Gerhard Helbig Dzieje językoznawstwa nowożytnego

GRAMATYKA FUNKCJONALNA

Gramatyka funkcjonalna jest rozpowszechniona na terenie NRD, teoretyczne podstawy dano jej w WSP w Poczdamie, jej głównym rzecznikiem jest Wilhelm Schmidt. Wywodzi się z dwóch źródeł:

1. z pojęcia funkcji w lingwistyce radzieckiej, gł. w ujęciu Admoniego

2. z zespołu pojęć Georga F. Meiera polegającego na dialektycznej korelacji formy i funkcji

DWA ŹRÓDŁA

Pojęcie funkcji według Admoniego

Forma gramatyczna ma zawsze dwie funkcje:

• wyraża uogólnioną i wyabstrahowaną treść znaczeniową, która dominuje nad leksykalną semantyką wyrazów

• ma za zadanie stworzenie struktury jakichkolwiek jednostek gramatycznych

Trzy rodzaje kategorii gramatycznych:

1. logiczno-gramatyczne (obiektywne): w formie uogólnień i abstrakcji wyrażają odzwierciedlające się w świadomości ludzkiej fakty obiektywnej rzeczywistości (np. kategoria liczby niezależna od mówiącego podmiotu)

2. komunikatywno-gramatyczne (subiektywno-obiektywne): ich znaczenie może być rozumiane tylko z punktu widzenia mówiącego podmiotu (np. gramatyczne kategorie osoby, czasu i przyczyny)

3. strukturalno-gramatyczne: służą do formalnego uporządkowania jednostek mowy (np. ramowa konstrukcja języka niemieckiego nie mająca żadnej wartości semantycznej)

Zakłada, że język stanowi odzwierciedlenie rzeczywistości.

Pojęcie funkcji według G. F. Meiera

Forma to postrzegalna przez wszystkie organy zmysłów (zwłaszcza słuch) strona języka.

Funkcja (treść) nie istnieje jako taka, ale tylko w korelacji z formą, jako funkcja pewnych form.

Język to środek komunikacji. Komunikacja polega na wywołaniu przy pomocy medium odpowiedniego efektu. Medium jest forma, a efekt to funkcja danej formy.

Meier rozróżnia funkcję (efekt komunikacji) od relacji (strukturalnej zależności poszczególnych części). Strukturalne zależności między elementami nie są ich funkcją.

Podsumowując - forma to suma środków będących do dyspozycji w określonym języku, a funkcja to zamierzony i zazwyczaj osiągany efekt komunikatywny. Stanowią one jedność, jak np. narzędzie i możliwość jego zastosowania. W akcie komunikatywnym mówiący wybiera zależnie od swego komunikacyjnego zamiaru (intentum) pewien skład środków komunikacyjnych (forma), aby wywołać zamierzony efekt (funkcja, treść).

PUNKT WYJŚCIA, GŁÓWNE POJĘCIA I CZTERY FAZY GRAMATYKI FUNKCJONALNEJ

Fazy rozwoju gramatyki funkcjonalnej według ujęcia głównych pojęć:

1. W. Schmidt identyfikuje funkcję i treść, a także znaczenie (=treść) i pojęcie

• morfemy nazywano najmniejszymi jednostkami językowymi posiadającymi znaczenie lub nosicielami pojęć

• definicja znaczenia wyrazu jako jego wewnętrznej strony, treści

2. rozgraniczenie między logicznym (jednakowym dla wszystkich ludzi) pojęciem a lingwistycznym (dla każdego języka ojczystego różnym) znaczeniem

• Schmidt rozróżnia 4 płaszczyzny znaczenia:

• relacja między formą dźwiękową a rzeczywistością oddana jest zawsze przez odzwierciedlenie w świadomości

• dążenie do bliższego określenia pojęcia funkcji (na podst. Admoniego)

3. Schmidt modyfikuje swój schemat pojęcia funkcji, strukturę przypisuje formie, a pojęcie funkcji umiejscawia po stronie semantycznej (na podst. Meiera):

4. Schmidt odstępuje od postulowanej jedności formy i funkcji i mówi o zespole trójczłonowym formy (kompleksy dźwiękowe i struktura), znaczenia (leksykalne i gramatyczne) i funkcji

• znak składa się z kompleksu dźwiękowego i znaczenia, a ta całość ma związek z obiektami pozajęzykowymi i człowiekiem

CZTERY TYPY GRAMATYKI FUNKCJONALNEJ

1. angloamerykański - nastawiony na użyteczność i w nauczaniu języków obcych traktuje język nie jako zespół reguł, ale zwyczajów; pod określeniem „funkcje” rozumie to, czego dokonują i jaką rolę odgrywają powiązane ze sobą zjawiska językowe (charakter syntaktyczno-strukturalny)

