DZIEJE ŚWIADOMOŚCI JĘZYKOWEJ - SŁOWNIKI I GRAMATYKI

W szczegółowym sylabusie Historii języka polskiego pojawia się prośba, o wyjaśnienie poniższych pojęć, dlatego pozwalam je sobie tutaj przytoczyć.

1). Świadomość językowa

to ogół sądów o języku i poglądów na język, które są charakterystyczne dla jakiejś osoby albo panują w pewnym środowisku lub grupie społecznej. Te sądy i poglądy mogą mieć charakter intuicyjny i nie tworzyć spójnego systemu, ale mogą też być umotywowane i podbudowane wiedzą o języku. W każdym jednak wypadku muszą one być względnie trwałe i powinny się uzewnętrzniać, a nawet wpływać na zachowanie językowe osoby czy grupy ludzi.

Względna trwałość różni świadome sądy o języku od doraźnych wypowiedzi o poszczególnych zjawiskach językowych, które to wypowiedzi mogą być mało przemyślane i opierać się na wrażeniach, niepopartych refleksją językową. Konieczność uzewnętrzniania pozwala na odróżnienie sądów i poglądów (czyli postaw) od wewnętrznych przekonań, choć niewątpliwie także te ostatnie mogą mieć wpływ na zachowania językowe poszczególnych osób.

Istotnym składnikiem świadomości językowej określonej zbiorowości jest wzorzec językowy, uznawany przez jej członków. Jak się jednak okazuje, kwestia ta jest dość skomplikowana, gdyż wyniki badań wskazują na istnienie innego wzorca deklarowanego niż realnego. Wzorcem deklarowanym jest język klasycznej literatury pięknej (zwłaszcza Żeromskiego (sic!) i Dąbrowskiej) i „wybitnych osobistości” (np. Karola Wojtyły, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, nieco wcześniej Szymona Kobylińskiego, Wiktora Zina, Jerzego Waldorffa, okresowo: popularnych aktorów). Wzorcem realnym, źródłem na którym się opiera, jest język telewizji i w mniejszym stopniu radia, przede wszystkim język zatrudnionych tam, a popularnych w danym momencie dziennikarzy (mowa o współczesnej świadomości językowej).

2). Polityka językowa

przejawia się w dwóch ściśle ze sobą związanych dziedzinach: z jednej strony w oficjalnej i przynajmniej częściowo wyraźnej polityce językowej, która obejmuje zasady, regulacje, ustawy i środki finansowe, przeznaczane na rzecz rozpowszechniania języków, oraz, w wymiarze indywidualnym, w działaniu ludzi, którzy uczą się języków, chcą używać języków lub też je odrzucają. Przy tym mamy do czynienia z dwoma aspektami dotyczącymi języków, które odgrywają rolę w obu wymiarach: języki zawsze są i były narzędziem porozumiewania się i integracji z jednej strony, oraz odgradzania się i wykluczenia z drugiej strony, co w Starym Testamencie obrazuje budowa wieży Babel, a w Nowym Testamencie zesłanie ducha świętego.

Bez przemyślanej i systematycznej polityki językowej jednostki i systemy edukacyjne podejmują decyzje mające w najlepszym razie pożyteczne, lecz krótkotrwałe skutki, a społeczeństwo traci ewentualnie istniejącą różnorodność językową, a także demokratyczną i społeczną spójność.

3). Kultura języka

termin językoznawczy, w Polsce różnie definiowany na przestrzeni lat. Najogólniejsza definicja Andrzeja Markowskiego brzmi: świadome i celowe posługiwanie się językiem we wszelkich sytuacjach komunikatywnych. Wyróżnia on także cztery precyzyjniejsze znaczenia tego terminu:

• Jako umiejętność poprawnego mówienia i pisania zgodnie z przyjętymi w danej społeczności normami językowymi. W tym znaczeniu kultura języka jest zawsze wartościowana dodatnio. Takie podejście reprezentuje np. zdanie: Nauczyciele powinni dbać o kulturę języka swoich wychowanków.

