1.CZYM PRZEJAWIAŁY SIĘ ZAINTERESOWANIA STAROŻTNYCH HINDUSÓW?

Najdawniejsze systematyczne badania nad językiem rozwinęły się około połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. w Indiach. Wierzono tam, że recytowanie świętych hymnów wedyjskich tylko wtedy spełnia swoja funkcje religijno- magiczną, gdy jest językowo poprawne. Zrodziła się więc potrzeba określenia tej poprawności i stało się to pobudka do badań fonologicznych.

Zainteresowanie językoznawstwem przejawiało się przez religie istniała wówczas potrzeba tłumaczenia starożytnych tekstów religijnych zawartych w księgach zwanych wedami. Niektóre pochodziły z XV w p. n. e . W kraju dominowała empiryczna tradycja opisowa, a więc taka która kładzie nacisk na opis konkretnych faktów językowych.

3.NA CZYM POLEGA NATURALNY I KONWENCONALNY STOSUNEK WYRAZÓW DO RZECZY.

Drugim w starożytności centrum badań nad językiem była Grecja. W V. IV. w. p. n. e filozofowie rozważali problem stosunku do rzeczy. Zaznaczyły się tu dwa stanowiska.

1. jedni uważali ten związek za naturalny, wywodzili się od Heraklita z Efezu. Pojmowali wyrazy jako konieczną relację natury ludzkiej na doznawane uczucia i wrażenia zmysłowe, podobnie jak kaszel wycie czy lęk.

2. Drudzy wywodzili się od Demokryta z Abdery , uważali ten związek za konwencjonalny i twierdzili że nie ma żadnego związku między formą wyrazu a oznaczoną przez niego rzeczą, lecz że to tylko przypadek przydzielił danej rzeczy te właśnie nazwę, a umowa, konwencja, zawarta między członkami społeczeństwa utrwaliła go w tym znaczeniu.

Krokiem naprzód w rozwoju poglądów na język był dialog Platona Kratylos, w którym autor konfrontuje obie teorie tradycyjne.

Najważniejszą w starożytności próba pogodzenia ich były poglądy Epikura. W rozwoju języka wyróżnia on dwa okresy: pierwszy , naturalny, drugi konwencjonalny. W pierwszym okresie wyrazy powstały jako konieczne reakcje organów głosowych człowieka na pewne uczucia i wrażenia. Dopiero w drugim okresie zaczął odgrywać rolę czynnik społeczny i intelektualny. Dla uniknięcia wieloznaczności ustalono w obrębie każdego plemienia konwencjonalne znaczenie poszczególnych wyrazów, powstałych droga spontanicznych reakcji, a nadto wprowadzono nazwy dla pojęć abstrakcyjnych, istniejących tylko w naszej świadomości. Stanowisko Epikura było jednak odosobnione. W starożytności zwycięzyła teoria konwencjonalna.

4.OMÓW KONCEPCJE JĘZYKOWE ANALOGISTÓW I ANOMALISTÓW.

W drugim okresie rozwoju językoznawstwa greckiego , w III i II w. p. n. e , zagadnieniami języka interesowali się głównie filologowie z Aleksandrii, którzy zetknęli się z nimi przy wydawaniu tekstów klasyków greckich, oraz filozofowie szkoły stoickiej na Rados, w Atenach i Pergamon, którzy badali język w ramach swej szeroko pojętej logiki. Wytworzyły się dwa obozy i zarazem dwie koncepcje języka

1. Analogistów ( proporcjonalność)- do którego należeli filologowie aleksandryjscy , byli oni zdania ,że w języku panuje prawidłowa regularność, wynikająca z zupełnej zgodności miedzy kategoriami logicznymi i gramatycznymi. Analogisci pojmowali język jako system stosunków proporcjonalnych, co stanowi zarodek nowoczesnej koncepcji systemu języka. Twierdzili też że pewnym kategoriom pojęciowym odpowiadają zawsze te same końcówki wyrazów. Ze względu na istnienie wyjątków określili oni klasy wyrazów, w których dane końcówki są wykładnikami danych kategorii. Idąc tą droga , doszli oni do ustalenia typów odmian imion i czasowników oraz do określenia wyrazów, które wedle każdego do tych typów się odmieniają. Tak zmodyfikowana teza analogistów zyskała powszechne uznanie.

2. Anomaliści( nierówność) do którego należeli stoicy. Uważali oni że w języku włada dowolność, a kategorie gramatyczne w wielu wypadkach odbiegają od logicznych, zasłużyli się głównie krytyką zbyt uproszczonej koncepcji systemu znaków proporcjonalnych języka wysuwanej przez anagologistów. Wskazywali oni istnienie różnych wyjątków jako zaprzeczenie twierdzenia że pewnym kategoriom pojęciowym odpowiadają zawsze te same końcówki wyrazów.

5.KIEDY I NA JAKIEJ PODSTAWIE POWSTAWAŁA KONCEPCJA RODZIN JĘZYKOWYCH?

W XVI w. europejska szkoła językowa wchłonęła tradycje zarówno szkoły łacińskiej, jak greckiej i hebrajskiej, i na tej podstawie w XVII w. powstała Gramatyka ogólna wydana w Paryżu w 1660 r. Oparta na materiale języka francuskiego, łaciny, greki i hebrajskiego. Gramatyka zestawia podobieństwa zachodzące między tymi językami, stosując od ich analizy schematy logiczne.

Mimo wszystkich jej wad Gramatykę ogólną należy uważać za jeden z przejawów tych zainteresowań, które doprowadziły z czasem do powstania językoznawstwa porównawczego. Sięgają one starożytności. Kwintylian, rektor rzymski z I w. p.n. e, porównuje ze sobą pewne właściwości języka łacińskiego i greckiego. Gramatycy żydowscy X i XI w. stwierdzili pokrewieństwo języków hebrajskiego, arabskiego i aramejskiego, stanowiących jądro rodziny semickiej. W XVI w. ustaliła się koncepcja rodzin języków romańskich, germańskich, celtyckich, słowiańskich. I tak skład rodziny słowiańskiej przedstawił zgodnie z prawdą Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim z r. 1566. W XVII w. wysunięto hipotezę co do pokrewieństwa języków uralo- ałtajskich. W XVIII w. zainteresowania językoznawcze objęły cały świat, co w wysokim stopniu było zasługą G.W. Leibniza zachęcającego do badania żywych jeżyków. W r. 1786 William Jones rozpoznał pokrewieństwo sanskrytu, greki i łaciny, przypuszczając równocześnie przynależność do tej grupy języka gockiego, języków celtyckich i staroperskiego. Tak zarysowała się koncepcja rodziny indoeuropejskiej. W latach 1800- 1805 L. Hervas wydał w Madrycie katalog języków i narodów, w którym porównuje w wyrazy 300 języków. Pierwszy ustalił on pokrewieństwo języków wielkiej rodziny malajo- polinezyjskiej. Na początku XIX w. rozpoznano również istnienie rodziny bantu w Afryce, chińsko- tybetańskiej w Azji Wschodniej i drawidyjskiej w Indiach. Horyzonty językoznawstwa rozszerzały się niezmiennie jednak samo stwierdzenie pokrewieństwa pewnej grupy języków nie jest jeszcze językoznawstwem porównawczym Rodzi się bowiem z chwilą gdy porównanie to przybiera formę metodyczną, co nastąpiło dopiero na początku XIXw.

6. CO BYŁO OSIĄGNIĘCIEM DOBY ODRODZENIA.

Odrodzenie, renesans, ważna epoka literacka i kulturalna w Europie i w Polsce między średniowieczem i barokiem. Odrodzenie zrodziło się we Włoszech w XIV w. i trwało do XVI w., w XV w. rozpowszechniając się w wielu krajach Europy.

W odrodzeniu odchodzi się od dogmatów średniowiecza, łacina traci dominujące znaczenie- kraje zaczynają używając swych narodowych języków co wiązało się z wzrostem zainteresowania mini i badaniem ich. Dodatkowym czynnikiem były wielkie odkrycia geograficzne. Wspólny język wzmacniał poczucie patriotyzmu i rozwój gramatyk. Nastąpił też znaczny rozwój szkolnictwa, powrót do znajomości dzieł literatury i filozofii starożytnej oraz zainteresowanie nauka w ogólnym znaczeniu tj. rozwój humanizmu.

Coraz większe znaczenie miał w piśmiennictwie język polski, choć posługiwano się nadal łaciną, jako międzynarodowym językiem pisarzy i uczonych. Duży wpływ na życie literackie i umysłowe wywarła reformacja, a także kontrreformacja, w związku z czym ukazało się m.in. wiele przekładów Starego i Nowego Testamentu (Pismo Święte) oraz mnóstwo pism polemicznych, nierzadko podważających ustalone autorytety i dogmaty.

Rozwijała się historiografia (M. Bielski, B. Paprocki - autor herbarzy, M. Stryjkowski i in.). Łukasz Górnicki, posługując się dziełem B. Castiglionego, uczył w Dworzaninie polskim (1565) dobrych manier.

7.NA CZYM POLEGAŁ SZCZEGÓLNY CHARAKTER BADAŃ JĘZYKOZNAWCZYCH W ZAKRESIE JEZYKA HEBRAJSKIEGO?

Twierdzono że język hebrajski jest pierwszym i najstarszym językiem świata, z którego powstały spokrewnione a nim języki. Uczeni zgadzali się co do pierwotności języka hebrajskiego, jednak przyczyny dyferencji różniły się. Do końca XVIII w. Hebrajski jest prajęzykiem ludzkości, istnienie jednak jest coraz częściej podważane. Średniowieczne twierdzenie jakoby język hebrajski z którego miały powstać inne języki w wyniku zamieszania na skutek budowy wieży Babel, wypiera twierdzenie Liebliza, który przyjmuje istnienie rodzin z których wywodzą się języki, jednak pomiędzy mini dostrzega liczne podobieństwa, które mogą być rezultatem wspólnego pochodzenia.

8.PORÓWNAJ RACJONALIZM I EMPIRYZM W BADANIACH JĘZYKOZNAWCZYCH.

W wieku XVII- XVIII nastąpił zwrot ku językoznawstwu ogólnemu, epoka klasycyzmu, opracowania stają się naukowe, pytania o budowę zdania i istotę języka. Wykształciły się dwa sposoby widzenia świata:

1.Kartezjusza-racjonalizm1. przekonanie o wyższości poznawczej rozumu oraz konieczności kierowania się nim w każdym działaniu. 2. filoz. kierunek filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi ludzkiemu i przeciwstawny innym źródłom wiedzy rozumowe dociekanie spraw (odwołanie do starożytności.)

2.Empiryzm, kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne). Przez doświadczenie rozumiano nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny.

Początkowo racjonalizm uczył precyzji myślenia i metody a empiryzm respektowania faktów i doświadczenia. Problematyka językowa stanęła w samym centrum zainteresowania filozofów i naukowców, którzy zajmowali się głównie trzema problemami

• Stworzeniem gramatyki uniwersalnej

• Stworzeniem jednego uniwersalnego języka filozoficznego nauki

• Pochodzenia mowy

Widoczna ogólna orientacja unitarystyczna i uniwersalistyczna pozostaje w związku z nastawieniem logicznym epoki.

Racjonalizm: jedyny i decydujący czynnik poznania rozum

Empiryzm: należy opierać się na założeniach i wnioskach teoretycznych, lecz na doświadczeniu z którego można budować prawdziwą wiedzę.

Oba te kierunki odegrały ważny wpływ na rozwój językoznawstwa. Ukłon w stronę logiki poparte doświadczeniem, które było oparte na faktach. Odwrót od czysto praktycznego językoznawstwa.

9. OMÓW EWOLUCYJNY PUNKT WIDZENIA NA RZECZYWISTOŚĆ I ODNIEŚ GO DO JĘZYKOZNAWSTWA.

ewolucjonizm - Twórcą teorii ewolucji był Karol Darwin.

1. biol. nauka zajmująca się rozwojem organizmów żywych, teoriami powstania i rozwoju życia na Ziemi, powstawaniem, różnicowaniem i wymieraniem poszczególnych gatunków, prawidłowościami w ewolucji.

2. 2. filoz., społ. kierunek uznający, że rozwój społeczeństwa następuje stale i na zasadzie ewolucji, tworząc nowe, zróżnicowane struktury

Zmiany fonologiczne, słownikowe, morfologiczne, słownikowe i stylistyczne, które narastają w ciągu wieków, przekształcają język do tego stopnia, ze stale się on zupełnie różny od swego historycznego przodka. Ten fakt przeobrażenia się poszczególnych składników języka nazywamy ewolucją. Dokonuje się ona niezmiernie wolno i stopniowo. Zmianie podlegają równocześnie tylko nieliczne elementy języka 9fonemy, morfemy, całe wyrazy), a elementy te wchodzą niepostrzeżenie w miejsce starych elementów, nie przeszkadzając w niczym komunikacji między ludźmi, czyli wzajemnemu przekazywaniu informacji. Ponieważ więc zmiany językowe występują w tak różnych dawkach, że nie odgrywają żadnej roli w życiu ludzi , oni nie uświadamiają ich sobie i myślą że język się nie zmienia.

10.PORÓWNAJ ASPEKT DIACHRONICZNY I SYNCHRONICZNY W JĘZYKOZNAWSTWIE.

Językoznawstwo synchroniczne zajmuje się stosunkami logicznymi i psychologicznymi, które wiążą elementy języka współistniejące i tworzące system, elementy takie jakie powstają w świadomości zbiorowej.

Językoznawstwo diachroniczne ma za zadanie badać stosunki wiążące elementy języka następujące po sobie w czasie, nie zauważone przez świadomość zbiorową elementy, które substytuując się jedne w miejsce drugich nie tworzą ze sobą systemu.

11. PODAJ ZAŁOŻENIA JĘZYKOZNAWSTWA DIACHRONICZNEGO I JEGO PRZEDSTAWICIELI

Językoznawstwo diachroniczne (od gr. día 'przez', chrónos 'czas', językoznawstwo historyczne) to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem relacji jakie występują między elementami języka w różnych epokach jego rozwoju. Językoznawstwo diachroniczne bada więc zmiany, jakie zachodzą w języku z upływem czasu. Głównym zadaniem językoznawstwa diachronicznego jest opisanie tych zmian i sformułowanie na tej podstawie możliwie ogólnych zasad obowiązujących w ewolucji języków.