2. zachodnioniemiecki - zjawisko dydaktyczno-pragmatyczne w zastosowaniu do nauki języków obcych; forma językowa nie MA funkcji, ale JEST funkcją (treści, wyobraźni, człowieka); zjawiska językowe tłumaczy się pojęciami pochodzącymi z pozajęzykowych kompleksów wyobrażeniowych

3. WSP w Poczdamie, Wilhelm Schmidt - teoria naukowa i metodyka nauczania, gł. języka ojczystego; ujmowanie zjawisk językowych pod kątem ich stosunku między formą a funkcją; funkcja to efekt komunikacyjny wywołany przez formę językową

4. funkcjonalna lingwistyka szkoły praskiej - naukowo-deskryptywna; funkcja to zadanie informacyjne środków językowych

GENERATYWNA GRAMATYKA TRANSFORMACYJNA

Wprowadzenie transformacji przez Harrisa

Transformacje to formalne związki między dwoma strukturami posiadającymi ten sam zestaw indywidualnych kookurencji (tzn. kontekstów). Wykorzystuje się konteksty klas i konstrukcji. Istnieją klasy:

• rzeczowników (N)

• czasowników (V)

• przymiotników (A)

• rodzajników (T)

• spójników (C)

• przyimków (P)

• przysłówków (D)

• morfemów czasu i morfemów pomocniczych, np. w ang. -ed, will, can... (v)

Jedną konstrukcję można uznać za transformację innej, jeśli obie posiadają ten sam zestaw elementów. Transformacje są odwracalne lub nie, lub odwracalne tylko w określonych warunkach. Semantyczna zawartość informacyjna zdania musi pozostać taka sama, zmianie może ulec jedynie status gramatyczny (np. zmiana zdania na frazę nominalną) i wartość stylistyczna (np. zmiana strony czynnej na bierną).

Przykładowe transformacje dla języka angielskiego:

1. bierna (Dzieci piły mleko - Mleko było pite przez dzieci)

2. wprowadzająca (A boy came - There came a boy)

3. szyku wyrazów (Otworzył drzwi szeroko - Otworzył szeroko drzwi)

4. nominalizująca (Psy szczekają - Szczekanie psów)

5. przymiotnikowa (Sztorm jest daleko - Daleki sztorm)

6. posesywna (Ojciec ma dom - Dom ojca)

7. pronominalizująca (Przyjaciel przyszedł - On przyszedł) - nieodwracalna

8. eliminująca (Mleko zostało wypite przez dzieci - Mleko zostało wypite)

Rzekome transformacje występują wtedy, gdy liczne, a nie wszystkie elementy jednej konstrukcji występują w drugiej (np. transformacja negacyjna).

Transformacja, której nie można sprowadzić do prostszej, nosi nazwę elementarnej. Transformacji można używać tylko w określonej kolejności (algebra transformacji).

Przy tworzeniu każdego zdania występują zdania jądrowe i transformacje. Zdania jądrowe to te, których struktura wyjaśnia struktury innych zdań. Konteksty wszystkich zdań języka są kontekstami zdań jądrowych, bo nie mogą one ulec w wyniku transformacji.

Pierwszy okres gramatyki generatywnej Chomsky'ego

Cel gramatyki generatywnej - oddzielenie zdań gramatycznych danego języka od niegramatycznych i przedstawienie struktury zdań gramatycznych. Gramatyka tworzy wszystkie zdania gramatyczne danego języka i tylko takie. Równocześnie specyfikuje je i przewiduje. Gramatyka przypisuje każdej wypowiedzi opis strukturalny określający składniki i ich wzajemne stosunki (zdania mogą być całkowicie poprawne lub wykazujące pewne odchylenia).

Sposobem sprawdzenia, czy generowane zdania są istotnie gramatyczne, jest próba, czy zostaną zaakceptowane przez informatora. Zdanie gramatyczne nie może być identyfikowane ze znaczącym lub sensownym w znaczeniu semantycznym.

Przykład:

1. Bezbarwne zielone idee śpią szalenie.

2. Szalenie śpią idee zielone bezbarwne.

Obydwa zdania są bezsensowne, ale 1 jest gramatyczne, a 2 nie.

3. Książka wygląda na interesującą.

4. Dziecko wygląda na śpiące (w znaczeniu - wygląda, że śpi).

Obydwa zdania są sensowne, ale tylko 3 jest gramatyczne.

