STRUKTURA FIZJONOMICZNA, A PIĘKNO KRAJOBRAZU

Tadeusz J. Chmielewski¹, Emilia Śliwczyńska² Agnieszka Kułak¹

¹Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody

[e-mail] [e-mail]

²Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

[e-mail]

Streszczenie

Ugruntowana w architekturze krajobrazu teoria wnętrz krajobrazowych [Bogdanowski 1976, 1994, 1998, Bogdanowski i in. 1981] skupia się przede wszystkim na fizjonomicznej strukturze i kompozycji krajobrazów kulturowych, o znacznym urozmaiceniu i dużym zagęszczeniu form ukształtowania i pokrycia terenu. Mniej uwagi poświęca natomiast mozaikowatym obszarom o dużym stopniu naturalności, rozległym zwartym kompleksom leśnym oraz wielkoprzestrzennym terenom otwartym, o dominacji agrocenoz. Wykorzystując własne prace badawczo-projektowe, Chmielewski [2012] rozszerzył dotychczasową klasyfikację wnętrz krajobrazowych, uwzględniając także wnętrza w krajobrazach o niewielkim stopniu antropogenicznego przekształcenia. W pierwszej części niniejszej pracy zaprezentowano przykłady analizy kompozycji tak wyróżnionych typów wnętrz krajobrazowych. W drugiej części pracy podjęto próbę analizy struktury fizjonomicznej krajobrazów położonych poza wnętrzami krajobrazowymi. Łącząc dorobek geografii fizycznej kompleksowej z zakresu klasyfikacji krajobrazów naturalnych, z doświadczeniami ekologii krajobrazu dotyczącymi analiz struktury przestrzennej płatów pokrycia terenu na tle „matrycy krajobrazowej” oraz z dorobkiem teorii wnętrz krajobrazowych, przeprowadzono klasyfikację i wstępną charakterystykę fizjonomicznych typów krajobrazu. Przykłady wybranych fizjonomicznych typów krajobrazu zaprezentowano na fotografiach i na rysunku studialnym. Trzecią część pracy poświęcono analizie zależności między strukturą fizjonomiczną krajobrazu, a wrażeniami estetycznymi wywieranymi przez poszczególne typy kompozycji krajobrazowych.

1. Wprowadzenie

Rozumienie i definiowanie słowa krajobraz zmieniało się w czasie, wraz z rozwojem wiedzy o środowisku przyrodniczym oraz o wykorzystaniu jego zasobów i walorów przez człowieka [Richling, Solon 2011, Chmielewski 2012]. Genetycznie najstarsze jest odnoszenie słowa krajobraz do fizjonomii terenu i odbieranych przez obserwatora wrażeń estetycznych. W Księdze Psalmów pojawia się ono jako określenie pięknego widoku Jerozolimy [Naveh, Liberman 1984]. Według Schmithüsena, od co najmniej X w. n.e. terminu krajobraz używano na terenie Niemiec w odniesieniu do regionu, obszaru o określonym charakterze wizualnym [Schmithüsen 1964]. W XVIII w. opisywanie krajobrazu (czyli tego, co w danym kraju można zobaczyć) nazywano w Polsce krajopisarstwem [Ostaszewska 2002]. Także T. C. Daniel i J. Vining oraz S. Amir i E. Gidalizon uważają, że termin krajobraz wyraźnie koncentruje się na wizualnych właściwościach, lub charakterystycznych cechach środowiska, do których zalicza się elementy naturalne i antropogeniczne oraz zasoby fizyczne i biologiczne, które mogą być identyfikowane wizualnie. Nie są tu zatem uwzględniane procesy geochemiczne, funkcje biologiczne, zagrożone gatunki, naturalność i „dzikość” terenu, wartości kulturowe i historyczne, czy cały wachlarz dźwięków, smaków i zapachów [Daniel, Vining, 1983; Amir, Gidalizon, 1990].

Nie jest to oczywiście podejście jedyne. Od lat 30. XX w. następuje okres szybkiego rozwoju kolejnych, współcześnie co najmniej 8 nurtów badań krajobrazowych, reprezentujących podejścia:

• fizjonomiczne,

• geokompleksowe i geosystemowe,

• geobotaniczne (fitosocjologiczne),

• ekosystemowe,

• energetyczne

• termodynamiczne

• geoekosystemowe

• interdyscyplinarnej syntezy [Chmielewski 2012].