Jedną z pierwszych, najsławniejszych zasad tego typu było sformułowane w 1822 roku przez Jakuba Grimma (w oparciu o pewne ustalenia Rasmusa Kristiana Raska) prawo Grimma, ustalające przebieg tzw. pierwszej i drugiej przesuwki spółgłoskowej w niektórych językach germańskich. Jednak większość obserwacji i zasad formułowanych przez diachronistów ma znacznie węższe "ramy" i dotyczy zmian językowych o stosunkowo niewielkim zasięgu - najczęściej chodzi o jeden tylko język i zmianę, która w nim zachodzi na granicy dwóch epok.

.

12. PODAJ ZAŁOŻENIA JĘZYKOZNAWSTWA SYNCHRONICZNEGO I JEGO PRZEDSTAWICIELI.

Językoznawstwo synchroniczne (od gr. syn 'razem', chronos 'czas') - te działy językoznawstwa, których przedmiotem jest system języka w danym momencie, bez względu na historię tego języka jako całości, jak i na historię poszczególnych jego elementów. Językoznawstwo synchroniczne bada więc wszystkie elementy danego języka (danych języków) współwystępujące w określonym czasie, a także relacje między tymi elementami, abstrahuje natomiast zupełnie od historycznej genezy poszczególnych zjawisk.

Czasem mówi się o językoznawstwie synchronicznym jako o badaniu "przekrojów" języka poszczególnych epok (należy sobie wyobrazić język przestrzennie - jako wijącego się przez epoki, nieustannie ewoluującego węża). Każdy taki przekrój to osobny, w pełni autonomiczny system, funkcjonalnie niezależny od pozostałych przekrojów (choć powiązany z nimi genetycznie).

13.OMÓW ZAŁOŻENIA MŁODOGRAMATYKÓW.

Cechował ich psychologizm i historyzm. Chcieli nadać językoznawstwu charakter nauki tak ścisłej jak nauki przyrodnicze. Nie uznawali aspektów kulturowych w rozwoju języka. Odrzucali językoznawstwo teoretyczne, uogólniające, preferując badania szczegółowe, empiryczne. Język jako zjawisko przyrody podlega prawom rozwoju. Główną ich tezą była teza o bezwyjątkowości praw głosowych - jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do takiej zmiany. Sformułowali także teorię analogii - formy językowe zmieniają się w sposób nieumotywowany fonetycznie, ale poprzez podobieństwo do innych form. Dzięki ich badaniom odkryto rodziny językowe i pokrewieństwo między nimi.

Uważali oni ogólne normy języka za fikcję, realny język istniał dla nich bowiem tylko w jednostkach. Przyjmowali oni , ze w podświadomości jednostki istnieje trwale zespół zapamiętanych form językowych związanych systemem asocjacji, dzięki którym on funkcjonuje tworząc na podstawie analogii coraz nowe formy i zdania. Ten podświadomy system języka jest w wysokim stopniu jest w wysokim stopniu niezależny od świadomości i dlatego działa automatycznie, ulegając powolnej ewolucji, która młodogramatycy sprowadzili do trzech głównych zjawisk;

1.bezwyjatkowości praw głosowych

2. działania analogii

3.zaporzyczeń

Zdaniem młodogramatyków funkcja znaczeniowa języka nie ma wpływu na jego ewolucję, która dokonuje się mechanicznie wedle praw które jak prawa przyrodnicze są bezwyjątkowe chodź w przeciwieństwie do nich nie są uniwersalne. W określonej pozycji w wyrazie, na określonym obszarze i w określonej epoce jedna głoska przechodzi w drugą we wszystkich wyrazach bez wyjątku. Po wygaśnięciu działania prawa, w skutek działania analogii, czy też zapożyczeń, których postać jest sprzeczna z wygasłym prawem głosowym. Są to jednak wyjątki pozorne, gdyż nie istniały one w epoce działania prawa.

15. JAKA BYŁA PROGRMAOWA CECHA MŁODOGRMATYKÓW?

Według młodogramatyków system języka jest niezależny od świadomości, działa automatycznie, ulegając powolne ewolucji, którą sprowadzili oni do trzech zjawisk:

1. bezwyjątkowych praw głosowych- patrz punkt 14

2. działania analogii- wpływ upodabniający jednej jednostki językowej na inną, występujący zwłaszcza w morfemach gramatycznych (słowotwórczych, fleksyjnych). Przykładem analogii może być forma syna, utworzona pod wpływem takich form jak ojca czy męża, w miejsce dawnego synu.

3. zapożyczeń- element języka: wyraz, związek wyrazowy, konstrukcja składniowa przejęte z innego języka lub wzorowane na nim; ze wzg. na język, z którego zostały przejęte, są np. zapożyczenie z języka angielskiego - anglicyzm lub amerykanizm, z czeskiego - czechizm (bohemizm), z francuskiego - galicyzm, z niemieckiego - germanizm, z greckiego - grecyzm, z włoskiego - italianizm, z łaciny - latynizm, z języków wschodnich - orientalizm, z rosyjskiego - rusycyzm.

Twierdzili oni że jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi w określonym kontekście zmiana fonetyczna to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do takiej zmiany. Jedynym czynnikiem mogącym rozszerzyć lub zwęzić zakres tej zmiany jest proces analogii.

16. DOKONAJ KLASYFIKACJI TYPOLOGICZNEJ JEZYKÓW.

Klasyfikacja typologiczna - klasyfikacja językowa z punktu widzenia ich budowy, bez wzglądu na ich związki historyczno- genealogiczne i geograficzne. Ze względu na dział językowy który podlega badaniu typologicznemu rozróżnia się typologię fonologiczną, morfologiczną, syntaktyczną leksykalną.

Podstawy i jednostka klasyfikacji typologicznej

-Języki klasyfikuje się według różnych kryteriów

wewnątrz językowych - cech strukturalnych.

-Języki grupuje się w typy.

Typologia morfologiczna - struktury morfologiczne

(klasyfikacja Humboldta)

• izolujace w których elementy leksykalne i gramatyczne stoją zupełnie oddzielnie

• aglutynacyjne w których elementy są ze sobą tylko mechanicznie zestawione

• interkorporacyjne,, których forma czasownika zawiera obok wykładnika osoby podmiotu również i wykładnik dopełnienia bliższego

• fleksyjne, w których kategorie gramatyczne wyrażane są przez końcówki wyrazów

17. PODAJ PRZYKLADY JĘZYKÓW IZOLUJĄCYCH, AGLUTYNACYJNYCH I FLEKSYJNYCH.

Wystosowana przez Humboldta typologia języków utrzymała się przez cały XIX w. Humboldt wyróżnił języki:

• izolujace np. chiński, angielski, tajski, wietnamski

• aglutynacyjne np. tureckie, węgierski, fiński, estoński, japoński esperanto interkorporacyjne, np. Indian amerykańskich,

• fleksyjne np. indoeuropejskie, polski, łacina jak również język czeczeński,

18.OMÓW RÓŻNICE MIĘDZY ZAŁOŻENIAMI MŁODOGRAMATYKÓW I STRUKTURALISTÓW.

Zmiany językowe rozumiano nie na wzór młodogramatyków jako przeobrażenia poszczególnych elementów języka w izolacji lecz jako przejście do jednego wcześniejszego stanu języka do późniejszego. Strukturaliści krytykowali mechaniczne ujęcie języka przez młodogramatyków, także psychologizm młodogramatyków. Strukturaliści krytykowali posługiwanie się kryteriami i metodami zapożyczonymi z innych dyscyplin, nie dążyli do utworzenia nauki autonomicznej.

19. JAKI BYŁ POGLĄD STRUKTURALISTÓW NA JĘZYK?

Strukturalizm jest teorią opartą na przekonaniu, iż język jest strukturą zorganizowanych systemów znaków, będących podstawowym kodem komunikacji międzyludzkiej. Strukturaliści ujmują język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujący mozliwośći. Odrzucają natomiast poglądy młodogramatyków i. Odrzucają psychologizowanie i atomizowanie języka. Nie opisują elementów pozajęzykowych. Centralnym problemem językoznawstwa po II wojnie światowej staje się zagadnienie budowy języka a więc jego struktury, dlatego pogląd ten nazywamy strukturalizmem.

20. OMÓW ZAŁOŻENIA STRUKTURALIZMU.

Najważniejsze elementy teorii Ferdynanda de Saussure to:

• uznanie, że wyrazy języka naturalnego są znakami, a nie nazwami;

• stworzenie bilateralnej teorii znaku (teza, że na znak językowy składa się kształt i pojęcie;

• teza o konwencjonalnym charakterze związku między kształtem a znaczeniem znak;

• oddzielenie języka jako systemu (franc. langue) od zdolności człowieka do posługiwania się językiem (franc. langage) i faktycznego wykorzystania konkretnego systemu językowego (franc. parole);

• uznanie, że langue (język jako system) jest zjawiskiem społecznym, danym wszystkim użytkownikom danego języka;

• określenie, na czym polega systemowość języka.

Inne ważne tezy de Saussure'a to:

• postulat rozdzielenia badań synchronicznych nad językiem od badań diachronicznych;

• postulat autonomii językoznawstwa (oderwania od psychologii, literaturoznawstwa itd.).

21. KTO BYŁ TWÓRCA STRUKTURALIZMU I W JAKIM DZIELE ZOSTAŁY ZAWARTE JEGO POGLĄDY?

Strukturalizm, kierunek w nauce uważany raczej za metodę badania rzeczywistości niż określoną szkołę filozoficzną. Powstał, kiedy lingwista szwajcarski F. de Saussure (językoznawca szwajcarski) rozróżnił: 1) język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujących możliwości użycia słów i zdań oraz 2) mowę jednostkową polegającą na tym, że w określonej sytuacji wybiera się z systemu językowego określone zwroty. Wiedza ta została zawarta w wydanej pośmiertnie książce „Kurs Językoznawstwa ogólnego” w 1916 r.

Prekursorami strukturalizmu (in. lingwistyki strukturalnej) był także Jan Baudouin de Courtenay (językoznawca polski). Do strukturalistów należały również szkoły: genewska, praska (fonologiczna), kopenhaska (glossemantyczna) i amerykańska (deskryptywna).

22. JAKA BYŁA ROLA JANA BAUDOUIN' A DE COURTNAY W POWSTAWANIU STRUKTURALIZMU?

JAN BAUDOUIN DE COURTNAY Wspólnie z Mikołajem Kruszewskim stworzył szkołę językoznawstwa ogólnego. Rozróżniał badania synchroniczne i diachroniczne w językoznawstwie, sugerował różnicę między językiem (cf. u de Saussure'a langue) a mówieniem (parole), twierdził że język jest strukturą,. Baudouin wprowadził rozróżnienie między dwoma akpektami języka, a mianowicie jego aspektem statycznym ,obejmującym stosunki miedzy równocześnie istniejącymi elementami języka, a jego aspektem dynamicznym, ewolucyjnym. Zdefiniował pojęcie fonemu, umieścił fonemy w ramach statystyki językowej, a równocześnie podkreślił różnicę między fizyczna naturą dźwięków, a ich rolą w mechanizmie języka. Głoska jako dźwięk fonetyczny, fonem- to dźwięk powstający w związku ze znaczeniem słów, niepodzielny element systemu. Syntezę swych rozważań ogłosił w rozprawie „ Próba teorii alternacji fonetycznych.” Prace Baudouina i Kruszewskiego miały zatem znaczący wpływ na rozwój językoznawstwa: z efektów ich badań korzystali m. in. Ferdynand de Saussure oraz badacze zgromadzeni wokół tzw. Szkoły Praskiej.

23. WYJAŚNIJ POJĘCIA `'LANGUE'' I `'PAROLE''

F. de Saussure wyróżnia dwa odrębne składniki mowy: język (langue) i mówienie (parole)

Język (langue) jest częścią społeczną mowy, zewnętrzną w stosunku do jednostki, która sama nie może go ani tworzyć ani zmienić. Istnieje on tylko dzięki pewnego rodzaju umowie zawartej między członkami społeczeństwa.

Mówienie (parole).jest częścią indywidualna języka i mniej więcej przypadkową. Dlatego nauka o mowie dzieli się na dwie dyscypliny:

-lingwistykę języka, która bada język, twór społeczny i

-lingwistykę mówienia, która analizuje mówienie wraz z fonacją

24. NA CZYM POLEGAJĄ STOSUNKI SYNTAGMATYCZNE I PARADYGMATYCZNE W WYPOWIEDZI?

.

Stosunki pradygmatyczne- relacje między elementami w systemie językowym, które mogą występować w tym samym lub w podobnym kontekście między elementami należącymi do tej samej klasy np. dobrą - ciekawa, zabawną

Stosunki syntagmatyczne relacje między elementami w wyrażeniach językowych zachodzą miedzy elementami rzeczywiście występującymi w danym wyrażeniu. Stosunki syntagmatyczne zachodzą między elementami języka we wszystkich płaszczyzn: fonemami, morfemami

25. OMÓW TEZĘ ARBITRALNOŚĆI ZNAKU JĘZYKOWEGO?

Znak językowy jest dowolny (arbitralny) w relacji obrazu akustycznego / graficznego (signifiant) do pojęcia (signifié); pojecie nie jest związane żadnym związkiem z szeregiem dźwięków, które mogą służyć jako signifiant, równie dobrze można by je przedstawić za pomocą jakiegokolwiek innego szeregu dźwięków. Znak jest złożony ze strony oznaczającej (signifiant- obraz akustyczny) i oznaczanej (signifié- pojęcie). Więź pomiędzy tymi elementami ma charakter arbitralny, ponieważ pojęcia się zmieniają, nie ma żadnego koniecznego, naturalnego, istotnego znaczenia wiążącego signifiant i signifié.

27.PODPORZĄDKUJ PODANE NAZWISKA ETAPOM W DZIEJACH JEZYKOZNAWSTWA

PANINI, Żyjący w IV w. p. n. e gramatyk indyjski, stworzył pierwszą gramatykę sanskrytu będących synteza dotychczas układanych gramatyk opisowo- normatywnych, złożoną z blisko 4 tysięcy reguł , których uczono się na pamięć. Było to zarazem pierwsze opracowanie gramatyki na świecie. Panini uważany jest za prekursora językoznawstwa formalnego. Jego dzieło jest wciąż podstawą studiów nad sanskrytem.

DIONIZJUSZ TRAK, (II w. p.n.e.), gramatyk grecki, uczeń Arystarcha z Samotraki. Był twórcą pierwszej zachowanej systematycznej gramatyki greckiej ok. roku 100 p.n. e w swoim dziele „Szkoła gramatyczna'”. Przeniesiona na grunt rzymski stała się wzorem dla gramatyk łacińskich (m.in. Donata i Priscianusa), w konsekwencji dla gramatyków europejskich wieków następnych.

