Wstęp do XX-wiecznej muzyki. Panorama nurtów pierwszej połowy XX wieku.
Po epoce romantyzmu i neoromantyzmu w muzyce przychodzi XX wiek, którego naczelnymi hasłami z jednej strony są nowość i nowatorstwo, a w której jednocześnie odkrywamy wiele cech charakterystycznych dla wcześniejszej epoki. Muzyka na początku XX wieku znalazła się w podobnej sytuacji co malarstwo. Wspólnym dla niemal wszystkich kompozytorów było poczucie, że istniejące formy wyczerpały się, że w ich ramach nie można już nic nowego powiedzieć. Powstałe w XX wieku nowe kierunki i style muzyczne wymagały od artysty dużego doświadczenia z zakresu kompozycji , zasad i teorii muzyki oraz bardzo dobrej znajomości kultury muzycznej i sztuki. Bez odpowiedniego przygotowania i doskonałego rozumienia muzyki poprzednich epok, tworzenie muzyki współczesnej było niemożliwe.
Muzyka współczesna charakteryzuje się wielką różnorodnością kierunków, nurtów, stylów i postaw indywidualnych. Nie można jednak pominąć faktu, że ta nowa muzyka stała się bardziej elitarna, pojawiły się nowe skale muzyczne często po prostu niezrozumiałe i dziwnie brzmiące dla przeciętnego słuchacza. Opierając się na systemie dur - moll kompozytor nie mógł już niczym nowym zaskoczyć słuchacza. Twórcy muzyki nowej zaczęli szukać nowych rozwiązań, szukali nowej techniki komponowania, nowej organizacji materiału dźwiękowego. Powstały zatem takie kierunki jak: punktualizm czy serializm. Pojawiła się też nowa technika - dodekafonia, polegająca na stosowaniu skali dwunastodźwiękowej w której wszystkie 12 tonów są samodzielne i niezależne, w odróżnieniu od systemu dur - moll, który posiadał tzw. punkt centralny czyli tonikę.
W polskiej muzyce należy zwrócić uwagę na ważne wydarzenie jakim jest odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku, które otworzyło przed polskimi kompozytorami nowe możliwości, dało im swobodę rozwoju, pozwoliło na ukształtowanie indywidualnego charakteru muzyki polskiej. Do najwybitniejszych kompozytorów polskich w XX wieku należeli: Witold Lutosławski, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki. Stanowią oni światową czołówkę polskiej muzyki XX wieku.
IMPRESJONIZM
Mówiąc o nurtach muzycznych XX wieku należy rozpocząć od impresjonizmu, który co prawda pojawił się już w latach 70 XIX wieku, ale swoje apogeum osiągnął pod koniec stulecia. Początkowo ujawnił się w literaturze i malarstwie, zaś na przełomie wieku zaczął silnie oddziaływać na muzykę.
Powstanie impresjonizmu było reakcją na istniejące style: muzykę klasyczną i romantyczną, a przede wszystkim na twórczość Ryszarda Wagnera (który stworzył dramat muzyczny - czyli koncepcję dzieła muzyczno-scenicznego).
Z neoromantyzmem muzykę impresjonistyczną łączyła muzyka programowa oraz pozamuzyczne inspiracje, np. zjawiska przyrody - burza, zawierucha śnieżna, szumiące morze, wschód słońca, zachód słońca, itp.
Nazwa impresjonizmu wskazuje na najistotniejszą cechę stylu - wywołanie wrażenia ( fr. imression - wrażenie) czyli budowanie nastroju. Aby stworzyć za pomocą dźwięków wrażenie i nastrój, kompozytorzy w nowatorski sposób wykorzystywali środki wyrazu artystycznego, m.in. harmonię i barwę. Stąd popularnie muzykę impresjonistyczną nazywano określano muzyką barwnych plam. Melodia schodziła na dalszy plan, znikała tonalność dur - moll, a budowa formalna stawała się luźna i nieskrępowana żadnymi schematami.
Twórcą impresjonizmu w muzyce był Claude Debussy (dzieła sceniczne:- "Peleas i Melizanda", 1902 - dramat liryczny, - "Męczeństwo Św. Sebastiana", 1911 - misterium,
- "Jeux", 1913 - balet, utwory orkiestrowe:- "Popołudnie Fauna", 1894, - "Nokturny", 1899, - "Morze", 1905,- "Obrazy", 1906-1912,), a oprócz niego styl ten reprezentował m.in. Maurice Ravel.
