NOWA FALA
(Na podstawie artykułu Anny Nasiłowskiej ze Słownika literatury XX wieku):
ugrupowanie w polskiej poezji powojennej, zwane również „pokoleniem 68”, „pokoleniem 70” (od orientacyjnych dat jego pojawienia się,
opozycyjne wobec pokolenia Orientacji i pokolenia 56, z którym nawiązywało dialog,
od połowy lat 60. - debiuty najpierw prasowe, później książkowe,
szczytowy okres działalności Nowej Fali - lata 1971-1976, następnie ulega rozbiciu, a jego twórcy tracą prawo do wypowiadania się na łamach prasy oficjalnej,
generacja pisarzy urodzonych tuż po drugiej wojnie światowej: S. Barańczak, J. Kornhauser, E. Lipska, A. Zagajewski, L. Szaruga, J. Bieriezin oraz starsi: R. Krynicki, K. Karasek i J.Markiewicz,
ośrodki Nowej Fali: Kraków, Poznań, Warszawa,
przeżycie pokoleniowe: brak wspomnień wojennych (E. Lipska: My, 1967) oraz przede wszystkim wydarzenia polityczne lat 60. i 70. ('68 - rozbite studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, marzec '68 - demonstracje studenckie przeciwko cenzurze, braku demokracji, interwencja w Czechosłowacji, '70 - strajki robotnicze na Wybrzeżu, '76 - strajki robotnicze w Radomiu),
na łamach krakowskiego „Studenta” po 1970 toczy się dyskusja o postawach inteligencji i zaangażowaniu,
Teatr Ósmego Dnia - Poznań (Barańczak), Teatr Stu z Krakowa (Nyczek, Moczulski), kabaret „Salon Niezależnych” przy Akademii Medycznej w Warszawie,
nie mieli, pomimo możliwości, własnego programowego pisma, wypowiadali się również na łamach „Orientacji” i „Nowego Wyrazu”, prezentującego różne stanowiska,
program artystyczny i ideowy został wyrażony najpełniej w książkach krytycznych: Barańczak: Nieufni i zadufani (1971), Ironia i harmonia (1973), Etyka i poetyka (1974), Kornhauser, Zagajewski: Świat nie przedstawiony (1974),
krystalizacja dwóch stanowisk: stawiającego na podmiotowość, prawo do wahań i braku wyboru (Karasek, Kornhauser) oraz preferującego jasne określenie się ideowe (Barańczak, Zagajewski),
Nieufni i zadufani przedstawia konflikt dwóch orientacji w literaturze polskiej: klasycznej i romantycznej. Klasycyzm - utożsamiany z minimalizmem, tendencją do idealizowania i bezpiecznego oderwania od rzeczywistości społecznej. Tej postawie Barańczak przeciwstawił postawę nieufności wobec schematów i utartych sposobów myślenia, szukanie nowych dróg, zdolność do negacji, za tradycję pozytywną dla młodych uważał doświadczenie poezji lingwistycznej: M. Białoszewski, W. Wirpsza, T. Karpowicz, E. Balcerzan.
Świat nie przedstawiony - wyrasta z programu krakowskiej grupy Teraz, działającej przy klubie „Pod Jaszczurami” (oprócz Kornhausera i Zagajewskiego: J. Kornhold, S. Stabro, A. Komorowski). Postulatem grupy (wyrażonym we wstępie do prezentacji wierszy w „Orientacji” (1969) było tworzyć poezję rzeczywistości, a nie dokonywać poetyzacji świata, krytyka literatury uchylającej się od przyjmowania odpowiedzialności za rzeczywistość, ułatwionej. Tak jak u Barańczak krytykowano tutaj poezję Orientacji, a także podjęli dyskusję z pokoleniem starszych, które wg nich nie zaproponowało formuły pisarstwa, mogącego sprostać współczesnym przemianom kulturowym (pojawienie się masowego odbiorcy, nowoczesnych środków przekazu, demokratyzacji kultury, niebezpieczeństwo propagandy), postulatem programowym stała się literatura (głównie powieść, ale też poezja), dokonująca rzetelnego opisu rzeczywistości, różnych sfer życia społecznego, przemawiająca wprost, apelująca do codziennych doświadczeń czytelnika,
inspiracja myśli Peipera: teoria ekwiwalentów (pseudonimy) i nowa metafora,
ruch poetycki akcentujący aktualność, mówienie wprost, bliski związek poezji z życiem codziennym i świadomością społeczną, której wyrazem jest język,