Podsumowanie pierwszego okresu rozwoju gramatyki generatywnej transformacyjnej

1. Nie jest zbiorem samych faktów, ale zawiera zbiór reguł, które każdemu ciągowi fonemów danego języka przypisują opis strukturalny na różnych płaszczyznach i gwarantują minimum informacji o gramatyczności zdania i odchyleniach od niej.

2. Nie opisuje tylko gotowych produktów mówionych lub pisanych języka, lecz intuicyjne poglądy mówiącego na formę zdań gramatycznie poprawnych. Samo zbieranie faktów nie wystarczyłoby na przewidywanie nowych faktów, do czego ta gramatyka dąży.

3. Jest to hipoteza dotycząca zasad tworzenia zdań w danym języku. Posługuje się metodą syntetyczno-dedukcyjną - nie system jest wyprowadzany z tekstu, ale teksty są dedukowane z systemu.

4. Warunki gramatyki: simplicity - użycie minimum symboli do wyjaśnienia maksimum danych językowych; wartość generatywna - generowanie automatycznie gramatycznych i nie tylko zdań języka; musi formalizować nasze intuicyjne rozumienie zjawisk językowych.

5. Odkrycie nowej płaszczyzny struktury lingwistycznej - płaszczyzny transformacji (w nawiązaniu do Harrisa).

6. Gramatyka transformacyjna i generatywna to niezupełnie to samo - model transformacyjny to tylko jedna z możliwości gramatyki generatywnej. Obie mogą istnieć samodzielnie.

7. Dla Harrisa transformacja to stosunek ekwiwalencji między dwoma zdaniami o tym samym kontekście syntaktycznym, najczęściej jest odwracalna. Dla Chomsky'ego transformacje są abstrakcyjnymi regułami w ramach gramatyki generatywnej, z których pomocą mogą być generowane wszystkie zdania języka, są nieodwracalne.

8. Typy transformacji:

• obligatoryjne i fakultatywne (zróżnicowanie konieczne u Chomsky'ego)

• takie, przy których struktura i kontekst zostają zachowane (np. bierna) lub takie, przy których elementy są dodawane lub redukowane (np. negacyjna)

• przeprowadzone w ramach jednej struktury (pojedyncze) i takie, przy których z dwóch struktur powstaje nowa (generalizujące)

• bez zmiany części mowy (bierna) i z taką zmianą (nominalizujące)

Drugi okres gramatyki generatywnej Chomsky'ego

Wyszczególnia strukturę głęboką (podstawę interpretacji semantycznej) i powierzchniową (podstawę interpretacji fonologicznej). Transformacje derywują strukturę powierzchniową ze struktury głębokiej.

Struktura głęboka jest opisywana za pomocą bazowych wyznaczników frazowych, które stanowią podstawę gramatyki. Z tych bazowych wyznaczników za pomocą transformacji generowana jest struktura powierzchniowa zdań. Zdanie jądrowe nie ma już takiej roli - Chomsky twierdzi, że jest wyodrębniane czysto intuicyjnie.

Pojawia się pojęcie funkcji gramatycznej. Nie jest to kategoria gramatyczna (reprezentująca relację „jest tym”), ale jest to relacja struktury głębokiej (podmiot do, dopełnienie do).

Podmiot logiczny dla Chomsky'ego to podmiot struktury bazowej (o który mu wyłącznie chodzi), a gramatyczny to podmiot struktury powierzchniowej.

Nowa rola transformacji

Zadaniem transformacji jest przekształcanie abstrakcyjnej struktury głębokiej (treść zdania) na konkretną strukturę powierzchniową (forma zdania). Dawniej transformacje były generatywne (miały wyprowadzić wszystkie zdania z ograniczonej liczby zdań jądrowych), teraz są interpretujące (interpretują struktury powierzchniowe, sprowadzając je do struktur głębokich, przekształcają abstrakcyjną strukturę głęboką w konkretną powierzchniową).

Gramatyka struktur frazowych nie jest już przydatna jako podstawa gramatyki transformacyjnej. Składnia powinna zawierać komponenty:

1. reguły rozgałęzienia

2. reguły subkategoryzacji

1. ścisłe - posługują się symbolami kategorialnymi

2. selekcyjne - ustalają cechy syntaktyczne

3. słownik

Nie da się odróżnić opisu syntaktycznego i semantycznego i wyodrębnić problemów czysto semantycznych.