Impresjoniści dali podwaliny nowej muzyce europejskiej XX wieku.
Cechy stylistyczne muzyki Debussy'ego:
- gęsta faktura
- żywa kolorystyka
- zastosowaniem niekonwencjonalnych skal muzycznych i systemów tonacji.
- wyraźny wpływ orientalnych kultur muzycznych
EKSPRESJONIZM
Równocześnie z impresjonizmem pojawiła się jego antyteza - ekspresjonizm. Przyjmuje się, że okres ekspresjonizmu w muzyce trwał mniej więcej w latach 1905-1925, Istotę ekspresjonizmu stanowi wyrażanie za pomocą środków muzycznych głównie poprzez złożone harmonie, zmienność dynamiczną i nastrój oraz innowacyjną orkiestrację osobistych wewnętrznych przeżyć twórcy, często skrajnych i chorobliwych którymi mogą być np. lęk przed światem, konflikt z otoczeniem, ciemność itp.
Głównymi przedstawicielami tego kierunku są Arnold Schönberg (czyt. Szenberg). To właśnie dysonans i skrajny kontrast stały się symbolami ekspresjonistycznej muzyki i podstawowym dla Schonberga środkiem wyrazu. Do ważniejszych jego dzieł należą m.in.: Gurre-Lieder - kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę do tekstu Jensa Petera Jacobsena, opowiadająca o średniowiecznym królu Danii, Waldemarze IV, Drabina Jakubowa, oratorium na głosy solowe, chór i orkiestrę juwenilia (pieśni, kwartety smyczkowe i in.), liczne kanony.
Zamierzeniem ekspresjonistów było oddanie wnętrza człowieka zbuntowanego, nieszczęśliwego cierpiącego, emocji często skrajnych lub chorobliwych. „Sztuka jest krzykiem udręki tych, którzy przeżywają w sobie los rodzaju ludzkiego” - pisał Arnold Schönberg. Uzyskiwali ów efekt głównie poprzez złożone, dysonujące harmonią, melodie budowane z dużych skoków interwałowych, często w skrajnych rejestrach, złożony, niesymetryczny, często rozdrobniony rytm, zmienność dynamiczną i nastrój oraz innowacyjną orkiestrację(instrumentację).
Dodekafonia
Najczęściej wymienianym "wynalazcą" dodekafonii jest wspomniany już Arnold Schönberg. Na początku XX wieku próby stworzenia porządku dźwiękowego alternatywnego dla tradycyjnej tonalności, której środki wyrazu wyczerpano, podejmowało wielu kompozytorów. Jako innych prekursorów wymienia się Aleksandra Skriabina. Pewna powszechność takich prób w tym okresie dowodzi, że dodekafonia nie powstała w próżni, ale jako odpowiedź na konkretną potrzebę wypracowania nowych zasad porządkowania atonalnego materiału dźwiękowego. Wypowiedzi wielu kompozytorów (m.in. Ernsta Keneka) każą upatrywać w tej algorytmicznej czy wręcz kabalistycznej metodzie serialnej, metody na zrzucenie myślenia tonalnego oraz dominacji melodii i harmonii nad pozostałymi czynnikami muzycznymi. Z tego punktu widzenia odrzucenie tej sztucznej i rozumowej metody konstruowania struktur dźwiękowych po wykształceniu się nowego, niezwiązanego z systemem tonalnym języka dźwiękowego, wydaje się rzeczą nieuniknioną.
Podstawą dodekafonicznych, (czyli dwunastotonowych) technik kompozytorskich jest odrzucenie tonalności. W konsekwencji tego znajduje się uprzywilejowania pewnych dźwięków jako mocnych punktów (Np. tonika, dominanta, medianta). Pierwszym wymaganiem dodekafonii było, więc- każdy dźwięk z dwunastostopniowej skali jest jednakowo uprawniony. Drugim żądaniem było to, iż żaden dźwięk nie powinien być powtórzony, dopóki nie zostaną użyte wszystkie dźwięki skali. Ciąg dźwięków nazwany przez Schönberga szeregiem, porządkiem lub seria, nie jest odpowiednikiem tradycyjnie pojmowanej melodii. Jako czynnik całościowo porządkujący zarówno melodykę i harmonię bliżej jej raczej do tonacji, choć i te cechy podobne są dość umowne. Każdej serii 12 dźwięków towarzyszy zestaw interwałów (różnica wysokości między dwoma dźwiękami) pomiędzy nimi. Ilość i jakość interwałów, które tworzą dźwięki serii ma duży wpływ na brzmienie utworu. Seria wykorzystująca wszystkie interwały jest nazywana serią wszechinterwałową. Była przedmiotem szczególnego zainteresowania Schönberga, ponieważ z punktu widzenia kompozytora dostarcza ona maksymalnie „takiego samego” materiału dźwiękowego, w którym nie tylko żaden dźwięk, ale i żaden interwał nie zyskuje przewagi nad innymi.