• Kultura języka rozumiana jako działalność kulturalnojęzykowa. Takie znaczenie terminu ma najstarszy rodowód, ponieważ wywodzi się z drugiej połowy XIX wieku, z publikacji m.in Fryderyka Skobla, Aleksandra Walickiego, Ludomira Szczerbowicza-Wieczora, Józefa Blizińskiego. Chociaż nie byli oni wykształconymi językoznawcami, to zajmowali się ustalaniem normy językowej, jej opisem i udzielaniem porad użytkownikom. Prace wykształconych lingwistów pojawiły się na początku XX wieku: Artura Passendorfera Słowniczek błędów językowych i najważniejszych prawideł gramatycznych (1905), Antoniego Krasnowolskiego Najpospolitsze błędy językowe, zdarzające się w mowie i piśmie polskim (1902). Także w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce pojawiły się prace, które miały za zadanie zwalczanie błędów językowych. Były to publikacje Adama Kryńskiego (Jak nie należy mówić i pisać po polsku, 1921, część druga 1931), Stanisława Szobera (Na straży języka. Szkice z zakresu poprawności i kultury języka polskiego oraz Słownik ortoepiczny - Jak mówić i pisać po polsku, 1937). Działalność kulturalnojęzykowa tego typu trwa do dziś ze względu na spore zainteresowanie Polaków kwestiami językowymi, zadawaniem pytań o formy poprawne, pisownię wyrazów itd.

• Jako pozytywna postawa osób wobec języka, które posługują się nim posiadając wysoki stan wiedzy lingwistycznej, oraz ugruntowaną świadomość językową.

• Nazwa dyscypliny naukowej, która wyodrębniła się na gruncie zainteresowania językoznawców sprawami związanymi z normatywnością w języku. Przez niektórych badaczy jest to synonim językoznawstwa normatywnego. To także przedmiot nauczania wykładany na wydziałach filologii polskiej.

Historia pojęcia

Kwestię różnych znaczeń pojęcia "kultura języka" po raz pierwszy podjęła Halina Kurkowska w podręczniku Kultura języka polskiego, wydanym w 1971 roku. Nadała terminowi trzy znaczenia: 1) działalność zmierzająca do udoskonalenia języka i rozwinięcia umiejętności posługiwania się nim w sposób poprawny i sprawny (...) 2) stopień umiejętności poprawnego i sprawnego używania języka (...) 3) dział językoznawstwa stosowanego. Podobnie uczynił Marian Bugajski w Językoznawstwie normatywnym (1993). Janina Puzynina z kolei wymieniła tylko dwa znaczenia tego terminu (w tomie Współczesny język polski, 2001): 1) określenie związanej z językiem części ogólnej kultury społeczeństwa lub jednostki, 2) nazwa dziedziny myśli humanistycznej i działalności poświęconej kształtowaniu kultury języka w znaczeniu pierwszym. Podobnie uczynił Walery Pisarek w Encyklopedii języka polskiego (1991), a także Zygmunt Saloni w Encyklopedii językoznawstwa ogólnego (1995). Cztery znaczenia tego terminu Andrzej Markowski opublikował w tomie III Nowej encyklopedii powszechnej PWN (1995).

4). Kompetencja językowa

człowiek potrafi stworzyć i zrozumieć nieskończoną liczbę zdań, bez względu na to, czy je wcześniej słyszał, czy nie. Generatywiści uważali ponadto, że jest to coś wrodzonego.

5). Świadomość metajęzykowa

zdolność wydawania sądów o języku przy pomocy określonego aparatu pojęciowego.

Poniżej znajdziecie przeglądy słowników i gramatyk, które udało mi się pożyczyć z chomikuj.pl:

SŁOWNIKI

• mamotrepty (mamotrekty) - słowniczki „dla początkujących”, zawierające objaśnienia trudnych (mało używanych) wyrazów, występujących w Biblii; ułożone w takim porządku, w jakim wyrazy te w Biblii występowały

• pierwsze polskie mamotrekty z XV w.

• Pierwsze polskie słowniki (wokabularze, z łac. vocabulum - słowo, nazwa), XV w., słowniczki łacińsko-polskie :

• najstarszy słownik łacińsko-polski: słownik jakiegoś księdza-prawnika, prawdop. sekretarza Aleksandra, syna księcia płockiego Siemowita i Aleksandry (był biskupem w Trydencie w latach 1424-1444): 500 wyrazów łacińskich, przy nich polskie odpowiedniki, słownictwo z zakresu prawa, administracji, wojskowości i chorób

• tzw. Lucjanus - słownik łaciński z trzydziestoma paroma polskimi odpowiednikami

• Vocabulista Bertolda z Eisenach - zbiór rzadkich technicznych łacińskich wyrazów wierszem, na marginesie słowniczek łacińsko-polski dodany przez kopistę

• słowniczek z 1455 r.: trudniejsze wyrazy układa się w pary rymowane

• pierwsze słowniki drukowane (XVI w.)