biograficzność, ścisły związek podmiotu z przeżyciami pewnego pokolenia, wykorzystanie chwytów poezji lingwistycznej, służącej nie refleksji nad językiem (Karpowicz, Balcerzan), co demaskowaniu prób zafałszowania obrazu świata przez propagandę i środki masowego przekazu,
w poezji chodzi o odzyskanie „czystego głosu” - Zagajewski,
dla kształtowania się poetyki nowofalowej największe znaczenie miały: Zagajewski: Sklepy mięsne (1975), Barańczak: Jednym tchem (1970), Dziennik poranny (1972), Krynicki: Organizm zbiorowy (1975), Kornhauser: W fabrykach udajemy smutnych rewolucjonistów (1973),
Nowa Fala starała się o nawiązanie żywego kontaktu z odbiorcą, także poprzez prowokację, rozbijanie przyzwyczajeń lub nawiązywanie do codziennego doświadczenia,
wiersze kształtowano często w formie apelu, zwracania się wprost, używania haseł, rozbijanie trwałych związków wyrazowych,
wypowiedź była często ironiczna, wykorzystanie schematu ankiety, ogłoszenia, notatki prasowej - ukazywanie degradacji człowieka we współczesnych sposobach komunikowania się,
krytyka języka stała się rodzajem samoświadomości społecznej, obiektem zainteresowania stały się środki masowego przekazu i proces komunikacji poddany naciskom politycznym,
Nowa Fala wypowiadała się po stronie człowieka indywidualnego, broniąc jego prawa do miłości, prawdy, bezpośrednich związków z innymi, godności i niezależności wobec współczesnej polityki,
katastrofizm Nowej Fali - ukazywanie sytuacji współczesnego człowieka jako szczególnie dramatycznej w obliczu zagrożenia niezależności jednostki - problematyka egzystencjalna,
Lipska - śmierć jako zjawisko paradoksalne, ukrywane w cywilizacji współczesnej,
Krynicki - bardzo cielesna erotyka, naznaczona przez cywilizację,
Kornhauser, Karasek - próba uprywatnienia języka i zdystansowania się wobec rzeczywistości politycznej,
proza: Zagajewski: Ciepło, zimno (1975), Kornhauser: Kilka chwil (1975) - wzorzec powieści o dojrzewaniu, w dużej mierze autobiograficznej,
Znaczenie Nowej Fali: postawienie problemu obowiązków pisarza wobec współczesności, podjęcie dyskusji nad rolą i obowiązkami intelektualistów i nad tradycją, uwrażliwienie na języki używane w procesie społecznej komunikacji i opis rzeczywistości językowej lat 70.,
ograniczenie możliwości wypowiedzi przyspieszyło proces rozpadu ugrupowania, różnicowania stanowisk,
indywidualności poetyckie NF: Barańczak - najbliższy poezji lingwistycznej, operuje ironią zaznaczającą dystans do wypowiedzi - przytoczenia, charakterystyczna poetyka „jednego tchu”, rozwinięcie Peiperowskiego układu rozkwitania; Lipska - twórczość refleksyjna, łączy problematykę egzystencjalną z mówieniem o sprawach historycznych i opisem sytuacji cywilizacyjnej; Krynicki - jego poezja obok twórczości Zagajewskiego jest najwyraźniejszą realizacją zasady „mówienia wprost”, włącza elementy nadrealistyczne; w poezji tej rysuje się najwyraźniej pewien kodeks wartości etycznych wywodzący się z jednej strony z chrześcijaństwa, z drugiej - z kontestacji, która jest dość istotnym tłem kulturowym ruchu; Kornhauser - ewoluował od deklaratywności i opisu zjawisk społecznych ku postawie wyrażającej niepokój, niepewność i niechęć jednostki wobec jednostronnych określeń, niechęć stanowiąca obronę zagrożonej podmiotowości; Wojaczek - jego twórczość zajmuje osobną pozycję w ramach pokolenia, to forma kontestacji i realizacja wzoru poety przeklętego, nie uczestniczył bezpośrednio w ruchu nowofalowym, jego poezja odegrała dużą rolę w odświeżeniu myślenia o ciele, bliska była zarazem wzorom lingwistycznym.