JAKUB GRIMM, wybitny niemiecki filolog, twórca germańskiego językoznawstwa porównawczego. Opublikował Gramatykę niemiecką (Deutsche Grammatik) (tom 1-4, 1819-1837) będącą w zasadzie gramatyką porównawczą języków germańskich. Tak powstała gramatyka historyczno- porównawcza. Odnosił się do porównań grup jezykowych. W drugim wydaniu pierwszego tomu tego dzieła znajdujemy tzw. Prawo Grimma pierwsze prawo fonologiczne, które obejmuje ewolucję germańskiego systemu spółgłoskowego .

WILLHELM VON HUMBOLDT, Niemiecki filozof, językoznawca, mąż stanu. 1802-1807

Sformułował tezę o istnieniu tzw. wewnętrznej formy językowej, co czyniło z języka element aktywny. Na podstawie rozległych studiów porównawczych wskazał na rolę, jaką odegrał on przy przejściu człowieku od stanu natury do kultury, stwierdzając też ścisły związek między duchem poszczególnych ludzkich społeczności a ich mową. Zastosował pojęcie systemu do językoznawstwa historycznego w badaniach nad typami struktur językowych, wprowadził pojęcie wewnętrznej formy języka, opracował morfologiczna typologię języków.

Prace W. Humboldta wydano w kilku zbiorach, m.in. Gesammelte Werke (tom 1-7, 1841-1852), Gesammelte Schriften (tom 1-17, 1903-1936).

FRANCISZEK BOPP, językoznawca niemiecki, Jeden z twórców językoznawstwa historyczno-porównawczego. Ustalił pokrewieństwo języków indoeuropejskich: sanskryckiego, greckiego, łacińskiego, irańskich, germańskich i ormiańskich. Rozwinął swoje poglądy w gramatyce porównawczej języków indoeuropejskich. Interpretował język jako organizm podlegający naturalnym prawom narodzin, rozwoju i śmierci. Od czasów Boppa porównywanie języków, jest traktowane jako samodzielna dyscyplina językoznawcza. Głosił teorię aglutynacyjną jako genezę rozwoju języka, tzn., że wszystkie końcówki fleksyjne i sufiksy pochodzą z dawniej samodzielnych wyrazów. Jego główne dzieło wydane w 1816 ma tytuł ” O systemie koniugacyjnym w porównaniu z systemem greckim łacińskim perskim i germańskim”

HERMAN PAUL, autor „Założeń językoznawstwa historycznego”, w której sformułował on program badań szkoły młodogramatyków. Przedmiotem badań mogą być procesy, historyczne badnaie języka. Istnienie jezyka istnieje w psychice każdego, zmiany w psychice powoduja zmany jezyka , nie uznawanie jezyka ogólnego.

FERDYNAND DE SAUSSURE , językoznawca szwajcarski. Profesor uniwersytetów w Paryżu i Genewie. Prekursor strukturalizmu w badaniach językoznawczych i literackich. W dziele Rozważania nad pierwotnym systemem samogłosek w językach indoeuropejskich(1879) wyłożył po raz pierwszy teorię systemu języka.

Ogromne znaczenie miały cykle jego wykładów na uniwersytecie genewskim (1906-1911), opracowanych i wydanych przez uczniów: Ch. Bally'ego, A. Sechehaye'a, A. Riedlingera pt. Kurs językoznawstwa ogólnego

N. CHOMSKY amerykański profesor lingwistyki, filozof, działacz polityczny, anarchizujący intelektualista. Jego pracę Syntactic Structures (1957) uznano za rewolucyjną dla językoznawstwa. Dowodził w niej, iż wrodzoną cechą człowieka jest fundamentalny system gramatyczny wspólny dla wszystkich języków. Stworzył gramatykę transformatywno-generatywną. Zdefiniował cztery klasy gramatyk i cztery klasy języków formalnych. Jego prace wpłynęły na rozwój psycholingwistyki.

28. PODAJ DEFINICJE ZNACZENIA.

Znaczenie, w logice, filozofii i językoznawstwie sposób rozumienia i/lub użycia przysługujący danemu wyrażeniu w pewnym języku albo treść związana z danym tworem językowym.

Terminem znaczenie (zależnie od jego koncepcji) określa się: kojarzony z formą znaku twór psychiczny (przedstawienie, ideę, myśl), pewien układ czynności, zespół cech właściwych dla desygnatu, strukturę językowo-logiczną wyrażenia, przedmiot idealny (obiekt aktu rozumienia), intencjonalny (związany z rozumieniem wytwór psychiki) lub abstrakcyjny (pojęcie dla nazwy, sąd dla zdania).

Ze względu na znaczenie wyrażenia dzieli się na samodzielne znaczeniowo kategorematy (zdania, nazwy) i niesamodzielne synkategorematy (funktory, np. spójniki, i operatory: kwantyfikatory typu "dla każdego...", "dla niektórych...").

Teorią znaczenia zajmowali się m.in. wśród logików i filozofów: G. Frege, E. Husserl, R. Ingarden, W. Quine, L. Wittgenstein, a wśród językoznawców: É. Benveniste, N. Chomsky, R. Jakobson.

29.WYMIEŃ GŁÓWNE KONCEPCJE ZNACZENIA.

Koncepcja asocjanistyczna- (skojarzenie, przyłączenie) znaczeniem wyrażenia są idee, myśli pojawiające się pod wpływem jakiegoś wyrazu. Znaczenie jest czymś indywidualnym.

asocjacja, skojarzenie, funkcja myślowa polegająca na kojarzeniu elementów, ich łączeniu w jedną całość i znajdowaniu związków między nimi.

Koncepcja konotacyjna- wyróżnia treść charakterystyczna wyrażenia zwana konotacją, przysługuje tylko danemu wyrażeniu.

Konotacja- zespół cech charakterystycznych dla jakiegoś wyrazu, jakiemuś desygnatowi.

Koncepja idealistyczna ( filozoficzna) znaczeniem wyrazów jest idealne intencjonalne znaczenie słów.

Koncepcja pragmatyczna- praktyczne użycie wyrazu, czyli wiedza jak ten wyraz użyć w praktyce. Znaczenie wyrazu to funkcja jaką ona pełni.

Rozdział III

Pojecie językowego obrazu świata i sposoby jego rekonstrukcji

Centralnym pojęciem językoznawstwa kognitywnego jest pojęcie językowego obrazu świata, a wiec sposobu, w jaki język ujmuje (konceptualizuje) rzeczywistość. Termin językowy obraz świata (w skrócie JOS) jest polskim odpowiednikiem niemieckiego terminu Sprachliches Weltbild, wywodzącego się z XIX-wiecznej koncepcji Wilhelma Humboldta, przyjmującego, że w języku zawarty jest swoisty ogląd świata, wewnętrzna forma, która pośredniczy miedzy językiem a światem. Koncepcję tę rozwijało następnie językoznawstwo niemieckie pierwszej połowy XX wieku, przede wszystkim Leo Weisgerber (1927, 1929). Niezależnie od nich językoznawcy amerykańscy E. Sapir i B. L. Whorf, badając języki indiańskie, stwierdzili uderzającą odmienność tych języków w stosunku do języków indoeuropejskich i wysunęli hipotezę o zależności języka od kultury i warunków życia: warunki kulturowo-społeczne wpływają na kształt języka, a następnie język determinuje sposób ujmowania świata. Widzimy świat przez „okulary” nałożone przez język.

W językoznawstwie polskim pojecie JOS-u zostało zaadoptowane przez głównych przedstawicieli lubelskiej szkoły lingwistycznej, mianowicie J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, którzy w roku 1986 użyli tego terminu w artykule Językowy obraz świata a spójność tekstu. Od tego czasu pojęcie to stało się bardzo popularne w polskim językoznawstwie kręgu kognitywistycznego, czego wyrazem jest m.in. wydanie w roku 1990 tomu pod tytułem Językowy obraz świata, wznowionego w roku 1999.

Pojecie JOS-u odpowiada mniej więcej temu, co kognitywiści z kręgu amerykańskiego ujmują jako `konceptualizacja świata zawarta w języku', a językoznawcy rosyjscy (przede wszystkim Apresjan) określają mianem `naiwnego obrazu świata, utrwalonego w języku'.

Mimo ogromnego rozrostu badań nad językowym obrazem świata (powstaje wielka liczba prac na temat językowych obrazów poszczególnych zjawisk, żeby wymienić przykładowo językowe obrazy psa, kota, ziemi, ręki i wiele innych, por. Mosiołek-Kłosińska 1995, Anusiewicz 1990, Filar i Głaz 1996) pojecie to nie jest do końca jasne: rożnie rozumiany jest jego zakres i sposób rekonstruowania. Przegląd rożnych ujęć JOS-u przedstawia jasno i syntetycznie najnowsza książka J. Mackiewicz (1999).

1. Definicje językowego obrazu świata

Przytoczmy na początek definicję autorstwa R. Tokarskiego, zamieszczoną w tomie 2. Encyklopedii kultury polskiej XX wieku (1993, s. 358) i powtórzoną w artykule Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu (1998). Brzmi ona:

„Językowy obraz świata najogólniej mówiąc, to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”.

Można na opisywane zjawisko spojrzeć od drugiej strony i powiedzieć, że językowy obraz świata to:

`sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji swiata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektami nazywanymi'.

Przeanalizujmy kolejno typy wymienianych w definicjach faktów językowych, które stanowią podstawę rekonstrukcji JOS-u.

2. Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata

(1). Jako przykład faktów gramatycznych można podać kategorię męskoosobowości w polszczyźnie, która może być traktowana jako świadectwo uprzywilejowanej pozycji mężczyzn w dawnej Polsce: zrównuje ona gramatycznie kobiety ze światem nie-osób: por. szafy, drzewa, psy, kobiety stały, ale mężczyźni stali.

(2). Przykładów świadectw derywacyjnych JOS-u można przytoczyć bardzo wiele: motywacje nazw świadczą o wyróżnieniu przez mówiących określonych cech obiektów. Wystarczy przypomnieć nazwanie ptaka głuszcem dlatego, że jest `głuchy przy tokowaniu', czy groźnego zwierzęcia ze względu na to, że `lubi jeść miód' - niedźwiedziem ( < psl. *medvědь).

(3). Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata. Wystarczy przypomnieć różnorodność określeń śmierci w poszczególnych językach, np. pol. gryźć ziemię, wyciągnąć nogi, pójść na łono Abrahama i in. Szerzej o tej kwestii jest mowa w pracy A. Krzyżanowskiej (1999).

(4). Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język, można zilustrować przykładem jakiegokolwiek pola wyrazowego. Podręcznikowy przykład stanowią nazwy usuwania brudu przy użyciu wody: język francuski i angielski mają tu jedną nazwę wspólną (laver, to wash), podczas gdy polszczyzna odróżnia prać - w odniesieniu do przedmiotów miękkich i myć — w odniesieniu do przedmiotów sztywnych, twardych. Wyjątek stanowią tu `włosy', które nie są `prane', ale `myte', chyba ze względu na związek z `głową' jako częścią ciała. O innych przykładach językowej kategoryzacji fragmentów świata będzie mowa w p. 4. tego rozdziału.

(5). Wreszcie aspekt najtrudniejszy w badaniu JOS-u, stosunkowo niedawno zauważony, to zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi zjawiskami. Te wyobrażenia i przekonania są znakomitym świadectwem językowego ujmowania przedmiotu. O konotacjach mówiliśmy szerzej na s.51 i n. Trwa dyskusja wokół tej kwestii. Zwłaszcza problematyczny jest zakres ustalania konotacji. Czy wszystkie skojarzenia wiązane ze zjawiskami włączać do konotacji językowych? Mają one często charakter indywidualny lub środowiskowy. Na przykład słowo abnegat w jednych środowiskach ma konotacje pozytywne, w innych — negatywne. Podobnie słowo demokracja obrasta w rożne konotacje, zarówno pozytywne, jak i negatywne.

W kwestii tej rysują się dwa skrajne stanowiska: pierwsze uznaje za konotacje skojarzenia językowo potwierdzone (przez derywaty, frazeologizmy itp., por. s. 54), drugie włącza do konotacji także cechy potwierdzone tylko tekstowo, zwłaszcza pojawiające się w poezji, a więc tekstach kreatywnych.

Konotacje potwierdzone językowo to np. `zmienność' i `nietrwałość' dla `wiatru' (por. wietrznica, przeminęło z wiatrem), `beztreściwość' dla `wody' (por. wodnisty, lać wodę `mówić bez treści'), `niezbędność do życia', `ważność' dla wyrazu chleb.

Konotacje tekstowe, indywidualne uwidocznia poezja, np. `deszcz' - zmywa i przynosi zapomnienie (por. w wierszu Baczyńskiego Deszcze: „I przejdą deszcze, zetną deszcze, jak kosy ciche i bolesne" i wcześniej „Deszcz - życiu zmiłowanie"). Badacze lubelscy Pajdzińska i Tokarski (1996) pokazują, że nie ma ostrych granic miedzy konotacjami ustabilizowanymi a pojawiającymi się indywidualnie, tekstowo. Poezja wydobywa na jaw to, co jako potencja semantyczna dane jest systemowo.

Kończąc, podsumujmy przeprowadzone analizy:

(1). Sposób ujmowania świata, tzn. wyróżnianie obiektów i wiązanie z nimi zespołu cech, wyobrażeń i przekonań, wyrażony w języku (jego cechach gramatycznych i leksykalno-semantycznych) tworzą tzw. językowy obraz świata, charakterystyczny dla określonego języka. Na ten obraz składają się obrazy poszczególnych wyróżnionych obiektów (fragmentów świata).

(2). Rekonstruujemy ten obraz, badając język, jego cechy fleksyjne, słowotwórcze (które są potwierdzeniem konotacji wyrazu podstawowego, a także odzwierciedlają sposób ujmowania przedmiotu nazywanego derywatem, np. głuszec, zielonka, mrowiskowiec — o wielkim domu mieszkalnym, przypominającym mrowisko), frazeologizmy, będące świadectwem obrazowania nazywanych zjawisk, ale przede wszystkim badając cechy semantyczne: kategoryzację świata, odzwierciedloną w istnieniu nazw, wyobrażenia i przekonania wiązane ze zjawiskami nazywanymi, utrwalone w postaci tzw. konotacji semantycznych. Dla wykrycia konotacji bardzo ważne jest badanie łączliwości tekstowej wyrazów: one są świadectwem tworzenia się i utrwalania konotacji semantycznych.