• opr. przez Franciszka Maymera (Lwówek Śląski), 1528 r. (nast. wydania 1541 i 1592 r.) - łacińsko-polski

• słownik łacińsko-polski Jana Murmeliusza (pierwsze wydanie 1528), w sumie 11 wydań

• słownik prawniczy Jana Tucholczyka (1531 r., w sumie 8 wydań)

• 1532 r. - słownik łacińsko-włosko-polsko-niemiecki

• słowniki nie są oryginalnie polskie, ich wzory powstają za granicą, druk dodawał tylko polskie odpowiedniki

• w słownikach obowiązywał porządek rzeczowy

• szczególnie popularne były słowniki nazw roślin, a także pewnych zwierząt i minerałów, o ile interesowały medycynę (np. słownik Jana Stanki)

• słownik Ambrożego Calepinusa (I wydanie 1502 r.); hasło łacińskie, a po nim odpowiednik grecki, hebrajski, francuski, włoski, niemiecki, flamandzki, hiszpański, polski (w wyd. z 1574 r. i kilku późniejszych), węgierski i angielski; kalepin - duży słownik

• słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego (1564 r.)

• zamierzona część polsko-łacińska nigdy się nie ukazała; pod kierunkiem W. Kuraszkiewicza wyszedł indeks wyrazów polskich w słowniku Mączyńskiego

• słownik gniazdowy - słowa podstawowe w porządku alfabetycznym; po wyrazie podstawowym stoją wyrazy pochodne we własnym porządku alfabetycznym

• tłumaczone pojedyncze słowa, ale także całe połączenia wyrazowe

• wydany w Królewcu, liczy ponad 1000 stron, we wstępie wiersze pochwalne ówczesnych poetów (w tym dwa Jana Kochanowskiego)

• słownik Grzegorza Knapskiego (właśc. Knapa)

• Skarbiec polsko-łacińsko-grecki (I wyd. 1621), słownik łacińsko-polski (I wyd. 1623); oba tomy w oficynie Franciszka Cezarego w Krakowie; II wyd. pośmiertne w latach 1643-1644 (oba tomy, w tej samej oficynie)

• słownik łaciński-polski składał się z trzech części: część łacińsko-polska, wyrazy, których nie można dosłownie tłumaczyć na polski i przysłowia

• Knapski był „purystą umiarkowanym” - we wstępie wyłożył swój pogląd na poprawność językową: potępia obce pożyczki, występuje przeciwko makaronizowaniu

• autor podaje związki wyrazowe, w jakie wchodzi dany wyraz, każde znaczenie i każdy związek frazeologiczny jest osobnym hasłem słownikowym

• upadek kultury do poł. XVII w - ukazują się słowniki w Gdańsku (np. czterojęzyczny słownik M. Volckmara z 1594 r. podawał przy nie których wyrazach, czy są przestarzałe czy ludowe; trójjęzyczny i trzyczęściowy słownik Dasyporiusza w 1642 r.), Wrocławiu, Świdnicy, Brzegu, Królewcu, Rydze

• XVIII w. Nowy dykcjonarz czyli Mownik polsko-niemiecko-francuski Abrahama Troca (Trotza), Lipsk 1764 r. - obecność języka francuskiego, nieobecność języka łacińskiego; nowość: różne znaczenia nie były osobnymi hasłami, lecz pod jednym hasłem gromadzono wszystkie znaczenia, kwalifikatory, przykłady ilustrujące znaczenia

• słownik Mączyńskiego - 1030 stron, słownik Knapiusza - 1540 stron, słownik Troca - 1582 strony

• 1743 i 1745 r. - II-tomowy słownik z podwójnym tytułem (francuskim i polskim) pijara Franciszka (Dymitra) Koli, który do słownika francusko-łacińskiego ks. Piotra Daneta dodał polskie odpowiedniki, 1167 stron (w sumie)

• 1897-1814 Słownik języka polskiego Bogumiła Samuela Lindego, wydany w 6 tomach (wydany w Warszawie)