(Na podstawie: Jakub Kozaczewski: Polska tradycja literacka w poetyce Nowej Fali. Kraków 2004)
pierwszorzędny obowiązek poetów: rzetelne, wszechstronne i krytyczne rozpoznanie sytuacji współczesnego świata, przede wszystkim najbliższej, polskiej rzeczywistości, refleksja nad kondycją pojedynczego człowieka, jak również całego społeczeństwa,
inne nazwy dla Nowej Fali: Nowy Ruch, Pokolenie 1968-1970, Pokolenie 68, Młoda Kultura,
Nową Falę definiuje się jako ruch poetycki, a nie prąd czy szkołę: grupowy charakter wystąpień poetów, organizowanie wspólnych spotkań, wieczorów autorskich, zjazdów i seminariów młodych pisarzy i krytyków, próba stworzenia własnego czasopisma, wewnątrz ruchu: polemiki i dyskusje, zjawisko wzajemnej promocji (recenzje),
przedstawicielami głównych tendencji poezji nowofalowej są: Barańczak, Krynicki, Kornhauser, Zagajewski,
dynamika rozwoju pokolenia (rozróżnienie M. Szulc Packalen):
lata 1968-1970: powstawanie koła rówieśników, nie zrzeszeni w żadną grupę,
lata 1971-1973: okres grupowej identyfikacji, narodziny świadomości pokoleniowej,
lata 1974-1975: odmiana wewnątrz generacji: polaryzacja postaw artystycznych i ideologicznych, przy wspólnocie wspólnych celów,
lata 1976-1978: pokolenie istnieje w świadomości twórców i odbiorców, następuje indywidualizacja postaw,
lata 1979- początek lat 80.: wchodzenie poetów w fazę artystycznej dojrzałości,
dynamika rozwoju pokolenia (wg B. Tokarz):
lata 1966-67 do 1970-71: narastanie prób samookreślenia pokolenia dokonywanych w różnych ośrodkach, wpływ ważnych wydarzeń politycznych,
lata 1971-74: ujawnienie świadomości pokoleniowej,
lata 1974-77: istnienie dwóch wyraźnie określonych grup wewnątrzgeneracyjnych (Teraz i Kontekst), zaktywizowanie świadomości estetycznej pokolenia,
lata 1977-80: indywidualizacja poetyk,
lata 80.: osiągnięcie oryginalności artystycznej,
pierwszy z pokoleniowej jedności wyłamał się Julian Kornhauser, w wystąpieniu Niezależność czy odpowiedzialność (1978) przyznał sobie prawo do postawy niezależnej, przemawiania wyłącznie we własnym imieniu, za największe indywidualności NF uważał Krynickiego, Lipską, Barańczaka,
Adam Zagajewski w Solidarności i samotności (1986) uznaje okres NF za przezwyciężony etap swojego poetyckiego rozwoju, pragnienie przezwyciężania nowofalowych konwencji, Zagajewski rozszerzył swoje myślowe i poetyckie horyzonty, głębiej zanurzył się w kulturę,
Barańczak zauważa, że „polityczność” (pokoleniu zarzucano zbyt duże upolitycznienie utworów) była naturalnym elementem nowofalowych utworów, nie można jej rozdzielić od problematyki egzystencjalnej, wiersze są dobre, jeśli potrafią połączyć tematykę polityczną z egzystencjalną, metafizyczną - wiersz musi być wiarygodny,
Krynicki o NF wypowiada się bardzo rzadko, w latach 70. porzucił krytykę literacką,
słowa-klucze programu Barańczaka: dialektyka, nieufność, demaskacja,
stosunek Barańczaka do Różewicza: poetycka metoda Różewicza, odkrywcza i uzasadniona we wczesnych wierszach wojennym doświadczeniem autora i jego pokolenia, w twórczośći lat 60. zawodzi, ujawnia swoje ograniczenia,
dla Kornhausera i Zagajewskiego poezja Różewicza stanowiła jeden z najważniejszych punktów odniesienia, , była zrealizowanym projektem sztuki zaangażowanej w problemy teraźniejszości, atrakcyjność jego utworów polegała na sprozaizowaniu wypowiedzi, otwarcie na mowę niepoetycką, , ograniczenie metafory, nasycenie konkretem, bezpośredniość wyznania,
(Na podstawie: Bożena Tokarz: Poetyka Nowej Fali. Katowice 1990.):
dla literackiego ruchu nowofalowego najbardziej typowa jest poezja Barańczaka, Krynickiego, Zagajewskiego, Kornhausera, Szuby - twórczość odzwierciedlająca problematykę kulturowo-społeczną i artystyczną pokolenia,
Lipska, Karasek - ich poezja odsłania odmienne reguły, choć nie podważa wspólnoty etycznej pokolenia,