Dla muzyki dodekafonicznej tradycyjna notacja muzyczna oparta na pięciolinii i znakach chromatycznych stała się niewystarczająca. Z czasem wykształcono wiele systemów zapisu muzycznego opartego na liczbach. Zastosowanie liczbowego zapisu oraz odkrycie matematycznej i geometrycznej struktury muzyki nasunęło niektórym teoretykom muzyki koncepcję, iż jest ona tworem czysto matematycznym i to, co się najbardziej w niej liczy, to wewnętrzna spójność i "matematyczne piękno". Zepchnęło to tradycyjnie pojętą estetykę muzyczną na drugi plan, uznając ją za produkt uboczny wewnętrznej spójności, a w skrajnych przypadkach odrzuciło ją całkowicie jako niepotrzebny balast.
SURREALIZM
Surrealizm często określany jako Dadaizm - kierunek w sztuce powstały w 1924 we Francji, początkowo występujący wyłącznie w literaturze, później w innych sztukach, także. kierunek w muzyce leżący na pograniczu awangardy muzyki współczesnej, jazzu i rocka. Charakteryzuje się całkowitą swobodą oraz często przypadkowością tak w doborze środków jak i treści. Cechuje go brak jakiegokolwiek skrępowania. Niekiedy określany jako "artystyczna kakofonia". Dźwięki, muzyka, słowa mają niekiedy charakter przypadkowy, co staje się przyczyną niezrozumienia, a także niemożności wykrycia pewnego przesłania, jakie owa sztuka niesie. Jako, że nie można wykryć pewnej spójności kompozycyjnej, wielu ludzi uznaje, że artyści i kompozytorzy specjalizujący się w dziedzinie surrealizmu, są w rzeczywistości, pozbawieni talentu i chcąc, w jakikolwiek sposób, dostać się na scenę muzyczną, uciekają się do nazywania swej sztuki, mianem surrealizmu.
Do artystów uprawiających ten kierunek należą: surrealism.tk, The Cacophony Society, Nurse With Wound
Artystami, którzy zbliżyli się do tego kierunku lub sporadycznie wykorzystywali jego elementy: John Cage, Frank Zappa, Faust
FOLKLOR
Nurt folkloru należy łączyć z postacią Strawińskiego i napisany przez niego w 1911 r. balet Pietruszka - opowieść o miłości brzydkiej kukiełki Pietruszki do innej kukiełki, głupiej ale pięknej baleriny. Pietruszka był pół-lalką, pół-człowiekiem, a jego dwoistą naturę Strawiński zilustrował używając w utworze jednocześnie dwóch tonacji. Balet ten odniósł wielki sukces, a następne dzieło Strawińskiego napisane w 1913 r. Święto wiosny okazało się przełomem w muzyce i wzbudziło ogromne kontrowersje i w świecie muzycznym i wśród publiczności.
Powoi zaczęto dostrzegać świeżość i autentyzm w muzyce ludowej.
W odróżnieniu od ekspresjonistów (ekspresjonizm jest zwykle pesymistyczny i dekadencki), którzy eksponowali kontrast i dysonans, nurt reprezentowany m.in. przez Strawińskiego odkrył w folklorze (również egzotycznym) element, którego muzyka artystyczna bała się jak ognia - barbarzyński, niemal zwierzęcy, rytualny, rytm. Awangardyści zazdrościli folklorowi autentyczności. Folklor nie bał się ani dysonansu (bo nie znał takiego pojęcia) ani rytmu, bo rytm stanowił istotę folkloru.
Warto jednak podkreślić, że inspiracja folklorem nie polegała na cytowaniu motywów ludowych w wypracowanym, istniejącym już języku muzyki artystycznej (jak robił to Chopin), ale właśnie na tworzeniu nowego języka tej muzyki z elementów muzyki ludowej, które do tej pory stanowiły o jakościowej różnicy między folklorem a sztuką wysoką.