Zilustrujmy rozważania teoretyczne wybranym przykładem.

3. Aspekty porównawcze: badanie różnic w językowych obrazach świata

Językoznawstwo kognitywne, którego jedną z głównych idei jest przekonanie, że w języku odbija sie swoista kategoryzacja i konceptualizacja świata, otworzyło szerokie perspektywy dla systematycznych badań porównawczych, wykrywających różnice i podobieństwa w językowych obrazach świata, charakteryzujących poszczególne języki. Wielki wkład w tego typu badania mają prace Anny Wierzbickiej, która, dysponując bogatym materiałem pochodzącym z bardzo rożnych języków pozaindoeuropejskich (przede wszystkim australijskich), ma możliwość szerokiego oglądu rożnych struktur językowych, a jednocześnie poszukuje uniwersaliów, stanowiących podstawę wzajemnego przekładu najbardziej odległych od siebie języków.

Badania Wierzbickiej dostarczają wielu przykładów pojęć specyficznych, właściwych określonym językom, w zasadzie nieprzetłumaczalnych, które dają się jedynie przybliżyć opisowo przy użyciu składników prostych semantycznie (tzw. indefinibiliów, „cegiełek myśli”). Będą to np. specyficzne akty mowy warunkowane kulturowo, jak np. australijskie yarn, oznaczające pogawędkę, dla której najważniejszy jest określony cel rozmowy: `współbycie z rozmówcą'. Będą to również nazwy uczuć, które w innych językach nie zostały wyróżnione nazwowo i pojęciowo. Na przykład angielskiemu sad `smutny' odpowiada w języku australijskich Aborygenów Pintupi pięć różnych, odróżniającyh stany smutku, spowodowane różnymi przyczynami: niektóre zbliżają się do tęsknoty: `smutek powodowany rozłąką'. Więcej na ten temat można przeczytać w pracach Wierzbickiej (1992, 1997), a także w książce tłumaczonej na język polski (1999).

Z bliższego nam kręgu kulturowego omawianą kwestię może zilustrować para pojęć „swoistych”, odmiennie ukształtowanych wyobrażeniowo w poszczególnych językach. Są to pojęcia nazwane polskim wyrazem los i rosyjskim sud'ba.

Jak pokazywała Wierzbicka (1991b), podobne na pozór semantycznie wyrazy los i sud'ba odnoszą się do zupełnie różnych pojęć, różnie ujętych zjawisk świata. Przy czym nie bez wpływu jest w tym przypadku ich etymologia: ros. sud'ba to `to, co jest sądzone, przeznaczone', a pol. los (z niem. Los) to `to, co jest rzucone', a więc pozostaje w związku z rzucaniem kością, losowaniem. Wspólne dla obu pojęć jest znaczenie `ludziom zdarzają się różne rzeczy nie z ich woli', jednakże zupełnie inny jest stosunek do `owych zdarzających się rzeczy'. W wyrazie sud'ba dominuje przekonanie o nieprzypadkowości tego, co się zdarza, o przeznaczeniu, w związku z czym złe byłoby sprzeciwianie się tak pojętemu losowi, właściwa jest postawa akceptacji. Natomiast w polskim losie wyrażane jest przekonanie o przypadkowości, podobieństwie do loterii (bo taki los wypadł nam, że dziś tu, a jutro tam), z związku z czym możliwa jest postawa nieakceptowania losu, który jest zmienny, raz zły, raz dobry. Rosyjski wyraz sud'ba sugeruje, zdaniem Wierzbickiej, raczej los zły, trudny.

Odmienność wyobrażeń związanych z pojęciami na pozór podobnymi ukazuje też polski wyraz pokora zestawiony z rosyjskim wyrazem smirenije (por. R. Grzegorczykowa 1993, A. Wierzbicka 1992). Oba wyrazu opisują postawę wartościującą siebie samego i równocześnie informują o stosunku do innych ludzi: pokora to poczucie własnej małości, ograniczoności, które łatwo może przerodzić się w poczucie niższości, uniżoność, służalczość. Podobnie przeciwieństwo pokory - pycha to poczucie własnej wielkości, które wpływa na stosunek do innych ludzi, przeradzając się w poczucie wyższości, graniczące z pogardą. Ten negatywny aspekt pokory (uniżoność, służalczość) wydobywa polski wyraz pokora, co widoczne jest w zaprzeczonym przymiotniku niepokorny, wyraźnie pozytywnie wartościowanym. Etymologiczne polski wyraz pokora wiąże się z korzeniem się, upokorzaniem kogoś (a to z karą), a więc ma konotację negatywne.

Tych negatywnych konotacji nie ma rosyjski wyraz smirenije, a także staropolskie wyrazy śmiara, śmierny (wiążące się zapewne z najwcześniejszym wpływem chrześcijaństwa cyrylo-metodejskiego), które zostały zastąpione w ciągu wieku XV przez wyrazy pokora i pokorny (słownik języka wieku XVI notuje wyrazy śmiara i śmierny tylko z początku wieku).

Rosyjski wyraz smirenije połączył w sobie dwa wyrazy starocerkiewne: směrenije 'poczucie małości, miary' (etymologicznie od *měra) i smirenije 'pojednanie' (od *mirъ> 'pokój, zgoda'), co zaważyło na jego znaczeniu, które można określić jako 'poczucie własnej małości i zależności od losu (Boga), co prowadzi do stanu pogodzenia się z losem (ludźmi) i uspokojenia'. Takie rozumienie wyrazu smirenije pokazuje Wierzbicka na przykładzie tekstów Dostojewskiego.

Oba przeanalizowane przykłady (`losu' i `pokory') pokazują, jak rozumienie pojęć zdeterminowane jest przez właściwości językowe, ukształtowane kulturowo i historycznie. Są to rożne językowe obrazy wyróżnionych fragmentów świata.

Na zakończenie pokażmy jeszcze przykład odmiennych kategoryzacji zjawisk w poszczególnych językach. Widać to bardzo wyraźnie w różnych konceptualizacjach stanów emocjonalnych, stanowiących w obiektywnej rzeczywistości continuum na które język, zależnie od kultury, nakłada swoisty podział. Ten podział z kolei determinuje sposób emocjonalnego przeżywania świata przez ludzi mówiących danym językiem.

Dobrym przykładem różnic w konceptualizacjach emocji mogą być nazwy tęsknoty, które świadczą. o sposobach przeżywania tej emocji w różnych kulturach. Stosunkowo dużo nazw odnoszących sie do `smutku spowodowanego rozłąką' (bo takie jest centrum znaczeniowe pola semantycznego `tęsknoty') wyróżnia język rosyjski. Są, to: toska, skuka, unynije, chandra. Natomiast nieliczne są nazwy tęsknoty w języku francuskim. Brak w nim najogólniejszej neutralnej nazwy: langueur i nostalgie oznaczają stany patologiczne, bliskie depresji (przy czym nostalgie zawężona jest do tęsknoty za krajem ojczystym), natomiast ennui zbliża się do `nudy'.

Rożne odcienie `tęsknoty' nazywane przez wyrazy rosyjskie związane są przede wszystkim z rożnymi przyczynami tego stanu. Może on być spowodowany rozłąką z bliskimi ludźmi czy krajem ojczystym (toska i częściowo skuka), a może nie być spowodowany żadnymi konkretnymi faktami zewnętrznymi, a wiązać się z ogólnym przygnębieniem, wywołanym niespełnieniem pragnień, negatywnie ocenianą sytuacją życiową itp. Ten stan nazywają wyrazy unynije i chandra. Bliski jest on melancholii i depresji. Charakteryzuje wielu bohaterów rosyjskiej literatury.

Nazwy tęsknoty, podobnie jak większość nazw uczuć, nawiązują w swej etymologii do objawów towarzyszących uczuciom: tęsknota i toska wiążą się z rdzeniem *tъsk - `cisnąć'; stp. tużyć i czes. touha - przywołują wyobrażenie napięcia (por. ciągnąć, psł. *tęgnąti), langueur to `słabnięcie', a chandra, podobnie jak spleen (`śledziona'), nawiązuje do wyobrażenia `wnętrzności' (etymologicznie związana z hipochondrią).

Zasygnalizowane badania porównawcze, zmierzające do wykrycia różnic i podobieństw w językowych obrazach świata, mają przed sobą ogromną przyszłość i są w chwili obecnej intensywnie rozwijane w różnych ośrodkach naukowych, m.in. w Warszawie. (Szerzej o tym patrz R. Grzegorczykowa i K. Waszakowa 1998, 2000). Rekonstrukcja językowych obrazów świata wymaga jednak bardzo subtelnych narzędzi badawczych i może być dokonywana właściwie tylko w odniesieniu do własnego języka: opis właściwości semantycznych opiera się bowiem na wyczulonej intuicji językowej, która jest możliwa jedyna wobec własnego języka.

Badania porównawcze w zakresie semantyki mają sens nie tylko czysto teoretyczny, mogą przyczynić się do wzajemnego zbliżenia społeczności mówiących różnymi językami.

Tadeusz Milewski, Językoznawstwo

JĘZYKOZNAWSTWO TYPOLOGICZNE

ZAŁOŻENIA TYPOLOGII JĘZYKÓW

Języki świata to grupa kodów, które mają liczne cechy wspólne, ponieważ są fonemowe, dwuklasowe, arbitralne i semantyczne. Dowodem jest to, że niektóre teksty (np. Biblia) zostały przetłumaczone na niemal wszystkie języki świata.

W systemach języków wyróżniamy cechy prymarne (wspólne wszystkim) i sekundarne (właściwe tylko niektórym z nich). Języki, które posługują się wieloma środkami sekundarnymi funkcyjnie identycznymi zaliczamy do tego samego typu języków, gdyż rozbudowują one ogólny model języka w podobny sposób.

Funkcja elementu języka to stały stosunek jego pozycji do pozycji innych elementów języka w obrębie tekstu i systemu oraz stosunek jego frekwencji do frekwencji innych elementów tekstu i systemu. Językoznawstwo opisowe poprzestaje na określeniu funkcji elementów języka, a językoznawstwo typologiczne porównuje języki. Porównaniu podlegają właśnie funkcje elementów języka. Typologicznie identyczne są te elementy dwóch języków, które - każdy w swym systemie - mają tę samą funkcję lingwistyczną, tj. zajmują to samo miejsce w tekście i w systemie i wykazują tu i tam tę samą frekwencję. Porównuje się tylko te części systemów, których elementy mają wyraźne cechy wspólne (np. systemy spółgłosek zwartych dwóch języków). Dla potrzeb typologii wyodrębnia się 4 dziedziny systemu języka:

1. system fonologiczny

2. semantyczny

3. syntaktyczny

4. stylistyczny

Językoznawstwo typologiczne bierze pod uwagę tylko istniejące w danym momencie różnice i podobieństwa między językami. Jęz. historyczne dzieli języki na rodziny, ligi i cykle, a typologiczne - na typy.

TYPOLOGIA FONOLOGICZNA

Podstawą systemu fonologicznego języka są cechy dystynktywne głosek, które tworząc między sobą opozycje, odróżniają od siebie wyrazy.

Przykłady prymarnych opozycji dystynktywnych:

- przeciwieństwo między samogłoskami a spółgłoskami

- system samogłosek oparty min. na opozycji trzech fonemów - przednie wysokie i, tylne wysokie u, niskie a

- system spółgłosek oparty gł. na opozycji fonemów nosowych (m, n) i spółgłosek ustnych (różnią się stopniem rozwarcia - płynne: r, l, szczelinowe: s, zwarte: p, t, k)

Systemy ubogie to takie, które składają się niemal wyłącznie z opozycji prymarnych, więc nie obejmują więcej jak kilkanaście fonemów (np. język aranta plemion tubylczych w centrum Australii).

Najmniejszy znaczeniowo niepodzielny zespół fonemów, związany stale z tą samą funkcją w komunikacji językowej to morfem. Średnia długość morfemu jest odwrotnie proporcjonalna do ilości fonemów w systemie, ponieważ im więcej fonemów, tym każdy z nich dla odróżnienia od innych posiada więcej cech dystynktywnych. Występują więc dwa typy:

1. o małej ilości fonemów w systemie, a ich wielkiej przeciętnej ilości w morfemie (np. język aranta i hawajski)

2. o wielkiej ilości fonemów w systemie, a małej przeciętnej ilości w morfemie (zachodnie krańce Ameryki Północnej w zlewisku Oceanu Spokojnego i Kaukaz)

Oba te typy są recesywne, czyli zanikające. Zastępuje je typ ekspansywny o 20-45 fonemach w systemie i 2-3 fonemach w morfemie.

Opozycje prymarne zachodzą między 3 fonemami samogłoskowymi (i, a, u) i 7 spółgłoskami (m, n, l lub r, s, p, t, k) - samogłoski stanowią 30%, a spółgłoski 70%. Ze względu na przewagę opozycji sekundarnych wyróżniamy typy:

1. system samogłoskowy - więcej niż 30% samogłosek i mniej niż 70% spółgłosek (np. język francuski - 15 samogłosek i 18 spółgłosek)

• opozycja wielu stopni rozwarcia jamy ustnej (a:e:ę:i), artykulacji warg płaskiej i zaokrąglonej (i:ü) oraz opozycja między wydechem czysto ustnym a ustno-nosowym (e:ę)

2. system spółgłoskowy - więcej niż 70% spółgłosek i mniej niż 30% samogłosek (np. język polski - 33 spółgłoski i 6 samogłosek)

• np. opozycje między spółgłoskami wydechowymi a niewydechowymi (mlaski, fonemy ejektywne, glotalizowane, fonemy injektywne) - recesywnymi

Rozmieszczenie typów fonologicznych na mapie świata:

- systemy ubogie bliskie prymarnemu - tubylcy Australii i Polinezji

- systemy średnio bogate (25-40 fonemów) - języki indoeuropejskie Europy

- systemy średnio bogate (20-35 fonemów), ale wybitnie wokaliczne - Indianie Ameryki Południowej na wschód od Andów

- systemy dość bogate (27-48 fonemów) zdecydowanie spółgłoskowe - Indianie amerykańscy z wybrzeży Pacyfiku

- systemy bardzo bogate (47-70 fonemów) i skrajnie spółgłoskowe - języki północnokaukaskie

- języki samogłoskowe - Europa zachodnia (francuski, angielski, niemiecki)

- języki spółgłoskowe - słowiańskie

Cechy samogłoskowe i spółgłoskowe to cechy dystynktywne fonemów. Istnieją też cechy prozodyczne - cechy sylab i ich zespołów mające znaczenie dla odróżniania i oddzielania morfemów i wyrazów.