• słownik historyczny i objaśniający; autor podaje autentyczne przykłady użycia różnych wyrazów (zaczerpnięte z różnych autorów); znaczenia polskich słów w innych językach (słowiańskie odpowiedniki ułatwiły studia porównawcze nad słownictwem słowiańskim)

• II wydanie 1845-1860 we Lwowie (Zakład Narodowy im. Ossolińskich)

• wady słownika: cytaty z autorów mało dokładne, przerabiane przez Lindego, często zaczerpnięte z gorszych wydań, choć istniały inne

• Słownik wileński (Słownik Orgerbranda - od nazwiska wydawcy) - dwutomowy Słownik języka polskiego (Wilno 1861r.), dzieło kilku autorów, informuje o zapisie słownym na Wileńszczyźnie

• Słownik warszawski - zredagowany przez Jana Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego, Słownik języka polskiego wydawany w Warszawie w 8 tomach w latach 1900-1927

• słownik historyczny; objął wyrazy z XIX wiek i z rękopisów XV-wieczne (które nie były dostępne Lindemu), wyrazy z gwar chłopskich, wyrazy z socjolektów, którymi posługuje się przeciętny inteligent; oznacza wyrazy wulgarne i przestarzałe (ale nie jest ścisły pod tym względem)

• przejął cały materiał z Lindego, ale autorzy nie sprawdzili poprawności cytatów, opuszcza tytuły dzieł i strony, na których się cytat znajduje

• jedyny informator o językach autorów XIX wieku

• Ilustrowany słownik języka polskiego (wyd. 3. Warszawa 1929, Arct), wybór najważniejszych słów + obrazki, tłumaczące ich znaczenie

• Słownik języka polskiego pod kierunkiem W. Doroszewskiego, wydawany w latach 1958-1969; liczył 11 tomów (10 tomów + Suplement) i zawierał ok. 125 tys. haseł

• obejmował całe słownictwo literackie XX w., XIX w. oraz te wyrazy z II poł. XVIII w., które są znane dzisiejszemu wykształconemu Polakowi

• pomija rzadkie, indywidualne nowotwory literackie, zbyt wulgarne i znane wąskiej grupie osób (specjalistów)

• słownik wydany ponownie w 1996 r.

• na jego podstawie opracowano Mały słownik języka polskiego (1968), w którym pominięto wyrazy przestarzałe, mało znane, zdrobnienia i niektóre inne, zawiera ok. 35 000 haseł; autorzy: S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka

• 3-tomowy Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka; wydany w latach 1978-1981; układany na podstawie słownika Doroszewskiego - selekcja wyrazów podobna jak w Małym słowniku, ale na mniejszą skalę, dodano wyrazy nowe; w sumie liczy 80 000 haseł

• słowniki frekwencyjne (osobno dla każdego stylu) - wyrazy porządkowane według ich częstości i alfabetycznie z podaniem frekwencji wyrazu; 2-tomowy Słownik frekwencyjny polszczyzny współczesnej (I. Kurcz i in., 1990)

• słowniki dawne: Słownik staropolski - wszystkie wyrazy zapisane przed 1500 r., ogłoszono do tej pory 11 tomów, red. Nacz. S. Urbańczyk; słownik wieku XVI, szczególnie uwzględnia środki artystyczne; przygotowywany przez IBL, obecnie liczy 26 tomów; Słownik języka polskiego XVII i 1. poł. XVII w., dwa zeszyty tomu I ukazały się w 1999; Podręczny słownik dawnej polszczyzny Stefana Reczka (1968)

• słowniki pisarzy, np. 11-tomowy słownik wyrazów z twórczości Adama Mickiewicza (1962-1983)

• słowniki gwar: Słownik gwar polskich Jana Karłowicza w 6 tomach (Kraków 1900-1911), prace nad Słownikiem gwar polskich rozpoczął K. Nitsch (w 1999 r. ukazał się dwutomowy Indeks alfabetyczny wyrazów z kartoteki „Słownika gwar polskich”; szczególnie cenna jest ludowa frazeologia); słownik gwary podhalańskiej; Słownictwo polskiej gwary Góry Świętej Anny; Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur

• imiona własne i miejscowe: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (t. I-XV) - nazwy geograficzne z terenu objętego granicami polski z czasów przedrozbiorowych; W. Taszycki Najdawniejsze polskie imiona osobowe - staropolskie imiona rodzime zapisane przed 1300 r.; Słownik staropolskich nazw osobowych - nazwy występujące w źródłach sprzed 1500 r., 7 tomów, słownik przygotowany przez zespół Pracowni Onomastycznej PAN

• słowniki różnych zawodów, słowniki techniczne (np. Słownik techniczny w dwóch częściach: polsko-niemieckiej i niemiecko-polskiej autorstwa dwóch inżynierów Stadtmüllerów, ojca i syna, I wyd. 1913)

• słowniki wyrazów obcych: Słownik wyrazów obcych Arcta (1933); Z. Rysiewicza, J. Safarewicza, J. Słuszkiewicza; Słownik wyrazów obcych PWN (pod red. J. Tokarskiego)

• słowniki obrazkowe: B. Chmielowski umieścił rysunek konia, a pod nim napis: Koń jaki jest, każdy widzi; w słowniku Arcta obrazki były uzupełnieniem objaśnienia

• słowniki etymologiczne: Słownik etymologiczny języka polskiego (1927) A. Brücknera; od 1952 r. Słownik etymologiczny Franciszka Sławskiego (do wyrazu Łżywy)

• słowniki ortograficzne: słownik Polskiej Akademii Umiejętności (obecnie PAN)

• słowniki ortoepiczne - uczą poprawnego użycia i wymawiania wyrazów oraz odmiany trudniejszych wyrazów

• Słownik ortoepiczny S. Szobera (1937 r.), w 1948 i 1958r. wydany ponownie pod tytułem Słownik poprawnej polszczyzny

• 1973r. Słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją W. Doroszewskiego i H. Kurkowskiej

• słowniki synonimów i wyrazów bliskoznacznych: bpa A. Krasińskiego Słownik synonimów polskich (1885 r.), R. Zawilińskiego Dobór wyrazów. Słownik wyrazów bliskoznacznych i jednoznacznych... (1926) - układ rzeczowy i indeks alfabetyczny na końcu; S. Skorupki Słownik wyrazów bliskoznacznych (I wyd. w 1957 r.) - informacja o odcieniach znaczeniowych, związkach, w jakie wchodzą wyrazy i przykłady użycia (nie było tego u Zawilińskiego)

• słowniki frazeologiczne: Słownik frazeologiczny A. Krasnowolskiego (I wyd. 1898), S. Skorupki - 2-tomowy Słownik frazeologiczny języka polskiego (I wyd. 1967-1968)

• słowniki poprawnej wymowy: Prawidła poprawnej wymowy polskiej Z. Klemensiewicza (1930 r., w 1988 r. rozszerzony przez S. Urbańczyka); Słownik wymowy polskiej PWN (1977) - brzmienie zapisane w międzynarodowej transkrypcji fonetycznej

słowniki a tergo lub odwrócone - alfabetyczny układ wyrazów, ale wg końcowych, nie początkowych liter, tylko zapis wyrazów (nie podają znaczeń) - mają znaczenie dla badań nad budową wyrazów (a w szczególności nad przyrostkami): Indeks a tergo do Słownika języka polskiego S. B. Lindego (pod red. Doroszewskiego, 1965); Indeks a tergo do Słownika języka polskiego pod. red. Doroszewskiego (1973); Index a tergo do Słownika Mączyńskiego W. Kuraszkiewicza (1983).

GRAMATYKI

Na początku doby nowopolskiej pojawiają się podręczniki i gramatyki języka polskiego.

1. Podręczniki.

Pierwszą gramatyką dla Polaków jest podręcznik Walentego Szylarskiego pt. Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego. Ale jest to rzecz słaba, dlatego na pierwszym miejscu co do wartości jest dzieło Onufrego Kopczyńskiego pt. Gramatyka dla szkół narodowych w trzech częściach, dla klas I-III (ogłoszona w latach 1778-1783).

Kopczyńskiego skłoniło do zajęcia się gramatyką przede wszystkim miłość do ojczyzny i narodu, a także niedostatek na polu gramatycznym. Do pracy autor przygotowywał się sumiennie, czytał: dzieła o języku Platona, Arystotelesa, Bacona, Kartezjusza, Locke'a, Marsais. Szukał związku między gramatyką, logiką i retoryką, zadanie swoje widział w gruntownym rozumowaniu o języku.