Barańczak - nurt lingwistyczny, język poezji to interakcja słów, ujawniająca mechanizmy mowy i dokonanych w niej nadużyć,
Krynicki - nurt lingwistyczno-metafizyczny, ukształtowany pod wpływem Peipera i Awangardy Krakowskiej, buddyzmu Zen,
Zagajewski - nurt społeczno-logistyczny z myślowym zapleczem realizmu,
Kornhauser - nurt osobisty - przejmowanie konwencji i zapis osobisty,
Szuba - nurt cywilizacyjny,
Lipska - nurt egzystencjalny ujęty w formie ironii,
Karasek - nurt kulturowo-historyczny,
Nowa Fala jest pokoleniem literackim, w którym można wyróżnić kilka grup poetyckich, pod koniec lat 60. dominowały cztery ośrodki: Wrocław, Kraków, Poznań, Łódź, a po 1971 - Katowice,
grupa Teraz - 1968, Kraków, wspólnota ideowo-pokoleniowa, Wit Jaworski, Julian Kornhauser, Jerzy Kornhold, Jerzy Piątkowski, Stanisław Stabro, Adam Zagajewski, początkowo poeci określali się jako grupa interwencyjna, podkreślając wspólnotę inspiracji, światopoglądu i filozofii, chcieli weryfikować zastany model sytuacji literackiej i zastaną rzeczywistość, literatura miała funkcję naczelnego eksperta moralnego, poeci winni ukazywać rozdźwięk pomiędzy rzeczywistością a jej obrazami w literaturze, a przede wszystkim przez formy życia i środki masowego przekazu, realizm, ekspresjonizm, katastrofizm, wpływ poetyki Różewicza,
grupa Kontekst - 1971, Katowice, Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, charakter programowy, poezja traktowana całościowo jako odpowiedniość oparta na jedności semantyczno-artystycznej środka wypowiedzi i treści wobec rzeczywistości, nowe formy percepcji świata, a przede wszystkim potrzebie integralnego traktowania jednostki jako równoczesności rozumu i uczucia, idei i konkretu, ducha i zmysłów,
grupa Rokada - 1964, Poznań, Krynicki, Piskor, Bajerowicz, stymulowała poznański ruch młodych,
grupa Próby - 1965, Poznań, Anna Maciejewska, Ruta Zylberberg, Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, reakcja na Rokadę, 1969 - rozwiązanie grupy, wspólnotę zapewniał realizowany model poezji, który powstal z tych samych inspiracji: poezji lingwistycznej, poezji Przybosia, teorii Peipera,
grupa Centrum - 1967, Łódź, Jacek Bierezin, Andrzej Biskupski, Jerzy Jarmołowski, postawa antyestetyzująca, tradycja autentyzmu,
grupa Agora - 1965, Wrocław, charakter sytuacyjny, „Agora”, później „Kontrasty”, Lothar Herbst, Bogusław Kunda, Marek Garbala, Jerzy Jastrzębski, odrzucenie poetyki lingwistycznej na rzecz posługiwania się jednoznacznym słowem,
Ugrupowanie 66 - Ernest Dyczek, Jerzy Styczeń, Jerzy Pluta, późniejszym okresie związali się z nimi Maria Pawlikowska, Aleksander Przybylski, podjęcie poezji lingwistycznej, „Kontrasty”, Ośrodek lingwistyczny zdominowany przez Karpowicza, 1972 - rozwiązanie grupy.
POEZJA LINGWISTYCZNA
(Na podstawie artykułu Przemysława Czaplińskiego i Piotra Śliwińskiego ze Słownika literatury XX wieku):
jeden z kierunków poezji polskiej, powstały ok. 1956, żywy do lat 70.,
w latach 1959-1965 ukazała się większość najważniejszych i najbardziej znamiennych tomików poetyckich (M. Białoszewski: Rachunek zachciankowy (1959), Mylne wzruszenia (1961), Było i było (1965), T. Karpowicz: Znaki równania (1960), W imię znaczenia (1962), Trudny las (1964), Z Bieńkowski: Trzy poematy (1959), E. Balcerzan: Morze, pergamin i ty (1960), Podwójne interlinie (1964), W. Wirpsza: Don Juan (1960), Komentarze do fotografii (1962), Drugi opór (1965)),
rozwijała się zarówno w związku jak i w opozycji do innych nurtów poetyckich: poezji turpistycznej, poetyckiej moralistyki (Różewicz), poezji „wyzwolonej wyobraźni” (Harasymowicz) i poezji-apelu do tradycji (Herbert),
wspólne cechy poezji lingwistycznej i nurtów awangardowych:
elementy poetycko przetworzonego prymitywizmu ludowego i wprowadzenie przedmiotów z życia potocznego w obszar poezji,
nowy stosunek poezji do rzeczy,
koncepcja poezji jako zabawy.