Dźwięki mowy dzielimy ze względu na ich funkcję w obrębie sylaby na:

1. samogłoski szerokie (a) i średnie (e, o) - zawsze zgłoskotwórcze

2. spółgłoski zwarte, afrykaty i spiranty - zawsze niezgłoskotwórcze

3. samogłoski wąskie i spółgłoski szerokie, półotwarte - albo zgłoskotwórcze, albo nie

Typy sylab ze względu na ich strukturę (V - odcinek zgłoskotwórczy, C - niezgłoskotw.):

- V, CV - sylaby otwarte

- VC, CVC - sylaby zamknięte

Zaburzenia rytmu wykorzystane do odróżnienia i oddzielania wyrazów to cechy prozodyczne sylab i ich zespołów - iloczas (różnice w trwaniu sylab) i akcent (różnice intensywności siły wydechu - akcent dynamiczny, lub wysokości tonu - akcent toniczny, czasem z różnym przebiegiem podnoszenia i opadania - intonacja).

Podział języków ze względu na wykorzystanie cech prozodycznych:

1. prozodyczne - cechy prozodyczne służą do odróżniania wyrazów

a. morowe - prozodycznie ważny jest element zgłoskotwórczy sylaby i jej granica, np. łacina, greka (jednostką prozodyczną nie jest sylaba, ale mora, czyli czas trwania sylaby krótkiej w czasie psychologicznym, sylaba długa zaś jest równa dwóm morom)

b. niemorowe - elementem prozodycznym sylaby jest tylko fonem zgłoskotwórczy, np. czeski, rosyjski

2. nieprozodyczne

a. umiarkowanie nieprozodyczne - cechy prozodyczne nie są dystynktywne, ale służą jedynie do oddzielania wyrazów, np. polski

b. skrajnie nieprozodyczne - cechy prozodyczne w ogóle nie mają żadnej funkcji, np. języki tureckie

TYPOLOGIA SEMANTYCZNA

System semantyczny obejmuje: system wyrazów nazywających (słownikowy), system zaimków i system liczebników.

System słownikowy składa się z wielu warstw wyrazów, przy czym każda warstwa wyższa składa się z mniejszej ilości wyrazów o większym zakresie:

- wyrazy o najwęższym zakresie, najbardziej konkretne

- wyrazy o coraz szerszym zakresie skojarzone ze zjawiskami za pośrednictwem wyrazów konkretnych, czyli wyrazy abstrakcyjne (taka grupa obejmuje jeden nadrzędny wyraz abstrakcyjny i grupę skojarzonych z nich wyrazów konkretnych)

Wyrazy występujące w tekście rzadziej są bogatsze w informacje, częstsze są mniej informujące. Wyrazy abstrakcyjne powtarzają się częściej.

Systemy językowe świata różnią się w zależności od stopnia rozbudowy swej wielowarstwowej struktury. W systemach recesywnych struktura ta jest mniej rozbudowana.

W obrębie systemów zaimkowych występują cechy wyraźnie recesywne i ekspansywne, gł. w zakresie form zaimków 3. os.:

- w typie recesywnym (łacina) występują 3 zaimki 3. os. (wskazują na to, co znajduje się przy nadawcy, przy odbiorcy i daleko od nich obu)

- w typie ekspansywnym (języki romańskie i dzisiejsze słowiańskie) są tylko dwa zaimki (wskazują na coś, co jest bliżej lub dalej: ten-tamten).

Zróżnicowanie dotyczy też 1. os. liczby mnogiej:

- w typie recesywnym (Indianie amerykańscy, języki grupy mandżu-tunguskiej i austronezyjskiej, dialekty euroazjatyckie i papuaskie i in.) występują dwa zaimki odpowiadające funkcyjnie polskiemu „my” (czyli „ja i ty lub wy”) oraz „ja i ten lub ci” z wykluczeniem odbiorcy

- w typie ekspansywnym (większość języków) jest tylko jeden zaimek („my”)

Zróżnicowanie dotyczy też wskazywania w obrębie tekstu oderwanego od konkretnej sytuacji aktu mowy:

- w systemach recesywnych wskazywanie to jest słabo rozwinięte

- w systemach ekspansywnych jest rozbudowane (np. zaimek anaforyczny - wskazuje na rzeczy odległe i niedostrzegalne, np. na wyrazy już wypowiedziane: „on”; zaimek pytajny wskazuje naprzód po linii tekstu: „kto?”, „co?”; zaimek nieokreślony: „ktoś”, „coś”; zaimek względny wskazuje równocześnie wstecz na jeden z wyrazów zdania nadrzędnego i naprzód na zdanie podrzędne, którego jest członem: „który”)

Podstawą szeregu liczebników jest wielkość odpowiadająca ostatniemu liczebnikowi szeregu niezłożonego. Jej wielokrotnościom odpowiadają dalsze liczebniki niezłożone systemu (dziesięć, sto, tysiąc, milion...). Kombinacje liczebników niezłożonych dają liczebniki złożone, które wypełniają pozostałe miejsca szeregu.

Typy systemów liczebnikowych w zależności od wielkości liczebnika podstawowego, kończącego szereg niezłożony:

- system dwójkowy (najbardziej recesywny): tylko dwa liczebniki niezłożone, czyli 1 i 2 (np. w australijskim dialekcie „1” brzmi kalaguk, a „2” - kalajilik; „3” to kalajilik kalaguk, a „4” - kalajilik kalajilik, dalej jest już tylko „dużo” i „bardzo dużo”)

- system piątkowy (liczenie na 5 palcach ręki)

- system dwudziestkowy (część liczebników francuskich, ponieważ podłożem tego języka jest język baskijski - 70 = 60 + 10, 80 = 4 x 20, 90 = (4 x 20) + 10)

- system dziesiątkowy (najbardziej ekspansywny)

TYPOLOGIA SYNTAKTYCZNA

Morfemy semantyczne, czyli semantemy nazywające, wskazujące i szeregujące, tworzą system semantyczny języka. Wchodzą w skład 4 typów zespołów coraz wyższego rzędu:

1. członów syntaktycznych

2. grup nominalnych

3. grup werbalnych, czyli zdań

4. zdań złożonych

Człon syntaktyczny to najmniejszy zespół morfemów, który spełnia funkcję semantyczną oznaczania pewnej rzeczywistości pozajęzykowej oraz funkcję syntaktyczną, która polega na tym, że człon syntaktyczny może wchodzić w obrębie tekstu w skład wyższych całości syntaktycznych przez wyznaczenie swego stosunku do pozostałych ich elementów.

Różnice w budowie członów syntaktycznych dotyczą stopnia zwartości tych członów oraz szyku morfemów w ich obrębie.

Ze względu na stopień zwartości grup syntaktycznych wyróżniamy typy języków:

- izolujące (chiński, języki Sudanu i Ameryki, częściowo francuski) - języki prozodyczne, intonacyjne, o rozbudowanym systemie cech dystynktywnych sylaby; są bezwyrazowe (nie ma stałych schematów budowy tych jednostek)

- aglutynacyjne (tureckie) - każda funkcja znaczeniowa wyrazu związana jest z odrębnym jego morfemem, który spełnia tylko jedną funkcję znaczeniową

- fleksyjne (polski, bałtyckie i słowiańskie, bez bułgarskiego) - wyraz składa się z tematu o funkcji semantycznej i z końcówki o funkcjach składniowych (np. przypadek i liczba)

- alternacyjne (arabski, hebrajski) - kumulacja funkcji semantycznych (w spółgłoskach) i składniowych (w samogłoskach) w obrębie wyrazu, który stanowi całość morfologicznie niepodzielną, składa się zazwyczaj tylko z rdzenia

W każdym zespole dwu elementów morfologicznych wyróżniamy człon główny (G) i poboczny (P). Część wyrazu spełniająca funkcję składniową jest członem pobocznym (P1) w stosunku do części słownikowej. W obrębie części słownikowej członem pobocznym są afiksy (P2) w stosunku do części pierwiastkowej. W obrębie części pierwiastkowej członem pobocznym (P3) jest pierwiastek utożsamiający w stosunku do odróżniającego.

Podział ze względu na szyk członów w stosunku do członów głównych:

- człony poboczne po członach głównych (G + P3 + P2 + P1) - języki postpozycyjne

- człony poboczne przed głównymi (P1 + P2 + P3 + G) - języki prepozycyjne (Afryka, Oceania, Indochiny)

Grupy nominalne złożone są z dwu członów związanych ze sobą stosunkiem determinacji. Jeden z nich (determinant) określa człon drugi, tj. powiększa ilość jego cech, zmniejszając zakres znaczeniowy (np. biały-determinant dom). Grupa nominalna jest to więc jakby złożony i rozszerzony człon syntaktyczny.

Jądrem zdania jest orzeczenie, które je charakteryzuje w obrębie przestrzeni (kategoria osoby i liczby), czasu (czas i aspekt), określa jego stosunek do rzeczywistości (tryb) i wyznacza mu strukturę (strona). W zdaniu nieprzechodnim poza orzeczeniem występuje tylko podmiot gramatyczny konotowany przez orzeczenie. W zdaniu przechodnim są dwa dodatkowe człony - agens oznaczający punkt wyjścia akcji i pacjens wyrażający punkt jej dojścia (np. Ojciec rąbie drzewo).

Istnieją cztery stosunki syntaktyczne oparte na konotacji:

1. podmiotu do orzeczenia nieprzechodniego

2. agensa do orzeczenia przechodniego

3. pacjensa do orzeczenia przechodniego

4. determinanta do członu określanego

Typy języków oparte na tej samej formie wykładników syntaktycznych:

- pozycyjny - (angielski, francuski) stosunki syntaktyczne wyrażane przez stały szyk członów składniowych (np. Mark-agens killed-orzeczenie the lion-pacjens)

- przypadkowy - (sanskryt, greka, łaciński, bałtyckie i słowiańskie, bez bułgarskiego, semickie, uralskie, altajskie) funkcja wyrazów jest wyrażona przez ich formę (końcówki, prefiksy, miejsce akcentu itp.)

- koncentryczny, inkorporujący - (Indianie Ameryki Pn., Meksyku, Ameryki Środkowej i pogórza Andów) funkcja członów niekonstytutywnych (tj. podmiotu, agensa i pacjensa w grupach werbalnych i członu określającego w grupach nominalnych) wyrażona jest nie przez je same, ale przez ich zaimkowych zastępców włączonych do członu konstytutywnego grupy, tj. do orzeczenia w grupie werbalnej i do członu określanego w grupie nominalnej (np. „ten człowiek jego-żona” znaczy „żona tego człowieka”)

Istnieją cztery stosunki składniowe między członami niekonstytutywnymi a konstytutywnymi grup werbalnych i nominalnych:

1. między podmiotem a orzeczeniem nieprzechodnim (ojciec śpi)

2. między agensem a orzeczeniem przechodnim (ojciec zabił)

3. między pacjensem a orzeczeniem przechodnim (zabił sarnę)

4. między członem określającym a określanym grup nominalnych (ojca dom)

Te stosunki syntaktyczne wyrażane są 3 różnymi wykładnikami formalnymi:

a) szyk

b) morfem syntaktyczny

c) postać alternacyjna lub forma inkorporacji

Stosunki składniowe członu niekonst. do konstyt.: Typy syntaktyczne:

1 2 3 4 5 6

podmiotu do orzeczenia a a a a a a

agensa do orzeczenia a b a b a b

pacjensa do orzeczenia b a b a b a

członu określającego do określanego c c b b a a

Typ 1 - język polski: a to końcówka nominativu, b - końcówka accusativu, c - genetivu.

Typy 5 i 6 są najbardziej recesywne, najbardziej ekspansywny jest typ 1 - bo jest najbogatszy w środki, najwięcej schematów syntaktycznych rozróżnia.

Treści bardziej rozbudowane można wyrażać:

- rozbudowanymi grupami nominalnymi (języki eskimoskie, sanskryt)

- grupami polipredykatywnymi, czyli z kilkoma orzeczeniami

o orzeczenie główne w formie osobowej + orzeczenia od niego zależne w ramach tego samego zdania (np. accusativus cum infinitivo w łacinie i polskim - zmuś ją odejść; konstrukcje z imiesłowem nieodmiennym - szedł paląc papierosa)

o zdanie złożone z kilku zdań

 współrzędne (parataksa) - zespoły luźne związane spójnikami współrzędnymi, które nie należą do żadnego ze zdań

 podrzędne (hipotaksa) - zespół zhierarchizowany, złożony ze zdania nadrzędnego i podrzędnego (albo przyzdaniowego związanego z całością zdania nadrzędnego, albo przywyrazowego łączonego z jednym z wyrazów zdania nadrzędnego poza orzeczeniem) - jest to forma nowsza, ale ekspansywna

TYPOLOGIA STYLISTYCZNA

Języki specjalne ograniczone są do pewnych środowisk i charakteryzują się odrębnym słownictwem, ewoluują, zmieniając funkcję wraz z rozwojem społeczeństwa:

- tajne - celowo ukrywane przez grupę wtajemniczonych, posługują się wyrazami języka ogólnego używanymi w innym znaczeniu lub przekształconymi albo wyrazami wymyślonymi lub zapożyczonymi z innych języków

- mężczyzn i kobiet - różnice występują gł. w językach Ameryki i sąsiadującej z nią części Azji, obie płcie znają oba języki, język kobiet jest bardziej archaiczny w związku z ich większym zasiedzeniem

- pisane dialekty kulturalne - reprezentują tradycję języka mówionego, a potem pisanego poszczególnych ciasnych korporacji zawodowych i stanowych:

o religijne - święte (wedyjski w Indiach), misyjne (starosłowiański), pomocnicze (staropolski)

o kancelaryjne - oficjalne obwieszczenia i dokumenty państwowe (np. w polis greckich)

o poetyckie - oparte na tradycji ustnej w obrębie śpiewaków-recytatorów (język Homera związany z poezją o rytmie stóp daktylicznych)

- język literacki - rozszerzony dialekt kulturalny, wzbogacony o nowe słownictwo i zmodernizowany (np. z kancelaryjnego - łaciński język literacki, z krakowskiego dialektu o charakterze języka kościelnego pomocniczego - polski język literacki)

wstęp do językoznawstwa

pochodzenie języka:

 jako dociekania, element mitologii, filozofii

 profesjonalne zajmowanie się językiem:

→ archeologia

→ antropologia

→ językoznawstwo

 współcześnie: badania nad sposobem porozumiewania się szympansów (nie są zdolne

do wydawania dźwięków takich jak człowiek → gesty)

 człowiek współczesny a neardeltańczyk: dźwięki artykułowane dzięki miękkości języka; położenia krtani → analogia między noworodkiem a neardeltańczykiem

 neardeltańczyk a szympans: neardeltańczyk tworzył wspólnoty oraz chował/grzebał zmarłych, czego szympans nie robił/nie robi

 40 tys. lat temu (nie później) pojawił się język → wskazują na to wykopaliska

 100 tys. lat temu: język człowieka współczesnego

glottogonia: nauka zajmująca się pochodzeniem języka

Heraklit → onomatopeje, zaczątki mowy

Platon / Epikur → podważają słowa Heraklita, wskazują na ustalenia (elementy konwencjonalne)

 w średniowieczu zakładano, ze najpierwotniejszym językiem był hebrajski → zróżnicowanie miało być skutkiem zburzenia wieży Babel (Biblia)

 następnie za najpierwotniejszy język uznawano łacinę

 Condillac (XVIII w.) zakładał, że język rozwijał się z mimiki i gestów

→ gesty połączone z ekspresją, silną gestykulacją [Włosi, Hiszpanie]

 badania nad kodem porozumiewania się orek, delfinów, waleni (nie rozszyfrowane)

 badania nad kodem porozumiewania się pszczół

natywizm: koncepcja, która w uczeniu się języka przypisuje większą rolę cechom dziedzicznym niż doświadczeniu nabytemu w kontakcie fizycznym i społecznym. Chomsky przyjmował, że istnienie poznania jest niezależne od doświadczenia. Argumentem za taką koncepcją języka jest wg niego fakt, że dzieci bardzo szybko uczą się języka → to, że człowiek szybko się uczy języka wynika z jego wrodzonych zdolności

język: twór społeczny, służy do porozumiewania się

→ prymarnie dźwiękowy

→ wtórnie graficzny

porozumiewanie się: nadawca --- język --- odbiorca

podziały języków

I ETNICZNE: są lub były używane jako rodowite przez członków jakiegoś społeczeństwa

II POMOCNICZE: języki, którymi dana społeczność nigdy nie posługiwała się jako pierwszym

I JĘZYKI ETNICZNE

1. żywe - te którymi się posługujemy

2. martwe

a) wegetujące: o tradycji ciągłej, nigdy nie wygasającej (łacina, greka)

b) odcyfrowane: znajomość zanikła, ale pozostały teksty, które zostały odszyfrowane,

co pozwoliło odnowić ich znajomość (język egipski, język sumeryjski)

c) zrekonstruowane: po niegdyś żywym języku nie pozostały nawet teksty pisane, chociaż przekształcił się on w inne języki, co pozwoliło językoznawcom w przybliżeniu go zrekonstruować (język prasłowiański)

II JĘZYKI POMOCNICZE

1. międzyetniczne

a) sztuczne (esperanto , ido , novial , occidental , interlingua )

b) pidgin: ogólnie język mieszany, utworzony na podstawie języka angielskiego i jakiegoś innego języka; rozwija się

c) międzynarodowe: powstają wskutek wzajemnych zapożyczeń w efekcie długich

i bliskich kontaktów różnych grup etnicznych (języki kreolskie, pidginy, które

z różnych względów stały się językiem jakiejś społeczności), najczęściej powstałe przez uproszczenia morfologiczne języków kolonizatorów i przesycane elementami leksykalnymi języka tubylców → np. na bazie języka francuskiego mówi się na Haiti

i Marinice, na bazie języka angielskiego mówi się na Jamajce (sabiry, preolskie, pidginy)

2. międzynarodowe: posługują się nim różne narody/plemiona w kontaktach handlowych, dyplomatycznych, naukowych

→ greka, łacina, angielski

→ angielski, francuski, hiszpański, chiński, arabski, rosyjski, suahili, perski, hausa

a) naturalne: te, które powstały w drodze naturalnego rozwoju

b) sztuczne: nie podlegają ewolucji, służą kontaktom

27. 02. 2008

język jako przedmiot językoznawstwa i innych dyscyplin naukowych

 antropologia

 etnologia

 logika

 psychologia

językoznawstwo/lingwistyka: nauka o języku, z uwagi na to, że język może być przedmiotem badań innych dyscyplin naukowych; językoznawstwo określa się jako naukę, w której język jest głównym przedmiotem badań

między aspektem językoznawczym i niejęzykoznawczym podejmowanych badań granice często

się zacierają

 socjolingwistyka

 psycholongwistyka

a) językoznawstwo wewnętrzne: polega na badaniu samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresem innych nauk

b) językoznawstwo zewnętrzne: dział powiązany z innymi naukami empirycznymi

o językoznawstwo antropologiczne/etnolingwistyka: [Whorf] przedmiotem badań są tu wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistości, czyli związki miedzy formalną strukturą języka, a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.

przedstawiciel: Benjamin Whorf, wg niego język jest nie tylko środkiem porozumiewania się, ale zawiera w sobie określony obraz świata

o socjolingwistyka: bada rolę języka w społeczeństwie, zajmuje się rozpatrywaniem języka

w różnych grupach społecznych, szczególnie w jakim zakresie różnią się one od języka ogólnego, bada też stylistyczne zróżnicowanie języka

nazwa została utworzona w 1952 w U.S.A

o dialektologia: nauka o dialektach, czyli regionalnym zróżnicowaniu języka

w Polsce jest 5 dialektów: kaszubski, mazowiecki, śląski, małopolski, wielkopolski

w obrębie danego dialektu może znajdować się skupisko używanych gwar → nie da się powiedzieć ile jest gwar → są zespoły gwarowe

o psycholingwistyka: bada zachowanie mowy w aspekcie psychologicznym, jej powstanie datuje się na rok 1955.

Zajmuje się szczególnie zjawiskami psychologicznymi i fizjologicznymi zachodzącymi

u człowieka w procesie komunikacji, np. w jaki sposób odbywa się proces uczenia języka.

Niektórzy zaliczają tu także badania nad afazją, różnicami w komunikowaniu się człowieka

i zwierząt, pochodzeniem i rozwojem języka w ogóle

o glottodydaktyka: zajmuje się procesem nauczania/uczenia języków obcych, niektórzy próbują tu włączyć też naukę o procesie przyswajania i uczenia się języka ojczystego → tradycyjnie przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka, a nauczaniem języka metodyka

a) językoznawstwo teoretyczne: budowanie teorii języka

b) językoznawstwo stosowane: bada możliwości i sposoby wykorzystania językoznawstwa

w innych dyscyplinach (np. logopedia, socjolingwistka, psycholingwistyka)

c) językoznawstwo diachroniczne: zajmuje się zagadnieniami rozwoju języka z punktu widzenia zmian, jakim on podlega w czasie; zaczęło się kształtować na przełomie XVIII i XIX wieku (jako nauka), wtedy zaczęły się kształtować filologie narodowe, a to jest zaczątek dający materiał. Najczęściej stosowaną jest metoda historyczno-porównawcza = językoznawstwo historyczno-porównawcze

d) językoznawstwo synchroniczne: bada język w danym momencie jego rozwoju (nie interesuje się ewolucją języka). Przedmiotem zainteresowania jest sposób funkcjonowania języka niezależnie od pochodzenia jego elementów. Język traktuje się jako sume luźnych elementów - elementy względem siebie pozostają w określonych relacjach.

e) językoznawstwo funkcjonalne: termin stworzony przez strukturalistów praskich, którzy kładli nacisk na komunikacyjny charakter języka → zakładali, że analiza pewnych elementów języka musi być ściśle związana z ich funkcją

f) językoznawstwo taksonomiczne: jego celem jest wyodrębnianie i klasyfikacja różnych jednostek językowych. Ten typ językoznawstwa stworzył Noan Chomsky - twórca gramatyki generatywnej. W tym ujęciu wszystkie cechy istotne dla danej jednostki języka (np. fonem) oraz jej przynależność do określonej klasy można wyznaczyć na podstawie cech formalnych współwystępujących z daną jednostką w aktualnych wypowiedzeniach. Podstawową rolę odgrywają tu kryteria dystrybutywne, np. rzeczownik w języku angielskim występuje z the

g) językoznawstwo opisowe/materiałowe: bada i opisuje system języka (frazeologiczny, leksykalny, gramatyczny)

h) językoznawstwo porównawcze

- historyczne: porównuje jeden język z innym w określonym czasie - klasyfikacja historyczna języków wedle stopnia wspólności ich pochodzenia

- typologiczne: ustala klasyfikację języków wedle podobieństwa ich budowy

i) językoznawstwo szczegółowe: bada pojedynczy język

j) językoznawstwo kontrastywne: porównuje wybrane języki

narodowe i międzynarodowe funkcje języków

narodowa: jest elementem spajającym naród, będąc narzędziem komunikowania się oraz jest jednym z elementów kultury

międzynarodowa: jest narzędziem komunikowania się w różnych sytuacjach

języki dzisiejszej Europy

 rodzina praindoeuropejska → słowiańskie, germańskie, celtyckie

 rodzina indoeuropejska → łacina

 język reaktywowany → hebrajski

 rodzina ałtajska → turecki

 rodzina uralska → języki: fiński, estoński, węgierski

* niektóre języki są dziś zagrożone: szkocki (88 tys.), irlandzki, baskijski

* język umiera, kiedy ludzie przestają posługiwać się nim na co dzień; nie rozwija się

* liczba języków na świecie maleje → uwarunkowania ekonomiczne i społeczne

05. 03. 2008

stosunek języka do innych rodzajów znaków

znak

znaki:

1. dotykowe

2. wzrokowe

3. słuchowe

4. dotykowe

 znaki, które się wzajemnie warunkują, tworzą system znaków - jeden bez drugiego nie może się obyć, muszą też różnić się od siebie i to przeciwieństwo nazywamy opozycją

 system znaków tworzy kod

- kanał: sposób przekazywania informacji - tyle rodzajów ile zmysłów

- funkcja i struktura kodów

subkod: kod, który można realizować za pomocą różnych kanałów

 subkod wzrokowy → „mowa” głuchoniemych

 subkod wzrokowy → pismo

 subkod wokalno-audycyjny → język mówiony

 subkod instrumentalno-audycyjny → mowa bębniona

 subkod dotykowy → alfabet Braille'a

podział znaków ze względu na strukturę i funkcję:

symptomy: mają charakter bardziej biologiczny niż znakowy, np. dziecko do 1 roku życia nie ma świadomości jak na jego płacz reaguje otoczenie; są niecelowe oraz jednostronne

sygnały: pełnią funkcję tylko znakową; są nacechowane celowo; tworzą kod dwustronny - istniejący u odbiorcy i nadawcy

a) asemantyczne apele: nadawca nastawiony jest na wywołanie reakcji, np. dziecko upada, ale zapłacze wtedy, gdy zobaczy mamę - jest to apel „pomóż mi” (przełom 1 i 2 roku życia)

b) sygnały semantyczne: odsyłają odbiorcę do jakiegoś zjawiska z otaczającego świata, np. dziecko ok. 2 roku życia zaczyna naśladować dźwięki, zwykle są to głoski wargowe m, b

- sygnały umotywowane (obrazy): opierają się na podobieństwie znaku do przedstawianego zjawiska, np. pismo hieroglificzne, które jest oparte częściowo na ideogramach, fonogramach

- sygnały niemotywowane (arbitralne): nie działa tu zasada podobieństwa, lecz zasada konsekwencji i zasada diakrytyczna (odróżniająca), dlatego mogą być powtarzane w nieskończoność; mają charakter dwukierunkowy: odbiorca je przyjmuje, a następnie je nadaje

→ jednoklasowe: tworzą system zamknięty nieproduktywny, np. krzyki gibonów - każdy z nich ma określoną funkcję

→ dwuklasowe: tworzą system otwarty i produktywny, mogą składać się ze znaków prostych (wyrazy) i złożonych (zdania)

- bezfonemowe: np. taniec pszczół

- fonemowe: mowa człowieka

12. 03. 2008

rodzaje pisma / systemy pisma

RODZAJE PISM

FONETYCZNE NIEFONETYCZNE

 ALFABETY PIKTOGRAFICZNE

WŁAŚCIWE

 SYLABARIUSZE  IDEOGRAMY

 pierwsze próby komunikacji w formie graficznej - rysunki naskalne

 mezopotamskie żetony - być może najstarszy przykład odmiany pisma tzw. piktogramów sumeryjskich

o wykonane z gliny

o kształty: stożki, kulki, walce, spłaszczone krążki

o żetony proste - znalezione w Czogamisz (Iran), pochodzą sprzed ok. 8000 tys. lat temu; uważa się, że służyły do notowania ilości ziarna; przechowywane w glinianych kopertach

o ok. 4000 tys. lat p.n.e. żetony zostały zastąpione przez tabliczki gliniane, na których jak stemple odciskano żetony proste

o żetony złożone - posługiwano się nimi ok. 3400 lat p.n.e. w sumeryjskim mieście Uruk;

w odróżnieniu od żetonów prostych znaczone były znakami rylca, a niektóre miały dodatkowo kształt zbliżony do liczonego towaru; przechowywane prawdopodobnie na sznurkach

 systemy pisma rozwinęły się dopiero w ciągu ostatnich 5 tys. lat

 kolebką najstarszych znanych systemów pisma był starożytny Bliski Wschód

 punktem wyjścia w systemie pisma były piktogramy → znaki graficzne → pismo obrazkowe / najprostszy system; najstarsze ideogramy oznaczały pojęcia konkretne, np. istoty żywe, przedmioty, czynności

idące nogi `iść`

oko

oko z łzą `płakać`

 kolejnym etapem było stworzenie systemu, który opierał się na ideogramach → znaki graficzne oznaczające pojęcie (egipskie, chińskie, klinowe), powstały poprzez uproszczenie piktogramów

 najstarsze ideogramy odnosiły się do realnie istniejących przedmiotów o właściwościach fizycznych

 Egipcjanie trudne pojęcia przedstawiali za pomocą pojęcia, którego nazwa brzmiała

a) identycznie jak inna nazwa np. , który wymawiano [wr], określał jaskółkę, służył on także

do oznaczenia przymiotnika wielki, który też wymawiano [wr]

b) podobnie jak inna nazwa, np. ideogram wymawiany [pr] określał dom, służył także

do oznaczenia czasownika wyjść, wymawianego podobnie [prj]

 etap pisma logograficznego: polega na ufonetycznieniu, co pomogło rozwiązać problem wieloznaczności ideogramów, poprzez wprowadzenie kolejnych znaków (znak informuje jak wymawiać); np. rysunek pary idących nóg `iść` pod znakiem domu dla zaznaczenia, że nie chodzi o wyraz pr `dom`, ale prj `wyjść`; pismo logograficzne (od gr. logos - mowa, grapho - piszę) - rodzaj pisma złożony z logogramów, odpowiadających na ogół sylabom lub spółgłoskom.