Uniwersalia i proces opanowywania języka

Uniwersalia językowe to cechy wspólne wszystkim językom, znane już przez dzieci. Dzielą się na:

• substancjalne - dotyczą treści (np. cechy dystynktywne Jacobsona na poziomie fonologii, na poziomie semantyki - pojęcia takie jak „męski”, „obiekt fizyczny”, „czasownik” - dotyczą słownictwa służącego do opisu języka)

• formalne - dotyczą formy stwierdzeń lingwistycznych (dotyczą reguł występujących w gramatyce i sposobu, w jaki one są ze sobą powiązane, np. założenie, że komponent fonologiczny posługuje się cechami dystynktywnymi)

W kwestii nauki języka Chomsky staje po stronie racjonalistycznej, która mówi, że istnieją idee wrodzone, bez których człowiek nie byłby zdolny do obserwacji i osiągania doświadczeń (w odróżnieniu od teorii empirycznej, według której cała wiedza sprowadza się do doświadczenia zmysłów). Uczenie się oznacza w tym ujęciu ponowne tworzenie. Przyswajanie języka opiera się na tym, że dziecko odkrywa coś, co z formalnego punktu widzenia jest teorią abstrakcyjną (jego własną gramatyką generatywną) i konstruuje w ten sposób nieświadomy rodzaj gramatyki transformacyjnej w celu wyjaśnienia napotkanych danych językowych.

Komponent semantyczny

Komponent semantyczny zakłada komponent syntaktyczny i nadaje wyznacznikom frazowym leżącym u podstawy struktury głębokiej interpretację semantyczną. Komponent semantyczny rekonstruuje drogę, na której mówiący jest w stanie otrzymać znaczenie całego zdania ze struktury syntaktycznej i poszczególnych jednostek leksykalnych. Zawiera on:

• słownik - przypisujący każdemu morfemowi znaczenie elementarne

• reguły projekcyjne - wyrażające mechanizm kombinowania, za pomocą którego znaczenie całego zdania wyprowadza się ze znaczenia jego komponentów

Kategorie słownika:

1. cechy syntaktyczne - rzeczownik, czasownik...

2. cechy semantyczne - męski, kolor...

3. dystynktory - specyfikacja punktu drugiego

4. ograniczenia selekcyjne - tylko w terminach punktu drugiego

Na przykładzie przymiotnika „colorful” = pełen barw:

1. przymiotnik

2. kolor, oceniający

3. (kolor) nadmiar kontrastów i różnorodność jasnych barw; (oceniający) o określonych charakterze, żywość, poglądowość

4. (kolor) obiekt fizyczny lub aktywność socjalna; (oceniający) obiekt estetyczny lub aktywność socjalna

Katz i Postal wyróżnili dwa rodzaje reguł projekcyjnych:

1. używane do struktur, których wyznacznik frazowy zawiera tylko transformacje pojedyncze i obligatoryjne (= zdania jądrowe dawnej gram. trans.)

2. używane do struktur zawierających transformacje fakultatywno-pojedyncze lub generalizujące

Trzeci okres generatywnej gramatyki transformacyjnej

Między drugim a pierwszym okresem zaszła taka zmiana, że włączono semantykę do gramatyki, ale składania nadal miała być budowana niezależnie od semantyki. Trzeci okres nie pozostaje już pod przeważającym wpływem Chomsky'ego, ale jest zbiorem luźnych rozwiązań różnicujących podejście do gramatyki.

Modyfikacja teorii semantycznej przez Weinreicha

Weinreich chce wyprowadzić zdanie o określonej strukturze z w pełni wyspecyfikowanych znaczeń poszczególnych części. Główny jego problem polega na tym, że włącza cechy semantyczne już do bazy gramatyki. Dotąd Chomsky, Fodor, Katz, Postal i inni mówili, że semantyka zaczyna się tam, gdzie kończy się składnia - Weinreich chce, żeby reguły syntaktyczne i semantyczne się zazębiały.

Uniwersalia semantyczne i logika predykatów

Struktura języka naturalnego jest zarówno w komponencie fonologicznym, jak i semantycznym związana ze zjawiskami pozajęzykowymi - uniwersaliami.

Tradycyjny słownik nie jest w stanie wyjaśnić, dlaczego np. wóz może być długi, szeroki i wysoki, a szafa wysoka, szeroka i głęboka. Bierwisch każdemu przymiotnikowi i rzeczownikowi przypisuje komponenty podstawowe. Jeżeli cechy nie kolidują ze sobą, to dwa wyrazy mogą być ze sobą łączone.

** E.Z.**

6

forma dźwiękowa - znaczenie - pojęcie - rzeczywistość

wyraz odzwierciedlenie

w świadomości

środki gramatyczne

forma funkcja

forma dźwiękowa struktura logiczno- komunikatywno-

(głoski, ciągi głosek) gramatyczna gramatyczna

---