NEOKLASYCYZM
Neoklasycyzm uformował się ok. 1920 r., kiedy po kilku latach eksperymentów publiczność oswoiła się z językiem nowej muzyki, a awangardyści zdobywali renomę i powoli stawali się klasykami. Twórcy myśleli o muzyce nie jako o narzędziu do wypełniania pozaartystycznej misji, ale jako o pięknym (w ich rozumieniu), estetycznym przeżyciu
Neoklasycy odrzucali zarówno dekadenckie nastroje ekspresjonistów jak i piękny, ale nieco powierzchowny i świat nastrojów impresjonistycznych. Chcieli tworzyć muzykę tonalną, witalną, jasną, prostą, klarowną i wolną od mrocznych, indywidualnych obsesji.
Jako wzór doskonałości uznali muzykę późnego baroku i wczesnego klasycyzmu, czyli środek XVIII w. Nie chodziło przy tym oczywiście o odwoływanie się bezpośrednie do minionej epoki, ale o postawę twórczą i sposób podejścia do sztuki..
Sformułowanie takiej postawy w latach, gdy triumfy święcił dadaizm świadczyło o przełamaniu - przynajmniej w części środowisk artystycznych.
Jako daty graniczne rozwoju neoklasycyzmu przyjmuje się - chociaż są to cezury bardzo umowne - rok 1920, kiedy Igor Strawiński napisał balet Pulcinella, oraz rok 1951, gdy powstała jego opera Żywot rozpustnika.
Serializm
Serializm (z łac. series, ciąg) - kierunek w muzyce współczesnej blisko związany i wywodzący się z muzyki dodekafonicznej. dotyczy zastosowania reguł techniki dodekafonicznej nie tylko do wysokości dźwięków, ale również i do innych elementów dzieła muzycznego: rytmiki, dynamiki, artykulacji, agogiki artukulacji itp. Przedstawicielami serializmu są: · Pierre Boulez , Olivier Messiaen, Karlheinz Stockhausen, Luigi Nono.
Rozwinięciem serializmu był punktualizm, kompozytorska metoda traktująca jako podstawę muzyki pojedyncze dźwięki (punkty) nie związane już żadną organizującą zasadą i dająca w efekcie całkowicie bezskojarzeniową materią dźwiękową. Utwory określane mianem punktualistycznych często sprawiają wrażenie zbiorów punktów (pojedynczych dźwięków), różniących się wysokością, rejestrami, dynamiką, artykulacją, wartościami czasowymi itd. nieskoordynowanych żadną ogólniejszą zasadą formalną. W rzeczywistości wiele z nich skomponowano w bardzo ścisłej technice totalnego serializmu. W niektórych można odnaleźć tradycyjne motywy czy wyraźne frazy melodyczne, jednak są one tak dalece przetworzone (rozrzucone po wszystkich rejestrach, zmienione pod względem dynamiki czy barwy oraz gęsto poprzedzielane pauzami), że w odbiorze nie ma praktycznie możliwości uchwycenia większych całości. Daje to słuchaczowi szczególny rodzaj przeżycia estetycznego - zamiast tradycyjnych ciągłych fraz melodycznych, harmonijnych i rytmicznych o wyrównanej barwie, dynamice i tempie (czyli konwencjonalnych sposobów formalnych stosowanych w muzyce), słuchacz odbiera rozproszone, migotliwe punkty dźwiękowe. Brak asocjacji pomiędzy dźwiękami powoduje bezskojarzeniowe odbieranie muzyki, dźwięki stają się odrębnymi punktami wrażeniowymi, a ich struktura pozostaje dla słuchacza nieuchwytna.
Prekursorem punktualizmu był Anton Webern. Jego muzyka, oparta na niespotykanym wcześniej różnicowaniu szczegółów na niewielkich odcinkach czasowych i kierująca uwagę odbiorcy na pojedyncze dźwięki, wywarła wpływ na twórczość młodej generacji kompozytorów. Dlatego styl punktualistyczny nazywany jest często „postwebernizmem” lub „neowebernizmem”.
opierał się na całkowitym podporządkowaniu muzyki, słowa i oprawy scenicznej przebiegowi akcji sztuki. Nie istniał podział na arie, duety, recytatywy itd., lecz na sceny i akty, według schematu układu dramaturgicznego. Dramat muzyczny Wagnera wyróżniał się także tzw. motywami przewodnimi, a konkretnie tematami muzycznymi, będącymi rodzajem symbolu i odwzorowania uczuć bohaterów czy zjawisk przyrodniczych.