...i nurtów futuryzmu i nadrealizmu (nurty poszukujące nowej składni języka):
poszukiwanie brzmieniowych podobieństw, jakie zachodzą pomiędzy różnoznacznymi wyrazami,
etymologizacje i pseudoetymologizacje,
uwalnianie słów od przymusów składni fałszującej faktyczny stan rzeczywistości i krępującej wypowiadanie granicznych lub intymnych doświadczeń ludzkich,
naruszanie spoistości wyrazów,
Białoszewski: (tradycja futuryzmu) znaczenie uzyskane ze słowa poddanego procesom dezintegracji, próby stwarzania pozaskładniowych motywacji dla słowa, uzyskiwanych na podstawie automatycznej współdźwięczności wyrazów oraz przez zastąpienie składni zdania „składnią słowa” (związki między cząstkami morfologicznymi),
przyznanie prymatu więzi brzmieniowej nad więzią znaczeniową w związkach składniowych,
nadrealizm: sprzeciw wobec instytucjonalizowania się komunikacji społecznej i artystycznej, oswobadzanie „ja” z przemocy świadomości przez poszerzanie sfery jego doznań, wykorzystywanie poetyki snu, marzenia, potoku zmysłowych asocjacji, korzystanie z inspiracyjnej roli podświadomości,
komizm nonsensu i nadrealistycznego zmysłu estetycznego, który polega na odkryciu piękna w tym, co wewnętrznie sprzeczne i niemożliwe,
moment zaskoczenia przynoszą: metafora, puenta, dowcip, paradoks, oksymoron, kalambur.
...i tradycji ekspresjonistycznej:
zderzenie sprzecznych jakości estetycznych i stylów językowych,
zainteresowanie językiem potocznym,
zabiegi słowotwórcze i neosemantyzacja wyrazów,
ujemne waloryzowanie miasta,
wyobcowanie bohatera lirycznego,
rzutowanie na świat zewnętrzny stanów psychicznych jednostki,
przeciwstawienie „ja” i tłumu („oni”), jako wynik niemożności znalezienia kontaktu ze społecznością.
...i Awangardy Krakowskiej:
prawo poezji do reorganizowania języka naturalnego, reinterpretowania znaczeń słów przez ingerowanie w porządek systemu leksykalnego,
budowanie autonomii języka poetyckiego,
prowadzenie bezinteresownej gry z sensem elementów językowych,
poezja jest najpełniejszą aktualizacją semantycznych potencji języka, rozumianych jako zdolność do wieloznaczności - największa łączliwość znaczeniowa słowa,
ujawnienie w słowie znaczeń paradoksalnych, sprzecznych z konotacjami potocznymi,
stosowanie wiersza wolnego, elipsy, gra homonimów, atakowanie zastałych konstrukcji frazeologicznych,
język jako temat poezji, jego niesprawność, nielogiczność i nieludzkość,
lingwiści pokazują niemożność osiągnięcia precyzji znaczenia (Karpowicz, Bieńkowski), albo osiągają ją wbrew regułom ekonomiki językowej (Białoszewski),
komunikat jest obszarem obserwacji języka jako samosterownego procesu nadprodukcji znaczeń,
ukazanie niemożności przedostania się do rzeczy, unaocznienie nieskończonego charakteru możliwości semantycznych języka, słowo jest bliższe słowu niż rzeczy,
język obiektem „podejrzeń”, a nawet „zagrożenia” - sposób samoobrony przed jego samowolą, tyranią, niedoskonałością,
nieufność wobec konwencji i automatyzmów mowy,
nie nawiązanie do wzorca a opozycja wobec niego,
język nie jest narzędziem twórczej działalności człowieka, jest prezentowany jako system wobec użytkowników autonomiczny, narzucający im własne prawa,
poezja jest narzędziem demistyfikacji języka,
przeświadczenie o zwrotnej relacji między poezją a językiem, język to temat poetycki a poezja to układ testujący dla języka,
operowanie metaforą (obrazująca nieograniczoność możliwości),
język jako medium komunikacji społecznej jest parodiowany, kompromitowany (Białoszewski), podejrzewany o deformację świata (Karpowicz, Wirpsza, Balcerzan),
mechanizm prowokowania wieloznaczności: amplifikacja, substytucja, inwersja, redukcja.
5