Podejście fizjonomiczne reprezentowane jest przede wszystkim przez architektów, urbanistów i architektów krajobrazu, a także przez związanych z krajobrazem ludzi sztuki, ale ostatnio staje się także ważnym elementem interdyscyplinarnych badań systemów krajobrazowych.

Według J. Bogdanowskiego, podejście fizjonomiczne eksponuje zagadnienia kompozycji przestrzennej i cech estetycznych zarówno naturalnych, jak i kulturowych składowych krajobrazu. Wg tego nurtu, krajobraz to fizjonomia powierzchni ziemi, lub jej części, to obraz kraju [Novák1950], to scalony obraz środowiska naturalnego i antropogenicznego danego regionu [Bogdanowski 1976]. Analiza fizjonomii tak złożonego układu wymaga percepcji zintegrowanej, obejmującej formy pokrycia i ukształtowania terenu, materiały, proporcje, relacje, faktury, barwy, cechy stylistyczne itp. [Androp 1982, Chmielewski 2012]. Zbiór fizjonomicznych atrybutów krajobrazu odbieranych jako całość, określany jest jako „postać krajobrazu” (gestalt). Jest ona nie tylko sumą składowych, ale stanowi nową jakość percepcji [Zonneveld 1990]. Zintegrowany odbiór postaci krajobrazu, wraz z wiedzą o tradycji i kulturze miejsca, składa się na odczuwanie tożsamości danego terenu. Krajobraz jest wyrazem tożsamości miejsca i czasu [Myczkowski 2003]. Spośród wszystkich elementów ludzkiej ikonosfery, krajobraz ma największą oglądalność, jest więc największym kreatorem zbiorowej wyobraźni [Böhm 2006].

2. System krajobrazowych jednostek przestrzennych

Poszczególne dyscypliny naukowe zajmujące się krajobrazem wypracowały i stosują różne systemy podziału obszaru na jednostki terytorialne. Jedne nauki koncentrują się na delimitacji jednostek strukturalnych, inne - na wyznaczaniu jednostek funkcjonalnych, z mniej lub silniej akcentowanymi odniesieniami terytorialnymi, inne wreszcie - operują obydwoma typami podziałów. Daje to w efekcie wielką różnorodność terminów naukowych, czasem różniących się od siebie jedynie niuansami. Mimo różnorodności podejść metodycznych, dla wszystkich nauk o krajobrazie wspólne jest natomiast założenie, że jego struktura i organizacja ma charakter hierarchiczny, to znaczy, że zespół jednostek wyższego rzędu tworzy jednostkę wyższego rzędu [Chmielewski 2001].

3. Teoria wnętrz krajobrazowych

Według krakowskiej szkoły architektury krajobrazu, granice fizjonomicznych jednostek przestrzennych można w krajobrazie wyznaczyć, nakładając na siebie przestrzenne zasięgi form ukształtowania i pokrycia terenu oraz granic obszarów wynikających z historii zagospodarowania badanego terenu [Bogdanowski 1994, 1998].

Za podstawową jednostkę fizjonomicznej kompozycji krajobrazu uznano wnętrze krajobrazowe [Bogdanowski 1976, 1994]. Wnętrze krajobrazowe [WK] to fragment przestrzeni otaczającej obserwatora, wyodrębniony z otoczenia poprzez odpowiednią kompozycję form ukształtowania i pokrycia terenu.