Gramatyka Kopczyńskiego nie ma wartości naukowej. Spostrzeżenia i twierdzenia autora są w wielu wypadkach pozbawione jakiejkolwiek naukowej podstawy, np.: twierdzenie, że zaimki męskie mają zakończenie na -i, -n, -w, -sz, -j, np. jaki, ten, ów, nasz, mój. Albo narzucanie Polakom XIX wieku we wzorcu odmiany czasownika form liczby podwójnej. Albo takie etymologie, że Sandomierz to San domierza do Wisły, a Warta to warta, czyli straż, aby hołota niemiecka nie wchodziła dalej do Polski.

Praca Kopczyńskiego jest pierwszą i najlepszą wówczas pracą nad językiem. Ma wartość historyczną i społeczną - okres niewoli - język uznano za skarb narodowy.

Kopczyńskie utworzył wiele terminów gramatycznych, np. imiesłów, przyimek, ale przede wszystkim zaimek rzeczowny i przymiotny.

Gramatyka dla szkół narodowych i Nauka pisania i czytania mają duże zalety dydaktyczne, m.in. porady dla nauczyciela, tok indukcyjny, jasność wykładu. Ważne jest też to, że po raz pierwszy Polak pisze gramatykę dla Polaków, aby przyczynić się do najlepszego opanowania mowy ojczystej.

Na niedostatkach pracy Kopczyńskiego poznał się Józef Mroziński. Z zawodu był wojskowym, badaczem stał się przez przypadek - Bentkowski wytknął mu liczne błędy językowe w pracy pt. Oblężenie i obrona Saragossy. Tak zaczęła się praca Mrozińskiego.

Mroziński był bardzo oczytany: znał gramatyków starożytnych, wielu francuskich, angielskich i niemieckich, znał gramatyków polskich od Zaborowskiego do jemu współczesnych, czytał zabytki staropolskie.

Obserwował rzeczywisty język współczesny - język mówiony. Zbierał materialy i na ich podstawie formułował tezy i twierdzenia. Dążył do rozumowego uchwycenia zasad struktury językowej. W 1822r w Warszawie ogłasza pierwsze zasady gramatyki języka polskiego. Usiłuje ująć fonetyczny system i rolę funkcjonalna głosek i ich wymian we fleksji. Mroziński posługuje się czymś w rodzaju pisowni fonetycznej.

Mrozińskiego trzeba uznać za pierwszego nowoczesnego gramatyka polskiego.

Inni badacze języka polskiego to :

• Mrongowiusz- pierwszy badacz kaszubszczyzny

• Józef Królikowski- napisał dzielo pt. Prozodia polska, czyli o śpiewności i miarach języka polskiego z przykładami w nótach muzycznych, 1821r.

• Jerzy Samuel Bandtkie- ogłosił szereg najdawniejszych zabytków polszczyzny. Napisał też słownik, ale były tam wyrazy samowolnie tworzone przez autora.

2. Gramatyki.

Większość z nich utrzymana jest na poziomie elementarno-popularnym i wybitniejszej wartości nie mają. Ale na osobna wzmiankę zasługuje kilku pracowników.

• J. N. Deszkiewicz napisał Rozprawę o języku polskim i o jego gramatykach, 1843 r.

• W 1848 r. napisał gramatykę języka polskiego.

• Józef Muczkowski w 1836 r. ogłosił Gramatykę języka polskiego.

• Dobromysł Łazowski to autor tekstów: Gramatyka języka polskiego krytycznie rozbiorowa, Gramatyka języka polskiego i przypisy do starszej literatury polskiej, Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego.

• Feliks Żochowski, Mownia języka polskiego, 1852.

• A. Morzycki, Rys gramatyki języka polskiego, 1857

• S. Gruszyński, Nauka o zdaniu, 1861, autor podkreślał tu ważność języka ojczystego jako podstawy wykształcenia językowego.

• Michał Wiszniewski, Myśli o ukształcaniu siebie samego, autor sprzeciwia się temu, by naukę języka w ogóle, a zwłaszcza ojczystego zaczynać od gramatyki.

Najwcześniejszym objawem językoznawczego zainteresowania się polszczyzną jest praca Ignacego Rakowieckiego pt. Rys historyczny zwyczajów, obyczajów, Religii, praw i dawnych słowiańskich i słowiańsko-ruskich narodów, 1820. Autor zaleca poznanie staro-cerkiewno-slowiańskiego.

