinno być ważnym elementem klasyfikacji i oceny wartości (w tym piękna) terenu;

2. Krajobraz może mieć swój określony styl, tak jak mają go obiekty architektoniczne, zespoły urbanistyczne oraz parki i ogrody;

3. Wyraźnie ukształtowanie cechy stylistyczne krajobrazu, podnoszą wskaźnik oceny jego piękna (jego wartości estetycznych);

4. Jest stosunkowo niewiele uniwersalnych kryteriów oceny piękna różnorodnych krajobrazów. W ocenie tego piękna ważną rolę odgrywają liczne wartości subiektywne: regionalne, lokalne i osobiste.

Celem tego artykułu jest rozwinięcie i przedyskutowanie tych tez, w oparciu o analizę literatury oraz własne studia krajobrazowe i przemyślenia.

2. Interpretacja pojęcia krajobraz

Rozumienie i definiowanie słowa krajobraz zmieniało się w czasie, wraz z rozwojem wiedzy o środowisku przyrodniczym oraz o wykorzystaniu jego zasobów i walorów przez człowieka [Chmielewski 2012]. Genetycznie najstarsze jest odnoszenie słowa krajobraz do fizjonomii terenu i odbieranych przez obserwatora wrażeń estetycznych. W Księdze Psalmów pojawia się ono jako określenie pięknego widoku Jerozolimy [Naveh, Liberman 1984]. Według Schmithüsena, od co najmniej X w. n.e. terminu krajobraz używano na terenie Niemiec w odniesieniu do regionu, obszaru o określonym charakterze wizualnym [Schmithüsen 1964]. W XVIII w. opisywanie krajobrazu (czyli tego, co w danym kraju można zobaczyć) nazywano w Polsce krajopisarstwem [Ostaszewska 2002]. Także T. C. Daniel i J. Vining oraz S. Amir i E. Gidalizon uważają, że termin krajobraz wyraźnie koncentruje się na wizualnych właściwościach, lub charakterystycznych cechach środowiska, do których zalicza się elementy naturalne i antropogeniczne oraz zasoby fizyczne i biologiczne, które mogą być identyfikowane wizualnie. Nie są tu zatem uwzględniane procesy geochemiczne, funkcje biologiczne, zagrożone gatunki, naturalność i „dzikość” terenu, wartości kulturowe i historyczne, czy cały wachlarz dźwięków, smaków i zapachów [Daniel, Vining, 1983; Amir, Gidalizon, 1990].

Nie jest to oczywiście podejście jedyne. Od lat 30. XX w. następuje okres szybkiego rozwoju kolejnych, współcześnie co najmniej 8 nurtów badań krajobrazowych, reprezentujących podejścia:

• fizjonomiczne,

• geokompleksowe i geosystemowe,

• geobotaniczne (fitosocjologiczne),

• ekosystemowe,

• energetyczne

• termodynamiczne

• geoekosystemowe

• interdyscyplinarnej syntezy [Chmielewski 2012].

Stosując podejście interdyscyplinarnej syntezy, T. J. Chmielewski określił krajobraz jako: rozległy, skomplikowany system przestrzenny, obejmujący trzy układy hierarchiczne, wzajemnie ze sobą powiązane: (a) abiotyczny, złożony z geokompleksów; (b) biotyczny, zorganizowany w populacje i biocenozy pozostające w silnych relacjach z ich siedliskami, w wyniku których kształtują się ekosystemy i fizjocenozy; (c) antropogeniczny, obejmujący elementy krajobrazu wytwarzane, lub przekształcanie przez człowieka. System ten transformuje materię i energię oraz multisensorycznie oddziałuje na będące jego elementami organizmy żywe. Wizualnym efektem współistnienia wszystkich elementów systemu na określonym obszarze, jest swoista fizjonomia krajobrazu [Chmielewski 2012].

Abiotyczne i biotyczne komponenty systemu krajobrazowego, powstałe w wyniku działania sił przyrody, tworzą tzw. krajobrazy naturalne, stanowiące środowisko działalności człowieka. W wyniku tej działalności, krajobrazy naturalne stopniowo przekształcane są w krajobrazy kulturowe [Richling, Solon 2011]. Współcześnie na lądowej części Ziemi zdecydowanie dominują krajobrazy kulturowe, o bardzo zróżnicowanej skali antropogenicznego przekształcenia i ogromnej różnorodności fizjonomicznej. Ochrona tej różnorodności przed presją globalizacji jest jednym z wyzwań współczesnej cywilizacji [Berkes et al. eds 2006, Plieninger i in. 2006, Lindenmeyer, Hobbs eds 2007, Turner 2010].