Ugruntowana w architekturze krajobrazu teoria wnętrz krajobrazowych skupia się przede wszystkim na fizjonomicznej strukturze i kompozycji krajobrazów kulturowych, o znacznym urozmaiceniu i dużym zagęszczeniu form ukształtowania i pokrycia terenu. Mniej uwagi poświęca natomiast mozaikowatym obszarom o dużym stopniu naturalności, rozległym zwartym kompleksom leśnym oraz wielkoprzestrzennym terenom otwartym, o dominacji agrocenoz. Wg Chmielewskiego, w zależności od charakteru i wzajemnych relacji naturalnych i antropogenicznych form ukształtowania i pokrycia terenu, wnętrza krajobrazowe możemy podzielić na 3 typy. Jeśli wnętrze jest elementem kompozycyjnym we wnętrzu budynku, mówimy o wnętrzu architektonicznym [WA] (Ryc. 1); jeśli jest elementem kompozycji obszaru zabudowanego, mówimy o wnętrzu architektoniczno - krajobrazowym [WAK] (Ryc. 2); jeśli natomiast wnętrze jest ukształtowane wśród naturalnych ekosystemów, mówimy o wnętrzu przyrodniczo-krajobrazowym [WPK] (Ryc. 3) [Chmielewski 2012].

W krajobrazie można zidentyfikować bardzo wiele różnorodnych wnętrz. Wg J. Bogdanowskiego, w każdym z nich można wyznaczyć 4 podstawowe typy elementów kompozycyjnych:

• podłoże, stanowiące podbudowę wnętrza;

• ściany, wyznaczające granice wnętrza oraz wpływające na jego boczne oświetlenie;

• sklepienie, zamykające i oświetlające wnętrze od góry;

• elementy wolnostojące, stanowiące wypełnienie wnętrza [Bogdanowski 1994].

W pomieszczeniu (holu, pokoju, sali) podłożem wnętrza będzie podłoga; w terenie zurbanizowanym - n. p. nawierzchnia rynku, czy parking; w ogrodzie - trawnik, rabata kwiatowa, lub powierzchnia oczka wodnego; w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym - dno doliny rzecznej pokryte łąkami, lustro wody jeziora, rozłogi pól itp.

Ścianami wnętrza w budynku będą dosłownie ściany pokoju, lub sali; w mieście - n. p. pierzeje rynku; w ogrodzie - ściany budynków, szpalery, lub duże zwarte grupy drzew; w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym - ściany lasu, zbocza dolin i wzgórz, zewnętrzne granice pasm zabudowy itp.

Sklepienie we wnętrzu w budynku stanowić będzie sufit, w krajobrazie miejskim lub przyrodniczo-kulturowym - niebo, w ogrodzie - także niebo, lub korony drzew stykające się ponad obserwatorem.

„Elementy wolnostojące” to różne formy umieszczone we wnętrzu, lecz nie tworzące jego ścian, ani podłoża. W pomieszczeniu byłby to n. p. stół, krzesło, czy szafa; w ogrodzie - samotne ozdobne drzewo, rzeźba, lub ławka; w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym - pojedyncze formy skalne, izolowane kępy drzew lub krzewów, kościół, grupa domów itp. [Bogdanowski 1994] (Ryc. 1 - 3).

O wyodrębnieniu wnętrza decyduje wyrazistość i stopień zwartości jego ścian. Nie zawsze są one murowanymi przegrodami, lub zwartymi ścianami lasu, czasem są one słabo wykształcone, co czyni te wnętrza trudnymi do wyznaczenia. Dlatego - w zależności od stopnia ukształtowania ścian, możemy wyróżnić wnętrza:

- konkretne, gdy ściany wykazują pełną zwartość, stykają się ze sobą; n. p. ciasno zabudowane podwórze, uliczka, pierzeja rynku, zwarta ściana lasu;

- obiektywne, gdy luki w „ścianach” zajmują od 30 do 50 %; n. p. rozproszona zabudowa, drzewa przydrożne;

- subiektywne, gdy luki w „ścianach” zajmują powyżej 50 %, a ściana wyczuwalna jest tylko wrażeniowo, lub ściany są bardzo niskie w stosunku do rozległości przestrzennej podłoża; n. p. znacznej wielkości jezioro otoczone lasem, rozległa kotlina wśród łagodnych wzgórz; jeśli rozległość podłoża takich wnętrz jest bardzo duża, stosuje się pojęcie makro-wnętrz krajobrazowych [Bogdanowski 1976].

W zależności od różnego kształtu i rozplanowania wnętrza, możemy mówić o wnętrzach długich, centralnych, szerokich, zamkniętych i otwartych widokowo; a także o wnętrzach osiowych, nieregularnych, niesymetrycznych, kulisowych, prostych, złożonych i labiryntowych [Patoczka 2000] (Ryc. 4 - 6).