• Hipolit Cegielski - rozprawa O słowie polskim, 1852

• Henryk Suchecki - Przegląd form gramatycznych języka staropolskiego, 1871, zagadnienia z zakresu języka polskiego, 1871. Suchecki pierwszy wprowadził do programu uniwersyteckiego ćwiczenia dla kandydatów na nauczycieli języka polskiego w szkole średniej.

Wielki postęp oznaczają prace Antoniego Małeckiego: Gramatyka języka polskiego i Gramatyka historyczno- porównawcza języka polskiego, 1879. Małecki wydał tez Żywot św. Błażeja, 1864 i Biblię królowej Zofii,1871.

• Lucjan Malinowski- daje on początek polskim badaniom dialektologicznym, dzieło np. Ślady dialektyczne w oznaczaniu samogłosek nosowych w kilku zabytkach języka polskiego wieku XV i XVI, 1880.

• Antoni Kalina- jako pierwszy zmierza do historycznego ogarnięcia przemian w systemie polskim gramatycznym - Historia języka polskiego, t. I. Formy gramatyczne języka polskiego do końca XVIII

• Adam A. Kryński - ma duże zasługi jako organizator pracy naukowej, zakładał też Wielką encyklopedię powszechną ilustrowaną- umieścił tu przeszło 100 artykułów z zakresu językoznawstwa. Współpracował przy Słowniku warszawskim. Napisał tez Gramatykę języka polskiego, 1897

• Antoni Krasnowolski - pierwszy badacz składni polskiej w dziele Systematyczna składnia języka polskiego. Działa głównie w kierunku praktyczno- normatywnym, np. Słowniczek frazeologiczny.

• Aleksander Bruckner - ogłosił i zbadał zabytki starej polszczyzny, wśród których na pierwszym miejscu znajdują się Kazania świętokrzyskie, 1895. Inne dzieła to: Dzieje języka polskiego, Walka o język.

• Jan Baudouin de Courtenay - badał języka jako twór psychosocjalny. Napisał Charakterystykę psychologiczną języka polskiego, a także Zarsy historii języka polskiego.

• Jan Michał Rozwadowski - jeden z największych polskich lingwistów. Interesował się dialektologią O zjawiskach i rozwoju języka.

• Jan Łoś - rozwijał działalność w trzech kierunkach: historia języka- Gramatyka polska. I. Głosownia historyczna, składnia- składnia zdania, przygotowywanie materiałów do Słownika staropolskiego.

• Kazimierz Nitsch - uczeń dialektologicznej szkoły Malinowskiego, zajmował się poznaniem mowy ludu polskiego, np. Próba ugrupowania gwar polskich, Mowa ludu polskiego, Polska fonetyka międzywyrazowa. Pierwszy syntetyczny zarys dialektologii polskiej dał w 1915r w rozprawie Dialekty języka polskiego w Encyklopedii polskiej. Wydal też część Atlasu językowego polskiego Podkarpacia.

• Stanisław Szober - wydał Gramatykę języka polskiego, jest to najpełniejszy systematyczny obraz gramatycznej struktury współczesnej polszczyzny wykształconej. Szober interesował się też dydaktyką języka polskiego- zasady nauczania j. polskiego w zakresie szkoły powszechnej i gimnazjum niższego. Interesował się też poprawnością i kulturą językową- artykuły w Języku polskim.

Na zakończenie dodam coś od Urbańczyka i z innych (wiki)źródeł -  więcej informacji nt. Lindego i postać Kopczyńskiego (ponieważ szczegółowo analizowaliśmy te zagadnienia na zajęciach):

1). Samuel Bogumił Linde (1771-1847)

Nową epokę w dziejach polskiej leksykografii otworzył Bogumił Samuel Linde, gdy z początkiem XIX w., w latach 1807-1814, wydał w 6 tomach Słownik języka polskiego. Również miejsce wydania, Warszawa, jest symbolem przesunięć, jakie się w Polsce dokonały. Już nie Kraków, gdzie się drukował słownik Knapskiego, lecz Warszawa stała się głównym ogniskiem polskiego życia kulturalnego.