Fizjonomiczne podejście do badań krajobrazowych reprezentowane jest przede wszystkim przez architektów, urbanistów i architektów krajobrazu, a także przez związanych z krajobrazem ludzi sztuki, ale ostatnio staje się także ważnym elementem interdyscyplinarnych badań systemów krajobrazowych.

Według J. Bogdanowskiego, podejście fizjonomiczne eksponuje zagadnienia kompozycji przestrzennej i cech estetycznych zarówno naturalnych, jak i kulturowych składowych krajobrazu. Wg tego nurtu, krajobraz to fizjonomia powierzchni ziemi, lub jej części, to obraz kraju [Novák1950], to scalony obraz środowiska naturalnego i antropogenicznego danego regionu [Bogdanowski 1976]. Analiza fizjonomii tak złożonego układu wymaga percepcji zintegrowanej, obejmującej formy pokrycia i ukształtowania terenu, materiały, proporcje, relacje, faktury, barwy, cechy stylistyczne itp. [Androp 1982, Chmielewski 2012]. Zbiór fizjonomicznych atrybutów krajobrazu odbieranych jako całość, określany jest jako „postać krajobrazu” (gestalt). Jest ona nie tylko sumą składowych, ale stanowi nową jakość percepcji [Zonneveld 1990]. Zintegrowany odbiór postaci krajobrazu, wraz z wiedzą o tradycji i kulturze miejsca, składa się na odczuwanie tożsamości danego terenu. Krajobraz jest wyrazem tożsamości miejsca i czasu [Myczkowski 2003]. Spośród wszystkich elementów ludzkiej ikonosfery, krajobraz ma największą oglądalność, jest więc największym kreatorem zbiorowej wyobraźni [Böhm 2006].

Literatura:

1. Overland A., Hjelle K. L. (2009) From forest to open pastures and fields: cultural landscape development in western Norway inferred from two pollen records representing different spatial scales of vegetation. Vegetation History and Archeobotany, 18, 459-476.

2. Broström A., Sugita S., Gaillard M-J., Pilesjö P. (2005) Estimating the spatial scale of pollen dispersal in the cultural landscape of southern Sweden, The Holocene, 15, 252-262.

3. Poska A., Sepp E., Veski S., Koppel K. (2008) Using quantitative pollen-based land-cover estimations and a spatial CA_Markov model to reconstruct the development of cultural landscape at Rõuge, South Estonia, Vegetation History and Archeobotany, 17, 527-541.

4. Mercuri A. M., Bandini Mazzanti M., Torri P., Vigliotti L., Bosi G., Florenzano A., Olmi L., Massamba N'siala I. (2012) A marine/terrestrial integration for mid-late Holocene vegetation history and the development of the cultural landscape in the Po valley as a result of human impact and climate change, Vegetation History and Archeobotany, 21, 353-372.

5. Plieninger T., Höchtl F., Spek T. (2006) Traditional land-use and nature conservation in European rural landscapes, Environmental Science & Policy, 9, 317-321.

6. Giannecchini M., Twine W., Vogel C. (2007) Land-cover change and human-environmen interactions in a rural cultural landscape in South Africa, The Geographical Journal, 173, 26-42.

7. Höchtl F., Lehringer S., Konold W. (2005) “Wilderness”: what it means when it becomes a reality—a case study from the southwestern Alps, Landscape and Urban Planning, 70, 85-95.

8. O'Rourke E. (2005) Socio-natural interaction and landscape dynamics in the Burren, Ireland, Landscape and Urban Planning, 70, 69-83.

9. Stephenson J. (2008) The Cultural Values Model: An integrated approach to values in landscapes, Landscape and Urban Planning, 84, 127-139.

10. Palang H., Printsmann A., Konkoly Gyuró É., Urbanc M., Skowronek E., Woloszyn W. (2006) The Forgotten Rural Landscapes of Central and Eastern Europe, Landscape Ecology, 21, 347-357.

4

---