Ryc. 1. Analiza kompozycji wnętrza architektonicznego. Patio w budynku naukowo-dydaktycznym Instytutu Alterra, Wagrningen, Holandia. Fot. T. J. Chmielewski, opracowanie: T. J. Chmielewski i A. Kułak.

Ryc. 2. Wnętrze architektoniczno-krajobrazowe: Rynek w Kazimierzu Dolnym

widziany z podcieni jednej z kamienic. Opracowanie: T. J. Chmielewski, A. Kułak

Ryc. 3. WPK konkretne, nieregularne, z bocznymi otwarciami widokowymi - Roztocze jesienią

Ryc. 4. Wąwóz lessowy na Płaskowyżu nałęczowskim - wnętrze przyrodniczo-krajobrazowe konkretne, długie, nieregularne; Fot. T. J. Chmielewski

Ryc. 5. Jezioro Płotycze na Polesiu Zachodnim - wnętrze przyrodniczo-krajobrazowe subiektywne, centralne, regularne; Fot. T. J. Chmielewski

Ryc. 6. Kompozycja zieleni jednego z sektorów skweru w Pińczowie - wnętrze architektoniczno-krajobrazowe obiektywne, centralne; Fot. T. J. Chmielewski

Elementy wolnostojące, usytuowane w określonych relacjach przestrzennych w stosunku do siebie oraz podłoża i ścian, odgrywają zasadniczą rolę w kompozycji wnętrza oraz mają wielki wpływ na jego styl i funkcjonalność [Chmielewski 2012]. Elementy (obiekty), które wyróżniają się we wnętrzu wielkością lub wysokością, to dominanty. Jeżeli we wnętrzu jest kilka takich obiektów, to możemy mówić o jednej dominancie i jednej, lub kilku subdominantach. W zależności od tworzywa i pochodzenia obiektu, możemy wyróżnić dominanty i subdominanty naturalne i kulturowe.

Dominantę we wnętrzu może stanowić n. p. wieża kościoła, budynek ratusza (w przypadku wnętrza, jakim jest rynek w mieście), okazałe drzewo. Natomiast obiekty, lub ich części wyróżniające się kształtem, funkcją, lub barwą we wnętrzu, stanowią akcenty w jej kompozycji. Akcent we wnętrzu krajobrazowym to n. p. kolorowa reklama na tle szarych budynków, kapliczka wśród rozłogów pól, efektowny, ozdobny krzew na tle ściany drzew w parku itp. [Bogdanowski 1976].

Podobnie jak w przypadku dominant i subdominant, akcenty mogą mieć pozytywne, lub negatywne oddziaływanie na kompozycję i funkcjonowanie wnętrza krajobrazowego. Nie można natomiast mówić o neutralności dominanty, lub akcentu. Oba te typy form krajobrazowych zwracają bowiem szczególną uwagę obserwatora wnętrza [Chmielewski 2012].

Wnętrza krajobrazowe mogą być izolowane od innych tego typu układów przez „miąższ krajobrazu”[Bogdanowski i in. 1981], lub mogą łączyć się ze sobą poprzez bramy i otwarcia widokowe [Patoczka 2000], tworząc określone sekwencje krajobrazowe [Chmielewski 2012].

Brama stanowi miejsce przejścia przez ściany z jednego wnętrza krajobrazowego do drugiego. Może być ona skonstruowana celowo, może też powstać w wyniku działania naturalnych procesów przyrodniczych, albo być efektem współdziałania sił przyrody i człowieka. W miarę zbliżania się do bramy, rośnie w polu widzenia obraz sąsiedniego wnętrza, zazwyczaj rośnie więc zainteresowanie przestrzenią znajdującą się za bramą [Patoczka 2000].