Dzieło Lindego spotkało się z gorącym przyjęciem, ukazało się bowiem wtedy, gdy w języku widziano najlepszego gwaranta zachowania bytu narodowego, zagrożonego przez rozbiory. Poeta Kazimierz Brodziński ukończenie słownika powitał odą, co prawda mocno napuszoną, ale dobrze oddającą nastrój patriotów, miłośników języka ojczystego (oda była cytowana podczas zajęć).

Słownik Lindego różni się zasadniczo od wszystkich dawniejszych. Tamte były słownikami mowy współczesnej, przeznaczonymi do użytku przy nauce języków obcych i przekładach, ten zaś jest słownikiem historycznym i objaśniającym. Jak w jakimś skarbcu są w nim zebrane wyrazy, których kiedykolwiek użyto w druku, obojętne, czy współcześnie, czy przed wiekami.

Linde świadczy o stuleciach i o zmianach, jakie podczas nich zaszły. Umożliwił badania poprawności wyrazów i zwrotów, dając świadectwo, czy i jak posługiwali się nimi mistrzowie polskiego słowa. Przez podanie źródła umożliwił nad sobą naukową kontrolę.

Słownik Lindego wyrósł w związku z rozwojem filologii europejskiej Oświecenia. Jednym z jego wzorów był niemiecki słownik Adelunga, ale Linde osiągnął poziom wyższy.

Linde pracował jako bibliotekarz m.in. w bibliotece Załuskich. Oprócz leksykografii zajmował się również studiami nad literaturą rosyjską, opublikował kilka prac z tego zakresu. Innym jego projektem, ostatecznie nie zrealizowanym, była idea słownika porównawczego języków słowiańskich (zachował się rękopis 4 tomów dzieła), a także wypracowanie wspólnego języka słowiańskiego (przyp. Linde i panslawizm).

Na zakończenie przygody z Bogumiłem definicja:

niedźwiedź `zwierz dla składu ciała i długości włosów niekształtny, stopy ma podobne do ludzkich; u nas są czarne i czerwonawe, mniejsze, bartnikami zwane, i małe, u których końce włosów połyskują się jak srebrne'

2). Onufry Kopczyński (1735-1817)

Uczył się w szkołach pijarskich, m.in. w Rzeszowie i w roku 1752 wstąpił do tego zakonu.

Nauczyciel w szkołach pijarskich i Collegium Nobilium, w latach 1780-1792 członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, w latach 1807-1812 współpracownik Stanisława Kostki Potockiego w Izbie Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego, uważał się za ucznia Stanisława Konarskiego.

Pełnił funkcję (1783-1794) prefekta Biblioteki Rzeczypospolitej - Załuskich wprowadzając nowy podział książek.

5 listopada 1794 dokonał bohaterskiego czynu, zasługującego na najwyższe uznanie, podczas gdy inni z przerażeniem przyglądali się Rzezi Pragi - ks. Onufry Kopczyński (59 lat) ryzykując śmierć z rąk żołnierzy rosyjskich, zaopatrzony w żywność, odzież i środki medyczne, mimo zerwanego mostu, przeprawił się łodzią z dwoma rybakami Sitkiewiczami (ojciec i syn) przez Wisłę do zdobytej i zajętej przez wojska rosyjskie Pragi, aby udzielić pomocy humanitarnej i nieść wsparcie duchowe ocalałym z rzezi Pragi. "Ks. Kopczyński opatrzył rannych, odział nagich, głodnym pokarm dostatni zostawił, a wzmocniwszy ich na duszy słowy Zbawiciela, szczęśliwie wraca w mury Warszawy!".

W latach 1799-1802 więziony przez austriackie władze zaborcze, od 1802 członek Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, 1804-1807 prowincjał Pijarów.

30 listopada 1816 podczas uroczystości z okazji 81 urodzin, otrzymał złoty medal za Gramatykę języka polskiego z rąk Stanisława Kostki Potockiego.

Jako gramatyk zasłużył się przede wszystkim napisaniem na polecenie Komisji Edukacji Narodowej podręcznika Gramatyka dla szkół narodowych z lat 1778-1783 (i opracowania metodyki w Przypisach dla nauczycieli), w którym wprowadził polską terminologię gramatyczną. Był też autorem Nauki czytania i pisania (1785), Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (1785). Już po jego śmierci, w roku 1817, wydano Gramatykę języka polskiego.

---