W przeciwieństwie do pisma fonetycznego znaki pisma logograficznego mają nie tylko wartość fonetyczną, ale także wartość semantyczną; podrodzajami pisma logograficznego są pismo piktograficzne i pismo ideograficzne.

logogram: znak graficzny oznaczający cały wyraz i wyrażający jego wartość fonetyczną

(w przeciwieństwie do ideogramu, który oznacza pojęcie niezależnie od brzmienia jego nazwy); logogram to rodzaj ideogramu, w którym symbol reprezentujący obiekt nie jest wizualnie związany z tym obiektem. Przykładem zastosowania logogramów jest sumeryjskie pismo klinowe.

 do odróżniania niejednakowych pod względem wymowy logogramów służyły sylabogramy: → znaki symbolizujące sylaby, dzięki którym system pisma stał się częściowo fonetyczny → symbole zaczęły przedstawiać poszczególne kombinacje spółgłosek i samogłosek; sylabogramy nazywane wtedy komplementem fonetycznym (uzupełnieniem fonetycznym)

 jeden logogram mógł mieć kilka odrębnych wartości słownych (polifonia)

 pod względem semantycznym do odróżniania służyły determinatywy, były umieszczone przed innym symbolem albo po nim; początkowo determinatywy były zapisywane, ale ich nie wymawiano; determinatywy mogły odróżniać wartości wieloznacznych logogramów

alfabet: jest pismem opartym na podstawie fonetycznej (w odróżnieniu od pism logograficznych), posiadającym znaki odpowiadające poszczególnym spółgłoskom i samogłoskom (w odróżnieniu od sylabariuszy)

pismo: przedstawienie lub zapis języka w formie graficznej (wyłączając takie zjawiska jak prehistoryczna sztuka naskalna lub sznury z węzełkami, pełniące funkcję komunikatów u ludu Joruba)

 we wszystkich językach naturalnych spotyka się homonimię

1) sumeryjskie pismo klinowe: znak nie informował o wartości fonetycznej wyrazu

• nazwa od znaków w postaci klinów, które były wykonane rylcem w miękkiej glinie

• pismo wywodzi się od systemu piktograficznego (piktogramy uległy uproszczeniu tworząc ideogramy, następnie ufonetyczniło się tworząc sylabogramy, wskazówek semantycznych dostarczały determinatywy)

• każdy znak przedstawiał cały wyraz

• pismo stało się podstawa pisma akadyjskiego Asyryjskiego i Babilończyków

→ pismo arkadyjsko-babilońskie miało mieszany charakter → korzystano z logogramów, sylabogramów i determinatywów

→ akadyjski system pisma miał znaki sylabowe przedstawiające samogłoski, połączenia samogłosek ze spółgłoskami oraz wyrazy zaczynające się i kończące się na spółgłoske.

→

2) pismo egipskie: 4 tys. lat p.n.e. (tabliczka Narmera).; pisano na glinianych tabliczkach, kamieniach i papirusie; pisaniem zajmował się skryba

• odczytanie pisma egipskiego umożliwił (Jean Francois Champollion) umożliwił kamień z Rosetty, gdzie widnieje inskrypcja upamiętniająca wstąpienie na tron Ptolemeusza V Epifanesa (205-180 p.n.e.), napisana po egipsku i grecku (przy czym tekst staroegipski zapisany hieroglifami, powtórzony był w wersji nowoegipskiej, czyli pismem demotycznym

• kartusze - w nich zapisywano imiona, owalna ramka kartusza miała oznaczać drogę słońca po niebie i sugerować, że faraon był władcą ziemi [szenu]

• Egipcjanie używali ok. stu znaków dwuspółgłoskowych i ok. 50 trójspółgłoskowych

• hieroglify, nazwa od gr. `hieros` - święty i `glypho`- rzeźbię

• znaki nie przedstawiają samogłosek, ale 1, 2, 3 spółgłoski / w sumeryjskim znaki fonetyczne przedstawiają samogłoską albo samogłoską ze spółgłoską - wiąże się to z tym, że szkielet wyrazu stanowiły spółgłoski, a do samogłosek nie przywiązywano takiego znaczenia

- hieroglify : oparte na piktoigramach

- pismo hieratyczne kursywne: szybsze pisanie, nazwa pochodzi od gr. `hieratikos` - kapłański, ponieważ Grecy sądzili, że było to pismo kapłanów

- hieratyczne właściwe: kapłańskie

- demotyczne: ludowe (przed VII w. p.n.e. - o znakach niepodobnych ani do hieroglifów

ani do symboli hieratycznych), nazwa od gr. `demotikós` - ludowy

3) pismo greckie: podzielone na 3 systemy

• pismo linearne A - było używane w starożytnej Krecie. Prawdopodobnie wywodzi się

od najstarszego pisma tej cywilizacji, jakim było kreteńskie pismo hieroglificzne; pisma linearnego A prawdopodobnie używano tylko w najstarszych miastach Krety, jak Knossos

i Fajstos. W miarę rozkwitu gospodarczego i militarnego pociągajacego za sobą ekspansję Kreteńczyków na inne ludy, pismo to zmodyfikowano i dokonano uproszczeń (pismo linearne B); zostało w zasadzie odczytane, to znaczy wiemy, jakie dźwięki reprezentują poszczególne symbole. Ponieważ jednak nie znamy języka, który przy jego pomocy zapisywano, nie możemy zrozumieć tekstów. Niektórzy językoznawcy przypuszczają, że język ten może być przodkiem starożytnej greki, nie ma na to jednak dowodów. Inna, bardziej prawdopodobna hipoteza głosi, że jest to jeden z języków azjanickich; słynny dysk z Fajstos pokryty jest pismem, które przypomina pismo linearne A i zapewne ma z nim związek. Pismo linearne A w użyciu było od XVIII w. p.n.e.

• pismo linearne B - pismo kreteńskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa

i Johna Chadwicka w 1953; w przeciwieństwie do linearnego pisma A najprawdopodobniej służyło do zapisywania języka greckiego w jego przedklasycznej fazie rozwoju; powstało jako modyfikacja pisma linearnego A w trakcie podbojów dokonywanych przez Kreteńczyków, celem stworzenia sprawnej administracji na terenach wasalnych władców i podbitych miast; zawiera około 90 znaków: sylabicznych (samogłoski i sylaby otwarte) i niewielką ilość ideogramów. Gliniane tabliczki pokryte inskrypcjami w tym piśmie znaleziono m.in. w Tebach, Mykenach i w Pylos.

• alfabet grecki - przyjmuje się, że pojawił się w VIII w. p.n.e., system wzorowany na piśmie Fenicjan; były w nim zarówno znaki dla spółgłosek jak i samogłosek (w piśmie fenickim nie było znaków dla samogłosek)

4) pismo runiczne: wykorzystuje kreskę; posługiwały się nim ludy germańskie, III wiek n.e.

• jest przykładem niełacińskiego pisma europejskiego

• nazwa pochodzi od `rūnō` - tajemnica

5) pismo Majów: pismo nierozszyfrowane, zasadniczo jest pismem hieroglificznym, ponieważ zakładano, że jest to pismo piktograficzne; hiszpańscy misjonarze wskazywali na elementy fonetyczne (ale ich nie słuchano); prawdopodobnie w piśmie Majów wykorzystywano skojarzenia; funkcjonowała zasada polegająca na modyfikowaniu jednego znaku za pomocą drugiego,

a następnie połączeniu znaków w napis; w takiej kombinacji znaki mogły nie występować osobno, ale sklejać się w skondensowaną formę graficzną.; hieroglify Majów mogły wyrażać własne samodzielne znaczenie, ale tez mogły oddawać tylko wartość dźwiękową słowa, do którego się odnosiły zgodnie z zasadą rebusową - polega ona na modyfikowaniu jednego znaku za pomocą drugiego, a następnie połączeniu zmodyfikowanych znaków w napis, w takiej kombinacji znaki mogły nie występować osobno, ale sklejać się w skondensowaną formę graficzną.

Ocenia się, że w piśmie Majów było ok. 800 hieroglifów, które dzięki zasadzie rebusowej mogły służyć do wyrażania różnych znaczeń

6) pismo chińskie: ok. 2 tys. lat p.n.e., najstarsze zapisy mieszczą się na kościołach wróżebnych XVIII-XII w. p.n.e.

• pismo ideograficzno-fonetyczne

• powstało na bazie piktogramów; wielość znaków homonimicznych zmusiła do wykorzystywania determinatywów, które były wkomponowane w znak

• ok. 40 tys. znaków (różne sposoby pisania) → duża liczba znaków w piśmie chińskim była uzależniona od tego, że znaki te w inny sposób były zapisywane w piśmie zw. małe pieczęcie, wielkie pieczęcie, regularnym, kursywnym, kancelaryjnym

• najczęściej stosowano 6 tys. znaków; każdy znak wpisany jest w kwadrat

• logogramy homonimiczne były otrzymywane za pomocą zasady rebusowej

• pisane w kolumnach, czytane od góry do dołu począwszy od prawej

• zostało przystosowane przez Japończyków do ich języka

7) pismo perskie: zachowały się napisy w piśmie klinowym z okresu perskiej dynastii Achemenidów (550-331 p.n.e.)

• Mezopotamia została zdominowana przez Persów po upadku Babilończyków

• klinowe pismo perskie miało 41 znaków

• pismo perskie nie było wzorowane bezpośrednio na żadnym z dawniejszych systemów klinowych

• najsłynniejszy zabytek: napis na skale w Behistun - napis zawiera teksty w trzech różnych językach, z których każdy używał własnej wersji pisma klinowego: po staropersku, akadyjsku (babilońsku) i elamicku

kierunek pisma

1) poziomy z lewej do prawej, np. łacina, greka (alfabetyczne, sylabiczne)

2) poziomy z prawej do lewej, np. hebrajski, arabski

3) bustrofedon [za wołami orzącymi pole] pisze się z przemiennym poziomym pisaniem wierszy: raz z lewej do prawej, raz z prawej do lewej, np. cypijskie, lubijskie

4) pionowe kolumny z prawej do lewej, np. japoński

5) w piśmie koreańskim znaki grupowane są przez stawianie ich obok siebie lub jedne pod drugimi, wtedy są szeregowane w kolumny - poziome lub pionowe

** w niektórych systemach pisma stosuje się więcej niż jeden kierunek

19. 03. 2008

językoznawstwo typologiczne = porównywanie systemów języków

języki: fonemowe

arbitralne

semantyczne

cechy prymarne to cechy wspólne wszystkich języków, tworzą ramę modelu języka, który jednak sam nie może funkcjonować, musi być uzupełniony o cechy sekundarne, które będą właściwe tylko niektórym językom

 środki mogą być w tych samych językach różne, ale mogą pełnić tę samą funkcję, np. ego, ja, moi

 języki, które posługują się środkami sekundarnymi funkcyjnie identycznymi zaliczamy do tego samego typu języka

 funkcję pewnego elementu języka sprowadza się do jego stałych stosunków jego pozycji do pozycji innych elementów tego samego języka w obrębie tekstu oraz do frekwencji innych elementów tekstu i systemu

→ określeniem funkcji tych elementów zajmuje się językoznawstwo opisowe

→ językoznawstwo typologiczne dokonuje porównania tych elementów

identyczność typologiczna: typologicznie identyczne są te elementy dwóch języków, które (każdy

w swym systemie) ma tę samą funkcję językową

typologia semantyczna

systemy: słownikowy → nazywające

zaimków → wskazujące

liczebników → szeregujące

wyrazy konkretne: wąski zakres np. stół = warstwa podrzędna

wyrazy abstrakcyjne: szeroki zakres np. sprzęt = warstwa nadrzędna

↓

każdy system jest zbudowany z warstw: nadrzędnej i podrzędnej

wyrazy częstsze - abstrakty - dostarczają mało informacji

wyrazy rzadsze - konkretne - dostarczają dużo informacji

analiza statystyczna tekstu: wg prawa Zipfa prowadzi do ustalenia w tekście hierarchii od wyrazów najrzadszych (bogatych w informacje) do wyrazów najczęstszych (ubogich w informacje)

typy:

a) recesywny: dominują wyrazy konkretne

b) ekspresywny: dominuja wyrazy abstrakcyjne

typologia fonologiczna

 opozycje prymarne: podział na samogłoski i spółgłoski

 system samogłosek - podstawowy -i - u - a - / cechy dystynktywne: położenie języka

 system spółgłosek - podział na ustne i nosowe oraz klasyfikacja ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy

p, k, t zwarta

č afrykata

r, l półotwarte

m, n nosowe

Ω, i półsamogłoski

 w każdym systemie fonologicznym można wskazać cechy prymarne i sekundarne

 systemy fonologiczne mogą różnić się ilością fonemów i ilością morfemów

 im więcej fonemów, tym morfemy krótsze; im mniej fonemów, tym morfemy dłuższe

 typ ubogi lub bogaty w fonemy jest systemem recesywnym; tym średni (20-45 fonemów, morfem ok. 2-3 fonemy) jest systemem ekspansywnym

 języki można podzielić na samogłoskowe lub spółgłoskowe (mogą być skrajnie samogłoskowe lub skrajnie spółgłoskowe)

opozycje sekundarne: większość z nich, to opozycje miedzy samogłoskami; większość opozycji

to opozycje między spółgłoskami

cechy prozodyczne sylab

a

e

o

 spółgłoski są niezgłoskotwórcze

 sylaba zakończona na samogłoskę, to sylaba otwarta, a sylaba zakończona na spółgłoskę

to sylaba zamknięta

sylaba: miarowe falowanie ciągu mowy wynikające z następowania po sobie elementów donośniejszych i elementów słabszych

iloczas: podział na samogłoski krótkie i długie, ale też jako cecha prozodyczna w sylabie; języki dzielą się na prozodyczne i nieprozodyczne

02. 04. 2008

typologia syntaktyczna

morfemy - najmniejsze znaczące odcinki formy językowej, występują we wszystkich językach świata

morfemy semantyczne = semanty

a) nazywające

b) wskazujące

c) szeregujące

morfemy semantyczne nie są znakami mowy, lecz ich budulcem - z nich te znaki powstają

morfemy semantyczne są łączone w całości wyższego rzędu, środki, które do tego służą, tworzą system syntaktyczny języka

cztery typy zespołów:

1. człony syntaktyczne

2. grupy nominalne

3. grupy werbalne = zdania

4. zdania złożone

człon syntaktyczny: najmniejszy zespół morfemów, spełniający równocześnie dwie funkcje

1. semantyczną - oznaczania pewnej rzeczywistości poza językowe

2. syntaktyczną - człon syntaktyczny może wchodzić w obrębie tekstu w skład wyższych całości syntaktycznych przez wyznaczanie swego stosunku do pozostałych ich elementów

człony syntaktyczne występują we wszystkich językach świata, różnią się jednak

- jedne dotyczą stopnia zawartości członów syntaktycznych

- szyku morfemów w obrębie członów

1. Grupy nominalne i zdania są to całości wyższego rzędu, w których skład wchodzą człony syntaktyczne.

2. Grupy nominalne złożone są z dwóch członów, które to połączone są stosunkiem determinacji. Grupa nominalna to złożony i rozszerzony człon syntaktyczny. Jeden z członów nazywany jest determinantem. Determinant określa człon drugi, np. ojca dom, ojca biały dom (determinant powiększa ilość cech członu drugiego i zmniejsza jego zakres znaczeniowy).