Bramami we wnętrzach architektonicznych są różnego typu otwory i przerwy w ciągłej strukturze ścian. Mają więc charakter konkretny. Poprzez system takich ścian i bram, wnętrza architektoniczne i architektoniczno - krajobrazowe tworzą labiryntową tkankę obszarów zurbanizowanych. Natomiast bramy w ścianach wnętrz w krajobrazie przyrodniczo - rolniczym mają zazwyczaj charakter niekonkretny: obiektywny, lub subiektywny. Nadają one sekwencjom krajobrazowym dynamikę i urok, współdecydując o swoistości miejsca. [Chmielewski 2012]. W krajobrazie otwartym brama może mieć rozmiary niemal całej jednej ze ścian wnętrza i wówczas określamy ją jako strefę otwarcia widokowego, a portal może być ograniczony tylko do kulis widoku. Kulisami w krajobrazie mogą być n. p. grupy drzew ograniczających pole widzenia z jednej, lub z obu stron [Patoczka 2000].

4. Krajobraz poza wnętrzem

Krakowska szkoła architektury krajobrazu przyjmuje, że lokalne zespoły wnętrz architektoniczno-krajobrazowych, wraz z otaczającym je - dość enigmatycznym - tzw. miąższem krajobrazu, tworzą jednostki architektoniczno-krajobrazowe (JARK). Zespoły JARK tworzą z kolei tzw. strefy architektoniczno-krajobrazowe (SAK), wykorzystywane przy planowaniu krajobrazu w skali regionalnej [Bogdanowski 1976, Bogdanowski i in. 1981]. Elementem stref, otaczającym wielownętrzowe zespoły JARK jest krajobraz otwarty [Böhm 2006].

Analizując obrazy satelitarne, J. Olędzki podzielił krajobrazy na „regiony fotomorficzne”, tj. obszary zróżnicowane na 24 typy fototekstur, np.: bezpostaciowe (wodne), ziarniste (rolnicze), ziarniste zróżnicowane (rolnicze z zabudową wiejską i płatami lasów), miejskie itp. [Olędzki 2001]. Podejście to pozwala na stworzenie ogólnej, makrostrukturalnej klasyfikacji tekstury krajobrazu.

Powstają jednak pytania: Jaka może być wewnętrzna fizjonomiczna struktura regionów fotomorficznych położonych w różnych klasach i rodzajach krajobrazów naturalnych, o zróżnicowanej rzeźbie terenu? Jaka jest fizjonomiczna struktura krajobrazu w różnego typu otwarciach widokowych? Jaka jest struktura „miąższu krajobrazowego”?

Poszukując odpowiedzi na te pytania, dobrze jest odwołać się do dorobku geografii fizycznej kompleksowej.

Na fizjonomię krajobrazu zasadniczy wpływ mają formy ukształtowania i formy pokrycia terenu, kształtowanie przez wiekowe działania sił natury i człowieka. Przeprowadzając klasyfikację krajobrazów naturalnych, geografowie fizyczni wyróżniają następujące główne formy ukształtowania terenu: równinne, faliste, pagórkowate, wzgórzowe, górskie, wysokogórskie, den dolin oraz obniżeń i kotlin. Wszystkie tego typu wielkoprzestrzenne formy nadają krajobrazom kluczowe, przewodnie cechy fizjonomiczne. Formy te mogą być urozmaicane przez formy drobniejsze: skałki, pojedyncze wzniesienia oraz rozcięcia [Richling, Ostaszewska red. 2005]. W pewnym sensie takie stosunkowo niewielkie formy można uznać za „inkrustację” form wielkoprzestrzennych.

Z kolei przeprowadzając ogólną klasyfikację form pokrycia terenu, można wyróżnić dwie podstawowe klasy tych form: naturalne i antropogeniczne, ale w każdej z nich napotkamy problem ogromnej różnorodności typów i kształtów płatów pokrycia terenu oraz struktury przestrzennej ich mozaiki na tle „matrycy krajobrazowej” [Forman, Gordon 1981, Li, Wu 2007]. Poszukując wspólnej miary zróżnicowania fizjonomii naturalnych i antropogenicznych form pokrycia terenu, z uwzględnieniem także naturalnych inkrustacji form ukształtowania, przeprowadzić można następującą ich klasyfikację:

• krajobrazy odkryte, z rozległymi powierzchniami wód, śniegu i lodu, mszarów, zbiorowisk trawiastych, pól itp.) (Ryc. 7);

• krajobrazy inkrustowane, w których na tle rozległych, jednorodnych fizjonomicznie form występują - zazwyczaj wzniesione ponad otaczający teren - drobnoskalowe naturalne, lub antropogeniczne formy ukształtowania i pokrycia, w formie izolowanych, lub rozproszonych: wysp oceanicznych, grup skalnych, ostańców, niewielkich płatów lasów i zadrzewień, a także obiektów budowlanych i inżynieryjnych (Ryc. 8);

• krajobrazy rozcięte, w których występują drobnoskalowe, lub liniowe naturalne, lub antropogeniczne wcięte formy ukształtowania i pokrycia terenu, w postaci izolowanych, lub rozproszonych: wąwozów, głębocznic, rowów, wyrobisk itp.; poza formami wciętymi, tu także zaliczane są antropogeniczne liniowe formy pokrycia, jak: szosy, linie kolejowe, gazociągi oraz linie energetyczne, rozcinające spójność rozleglejszych układów krajobrazowych;

• krajobrazy labiryntowe, o skomplikowanych, labiryntowych, lub mozaikowych formach pokrycia terenu, takich jak: torfowiska z zaawansowanymi stadiami sukcesji leśnej, rozległe obszary rozproszonej zabudowy z gęstą siecią dróg, drobnopłatowa mozaika lasów, łąk i pól itp. (Ryc. 9);

• krajobrazy przykryte, z rozległymi obszarami leśnymi, lub wielkopowierzchniowymi obszarami zwartej zabudowy (Ryc. 10).

Nałożenie na siebie w/w systemów klasyfikacji form ukształtowania (8 klas) i form pokrycia terenu (5 klas), pozwala na zidentyfikowanie 40 potencjalnych fizjonomicznych typów krajobrazów (Tabela 1). Możliwe są także ich formy mieszane, np. krajobrazy faliste, rozcięte, labiryntowe (Ryc. 11).

Tabela 1. Fizjonomiczne typy krajobrazu

Formy ukształtowania terenu	Formy pokrycia terenu
		Krajobrazy odkryte	Krajobrazy inkrustowane	Krajobrazy rozcięte	Krajobrazy labiryntowe	Krajobrazy przykryte
Krajobrazy równinne	√	√	√	√	√
Krajobrazy faliste	√	√	√	√	√
Krajobrazy pagórkowate	√	√	√	√	√
Krajobrazy wzgórzowe	√	√	√	√	√
Krajobrazy górskie	√	√	√	√	√
Krajobrazy wysokogórskie	√	√	√	√	?
Krajobrazy dolin	√	√	√	√	√
Krajobrazy obniżeń i kotlin	√	√	√	√	√

Ryc. 7. Bagno Bubnów na Polesiu Zachodnim - krajobraz równinny, odkryty; Fot. T. J. Chmielewski

Ryc. 8. Wychodnia kryształów gipsu na Ponidziu - krajobraz pagórkowaty, inkrustowany; Fot. T. J. Chmielewski

Ryc. 9. Mozaika płatów leśnych („miąższ krajobrazu”) i torfowiskowych (wnętrza przyrodniczo - krajobrazowe) w Kampinoskim Parku Narodowym - krajobraz równinny, labiryntowy; Fot. T. J. Chmielewski

Ryc. 10. Puszcza Solska - krajobraz obniżeń i kotlin, przykryty; Fot. T. J. Chmielewski

Ryc. 11. Roztocze Zachodnie: wielowstęgowe rozłogi pól rozcięte wąwozami porośniętymi lasem - krajobraz falisty, rozcięty, labiryntowy; Fot. W. Lipiec

Najwięcej wnętrz krajobrazowych wystąpi w krajobrazach labiryntowych oraz przykrytych zurbanizowanych, o urozmaiconej rzeźbie terenu; najmniej - w krajobrazach równinnych: odkrytych i inkrustowanych.

W zależności od regionu, poza granicami ścian wnętrz krajobrazowych mogą rozciągać się otwarte, inkrustowane, lub przykryte strefy: mórz, wielkich kompleksów leśnych, rozległych monokultur rolniczych, pustyń piaszczystych lub lodowych itp., a w krajobrazach labiryntowych - także mniejsze lub większe płaty skalistego, lub leśnego „miąższu krajobrazowego”.

Bardzo ciekawą strukturę fizjonomiczną mają krajobrazy inkrustowane, w których fragmenty krajobrazów odkrytych nie są rozdzielone ścianami wnętrz, lecz są urozmaicone izolowanymi, lub rozproszonymi formami wypukłymi. W zależności od kształtów i proporcji, formy te mogą w krajobrazie przybierać postacie analogiczne do kolumn, wież, bloków, kopców, kopuł, czy garbów, lub formę większych, nieregularnych grup kompozycyjnych (Ryc. 12).

Ryc. 12. Krajobraz inkrustowany: wieże wapiennych ostańców w rejonie Guilin

(Chiny Południowe) (na podstawie fotografii DDV-photo, rys. A. Kułak)

5. Kompozycja krajobrazu, a jego walory estetyczne

Według Jacques [1980] rozróżnienie między "wartością" i "jakością" krajobrazu jest pozbawione sensu, ponieważ oba terminy odnoszą się do porównania stanu aktualnie oglądanego krajobrazu do wyidealizowanego krajobrazu w umyśle każdego odbiorcy.

6. Styl i piękno krajobrazu

7. Różnorodność kanonów piękna kompozycji krajobrazowych

8. Podsumowanie i wnioski

W badaniach i pracach projektowych z zakresu fizjonomicznej struktury krajobrazu, główną uwagę poświęcano dotychczas krajobrazom kulturowym o dużym stopniu mozaikowatości form pokrycia i ukształtowania terenu, tworzących układy przestrzenne o charakterze wnętrz krajobrazowych. Analizowano także połączenia tych wnętrz z podobnymi sąsiadującymi strukturami oraz z otwartym krajobrazem. Mniej uwagi poświęca natomiast mozaikowatym obszarom o dużym stopniu naturalności, rozległym zwartym kompleksom leśnym oraz wielkoprzestrzennym terenom otwartym, o dominacji agrocenoz.

Uwzględniając strukturę fizjonomii krajobrazów zarówno o małym, jak i dużym stopniu antropogenicznego przekształcenia, występujące w nich wnętrza krajobrazowe podzielić można na 3 typy: (1) architektoniczne, (2) architektoniczno-krajobrazowe oraz (3) przyrodniczo-krajobrazowe.

Wnętrza i ich ściany nie wypełniają jednak całej przestrzeni krajobrazowej. Analizując wieloprzestrzenne zróżnicowanie fizjonomii naturalnych i antropogenicznych form pokrycia terenu, z uwzględnieniem ich inkrustacji drobnymi naturalnymi formami ukształtowania, wyróżnić można 5 typów struktury fizjonomicznej krajobrazu: (1) krajobrazy otwarte, (2) krajobrazy inkrustowane, (3) krajobrazy rozcięte, (4) krajobrazy labiryntowe oraz (5) krajobrazy przykryte. Wnętrza krajobrazowe są strukturami charakterystycznymi przede wszystkim dla typu 4, w mniejszym stopniu dla typu 3, jedynie lokalnie - dla typu 5. Praktycznie brak wnętrz krajobrazowych w układach przestrzennych typu 1 i 2.

Ze wzajemnej interakcji pięciu podstawowych typów struktury fizjonomicznej form pokrycia terenu, z ośmioma podstawowymi typami form ukształtowania terenu, uzyskujemy paletę 40 potencjalnych fizjonomicznych typów krajobrazów. Wśród nich występowanie tylko jednego jest praktycznie niemożliwe: (30) wysokogórskich krajobrazów przykrytych, z racji występowania krajobrazów wysokogórskich poza zasięgiem zbiorowisk leśnych. Przykłady wybranych fizjonomicznych typów krajobrazów zaprezentowano w artykule na fotografiach i na rysunku studialnym.

Zaprezentowana klasyfikacja może być podstawą przygotowania map struktury fizjonomicznej krajobrazów wybranych mezoregionów fizycznogeograficznych. Autorzy artykułu zamierzają opracować kilka takich map oraz przeprowadzić ich analizy porównawcze. Zamierzają także prowadzić studia nad kompozycją wybranych krajobrazów inkrustowanych.

Xxxix

Xxxix

Literatura

1. Amir S., Gidalizon, E. 1990. Expert based Method for the Evaluation of Visual Absorption Capacity of the Landscape. Journal of Environmental Management; 30: 251 - 163.

2. Andrzejewski R. 1983. W poszukiwaniu teorii fizjocenozy. Wiad. Ekol. 29,2: 93 - 125.

3. Antrop M. 1982. The „natural” way of visual image interpretation for land classification and landscape planning. Actes du Symp. Int. de la Comm. VII de la Soc. Int. de Photogrametrie et teledetection. Vol. 1: 47 - 59.

4. Bogdanowski J. 1976. Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Zakład Narodowy im Ossolińskich. Wydawnictwo PAN. Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk: 1 - 271.

5. Bogdanowski J. 1994. Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno - krajobrazowych (JARK - WAK) w studiach i projektowaniu. Politechnina Krakowska, Kraków: 1 - 36.

6. Bogdanowski J. 1998. Konserwacja i ochrona krajobrazu kulturowego (Ewolucja i metody). Teki Krakowskie. Tom VI. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie. Kraków: 1 - 224.

7. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novák Z. 1981. Architektura krajobrazu. PWN Warszawa - Kraków: 1 - 246.

8. Böhm A. 2006. Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu. O czynniku kompozycji. Politechnika Krakowska, Kraków: 1 - 324.

9. Chmielewski T. J. 2001. System planowania przestrzennego harmonizującego przyrodę i gospodarkę. Politechnika Lubelska, T 1, 2: 1 - 294 + 1 - 143.

10. Chmielewski T. J. 2012. Systemy krajobrazowe: struktura, funkcjonowanie, planowanie. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa: 1 - 408.

11. Daniel, T. C., Vining, J. 1983. Methodological Issues in the Assessment of Landscape Quality. [In:] Altman, I. and Wohwill, J. eds.: Behavior and the Natural Environment; Plenum Press; London: 39 - 83.

12. Forman R.T.T., Gordon M. 1981. Patches as structural components for a landscape ecology. Bioscense, 31: 733 - 740.

13. Jacques, D.L. 1980. Landscape Appraisal: The Case for a Subjective Theory. Journal of Environmental Management, 10: 107 - 113.

14. Li H., Wu J. 2007. Landscape pattern analysis [w:] Wu J., Hobbs R. red.: Key topics in landscape ecology. Cambridge University Press, UK; Cambridge: 39 - 61.

15. Matuszkiewicz J. M. 1978. Fitokompleks krajobrazowy - specyficzny poziom organizacji roślinnej. Wiad. Ekol. 24: 3 - 13.

16. Myczkowski Z. 2003. Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronionych w Polsce. Politechnika Krakowska, Kraków: 1 - 228.

17. Naveh Z., Liberman 1984. Landscape ecology: theory and application. Springer - Verlag, New York - London - Tokyo: 1 - 376.

18. Novák Z. 1950. Przyrodnicze elementy planowania regionalnego i udział w nim architekta. Skrypt BP AGH, Kraków: 1 - 48.

19. Olędzki J. 2001. Regiony fotomorficzne Polski. Klub Teledetekcji Środowiska, Polskie Towarzystwo Geograficzne; Akapit-DTP; Warszawa: 1 - 245.

20. Ostaszewska K. 2002. Geografia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa: 1 - 277.

21. Patoczka P. 2000. Ściany i bramy w krajobrazie. Politechnika Krakowska. Seria Architektura. Monografia nr 268. Kraków: 1 - 191.

22. Richling A. 1976. Analiza struktury środowiska geograficznego i nowa metoda regionalizacji fizycznogeograficznej. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego Nr 104, Warszawa: 1 - 108.

23. Richling A., Ostaszewska K. red. 2005. Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1 - 345.

24. Richling A., Solon J. 2011. Ekologia krajobrazu. PWN, Warszawa: 1 - 464.

25. Schmithüsen J. 1964. Was ist eine Landschaft, EndkundlichesWissen. Schriftenreihe für Forschung und Praxis. Heft 9.Wiesbaden: 24 - 36.

26. Zonneveld J. I. S. 1990. Introduction to „Cultural aspects of landscape” . First Int. Conf. of the IALE; Working Group “Culture and Landscape”. University of Wageningen, The Netherlands: 58 - 71.

1

---