3. Zdanie posiada orzeczenie, które lokalizuje w obrębie przestrzeni (kategoria osoby i liczby) i czasu (kategoria czasu i aspektu), określa stosunek do rzeczywistości (tryb) i wyznacza mu strukturę (kategoria strony). W zdaniu nie przechodnim mamy orzeczenie i podmiot gramatyczny konotowany przez orzeczenie. W zdaniu przechodnim mamy orzeczenie i dwa człony: agens i pacjens Agens oznacza punkt wyjścia akcji, pacjens punkt dojścia, np. ojciec (agens) kopie (orzeczenie) piłkę (pacjens).

I ze względu na stopień zawartości grup syntaktycznych języki dzielą się na:

1. języki izolujące: chiński, języku w Indochinach, języki Sudanu; języki prozodyczne,

o rozbudowanym systemie cech dystynktywnych sylaby

sylaba = morfem semantyczny, pełny, odnosi się do rzeczywistości pozajęzykowej

sylaba = morfem syntaktyczny, pusty, wyraża stosunki miedzy morfemami pełnymi

języki izolujące są bezwyrazowe

wyraz człon syntaktyczny zbudowany na podstawie schematu, wedle którego zbudowane są wszystkie inne rodzaje członów syntaktycznych danego języka, ten schemat (stały, ogólny) jest cechą wyrazu dzięki której istnieje on jako całość hierarchicznie wyższa od morfemu

→ języki izolujące: brak stałych cech wyodrębniających

→ człony składowe wszystkich rodzajów bez względu na ich funkcję w zdaniu

→ np. język francuski: bliski typowi izolującemu; nie ma jednolitości w budowie morfologicznej członów składowych

→ grupa orzeczenia posiada końcówki dawnego typu, zbudowana jest inaczej od pozostałych członów zdania (brak końcówek)

→ odgradzanie morfemów → dzięki akcentowi na ostatniej sylabie

je vois la maison de mon piere

widzę dom mojego ojca

2. języki aglutacyjne: tureckie, ałtajskie, uralskie, japoński, koreański, języki Australii, Ameryki, Afryki

→ agglutino `przylepiam' - głównym środkiem tworzenia form gramatycznych jest aglutynacja, polega na dołączaniu do rdzenia afiksów, z których każdy pełni tylko jedną funkcję gramatyczną (w fleksji - końcówki mogą kumulować kilka funkcji)

→ w językach tych każda funkcja znaczeniowa wyrazu związana jest z odrębnym jego morfemem, który spełnia tylko jedną funkcję znaczeniową

el-er - im -den

z moich rąk

rdzeń „el“ (ręka)

afiks oznaczający liczbę mnogą „ler”

sufiks posiadania „im” (mój)

sufiks przypadkowy „den”

wszystkie wyrazy w języku tureckim → początkowa pozycja rdzenia; harmonia wokaliczna

tj. wymowa samogłosek sufiksalnych do artykulacji samogłoski rdzennej

• tu wyraz rozpoznaje się dzięki sygnałowi, jakim jest harmonia wokaliczna

3. języki fleksyjne: rodzina indoeuropejska, języki bałtyckie i słowiańskie

wyraz składa się z tematu (funkcja schematyczna) i i końcówki (szereg funkcji składniowych)

4. języki alternacyjne: arabski, hebrajski

składnikami treści semantycznej są spółgłoski

samogłoski wymieniające się, alternujące między spółgłoskami → funkcja składniowa

q-t-l (zabijanie)

różne formy czasownikowe

qatala (zabił)

qatila (był zabity)

yu-qtahu (był zabijany

II ze względu na szyk członów języki dzielą się na:

1. Języki postpozycyjne G + P3 + P2 + P1

rodzina języków indoeuropejskich

np. język polski : dom-u dom-ek

2. języki prepozycyjne P1 + P2 + P3 + G

suahili w Afryce

np. m-tu (człowiek) (P1+G)

m - oznacza tu klasę rodzajową ludzi w licznie pojedynczej

 w zespole morfemów można zawsze wskazać morfem główny i morfem poboczny

 morfemy poboczne mogą być różne, np. w języku polskim najpierw jest morfem główny pierwiastkowy (G) + morfem utożsamiający (P3) + afiks (P2) + końcówka (P1)

III ze względu na formę wykładników syntaktycznych dzielą się na:

1. języki pozycyjne - stosunki syntaktyczne wyrażane są przez stały szyk członów składniowych, np. w języku angielskim Mark killed the lion (Marek zabił lwa) - szyk: agens - orzeczenie - pasjens

w językach pozycyjnych szyk decyduje o znaczeniu

2. języki przypadkowe - stosunki syntaktyczne wyrażane są przez końcówki, prefiksy, alternacje, akcent, np. w języku polskim i łacińskim - domus patris, dom ojc-a - rzeczownik określający ma końcówkę genetivu

SVO krowa je trawę

SOV krowa trawę je

VSO je krowa trawę

OSV trawę krowa je

OVS trawę je krowa

3. koncentryczne (inkorporujące, polisynettyczne) - stosunki syntaktyczne wyrażone są przez zaimkowych zastępców członów niekonstytutywnych inkorporowanych do członu konstytutywnego, np. w języku indiańskim odżywa grupa nominalna

māpa enimi u-wītekēmākenan `ten człowiek jego-zona' tj. żona tego człowieka

māpa - ten

enim - człowiek

u - jego

wītekēmākenan - żona

IV podział ze względu na funkcję wykładników syntaktycznych

w językach świata mamy cztery zasadnicze stosunki składniowe między członami konstytutywnymi

i nie konstytutywnymi grup werbalnych (zdań) i nominalnych:

1. między podmiotem a orzeczeniem nieprzechodnim, np. ojciec śpi

2. między agensem a orzeczeniem przechodnim, np. ojciec zabił

3. między pacjensem a orzeczeniem przechodnim, np. zabił sarnę

4. między członek określającym a określanym grup nominalnych, np. ojca dom

• żaden język nie wyraża tych czterech stosunków syntaktycznych za pomocą czterech odrębnych wykładników formalnych

• wszędzie jeden z tych wykładników (szyk, morfem, alternacja, inkorporacja) wyraża dwa a niekiedy trzy stosunki syntaktyczne spośród czterech wymienionych

• typologii języków dokonuje się zatem na podstawie kumulacji funkcji przez wykładniki syntaktyczne, wyróżnia się 6 typów kumulacji:

typ 1 → należy język polski. Wykładnikiem A w j. polskim jest końcówka nominativu, charakteryzuje podmiot zdania przechodniego i nieprzechodniego. Wykładnikiem B, charakteryzującym pacjensa, jest końcówka accusativu. Wykładnikiem C, który charakteryzuje człon określający grupy nominalnej jest końcówka genetivu.

Forma tych trzech wykładników może być różna ale rozkład ich funkcji jest ten sam we wszystkich językach typu 1. Jest to typ najbardziej rozpowszechniony, ekspansywny (języki rodziny indoeuropejskiej, języki semito-hamickie, uralskie i ałtajskie, chińsko-tybetańskie). Typ 1 odróżnia trzy schematy syntaktyczne: zdanie nieprzechodnie, przechodnie i grupę nominalną.

typ 2 → Języki jafetyckie (baskijski, kaukaskie, starożytny język sumerski), język starotybetański i języki paleoazjatyckie.

W językach typu 1 i 2 stosunki syntaktyczne wyrażone są za pomocą trzech wykładników: A, B, C.

W językach typu 3 - 6 funkcjonują dwa wykładniki: A, B.

W językach typu 1 i 2 wykładniki A i B funkcjonują tylko w grupie werbalnej a wykładnik C tylko w grupie nominalnej.

W językach typu 3 - 6 wykładniki A i B funkcjonują w grupie werbalnej jak i nominalnej.

Typy 5 i 6 są najbardziej recesywne, funkcjonują w kilku wymierających językach amerykańskich.

Często w językach funkcjonują jednocześnie w różnych częściach ich systemów 2, 3, 4 typy i jest to wynik ewolucji, która przeważnie polega na przechodzeniu od typu 6 do typu 1 (np. dzieje północnoamerykańskiej rodziny algonkin).

Typ składniowy jest tym bardziej ekspansywny im więcej schematów syntaktycznych rozróżnia.

STRUKTURY SYNTAKTYCZNE NAJWYŻSZEGO RZĘDU

1. W różnych językach łączenie dużej ilości morfemów dokonuje się różny sposób:

a. Grupy nominalne mogą przybierać postać długich wyrazów złożonych, np. w językach eskimoskich i klasycznym sanskrycie.

b. Grupy polipredykatywne występują w dwóch postaciach:

• O orzeczenie główne opierają się orzeczenia od niego zależne w obrębie tego samego zdania

(j. polski, łacina, większość języków Indian amerykańskich, języki uralo-ałtyjskie).

• Zdanie złożone z kilku zdań, z których jedno jest zdaniem głównym a inne są podrzędne w stosunku do niego.

2. Łączenie wielkiej ilości morfemów doprowadziło w niektórych językach do powstania zdań złożonych współrzędnych i podrzędnych.

a. Zdania współrzędne stanowią luźne zespoły, związane spójnikami współrzędnymi. Spójniki są morfemami luźnymi, nie posiadają treści semantycznej, otwierają w naszej świadomości miejsce w tekście na wyrazy i zdania.

b. Zdania podrzędnie złożone są zhierarchizowane, obejmują zdania nadrzędne i podrzędne. Zdania podrzędne są dwojakiego rodzaju: przyzdaniowe i przywyrazowe. Zdanie podrzędne przyzdaniowe zapowiadają zdania nadrzędne a zdania podrzędne przywyrazowe łączą dwa zdania w zhierarchizowaną całość.

3. Konstrukcje polipredykatywne z orzeczeniami zależnymi oraz zdania współrzędnie złożone występują w olbrzymiej większości języków świata. Zdania podrzędnie złożone występują tylko w niektórych językach ale obecnie rozpowszechniają się.

09. 04. 2008

typologia stylistyczna

języki specjalne i języki tajne

dialekt kulturalny

→ języki religijne: święte, misyjne, pomocnicze

→ języki kancelaryjne: łacina

→ języki poetyckie - oparte na tradycji ustnej (np. język Homera)

języki

a) tajne: świadome utajenie wyrazów (języki więźniów, język flisacki)

b) specjalne

→ ze względu na funkcję

→ ze względu m.in. na płeć użytkownika (biolekty)

c) profesjonalne: język lekarzy, prawników

Języki specjalne- ograniczają się do pewnych środowisk; charakteryzują się głównie odrębnym słownictwem; ewoluują zmieniając funkcję- wiąże się to z rozwojem kulturalnym społeczeństw.

Najwcześniejszymi językami są języki tajne i kobiece- znane były już społeczeństwom prymitywnym.

Języki tajne są systemami porozumiewania się, które grupa znających się i wtajemniczonych ludzi celowo ukrywa (grupa chłopców, kobiet, zawodowa). Języki te posługują się:

- wyrazami języka ogólnego używanymi w innym znaczeniu lub przekształconymi,

- wyrazami wymyślonymi lub zapożyczonymi z innych, niekiedy wymarłych już języków

Przykłady: więzienna grypserka, dawny język złodziejski, język flisacki.

W różnych częściach świata występuje także rozróżnienie między językami kobiet i mężczyzn. Rozróżnienia te występują ze szczególna wyrazistością w wielu językach Ameryki i sąsiadującej z nią części Azji. Obie płci doskonale znają obydwie formy i używają form przeciwnej płci przy cytowaniu obcych wypowiedzi.

Charakter pisanych dialektów kulturalnych przybierają nowe języki specjalne powstające na wyższym poziomie kulturalnym. Dialekty kulturalne nie reprezentują ogólnonarodowej tradycji języka pisanego, lecz tradycję języka mówionego, a potem pisanego poszczególnych grup zawodowo- stanowych.

Wyróżniamy trzy główne rodzaje dialektów kulturalnych:

 języki religijne

 języki święte- powoli narastają w obrębie rodzimego stanu kapłańskiego (np.wedyjski w Indiach),

 języki misyjne- ustalone przez misjonarzy na p[odstawie dialektu, który nie miał dotąd żadnej tradycji kulturalnej, dla propagandy obcej religii (np. starosłowiański, gocki),

 pomocnicze języki religijne

→ staro- wysoko- niemiecki

→ staropolskie dialekty kulturalne (służyły do przekładów i parafraz różnych części Biblii, pieśni kościelnych, modlitw, katechizmów, reguł zakonnych).

 języki kancelaryjne- ich tradycję przechowują korporacje urzędnicze, redagując przy ich pomocy oficjalne obwieszczenia i dokumenty państwowe (takie języki miały greckie miasta- państwa, takim językiem jest tez łacina)

 języki poetyckie- oparte na tradycji ustnej, która utrzymuje się w obrębie korporacji śpiewaków recytatorów; taki język funkcjonuje przez pewien czas jako tworzywo poezji o tradycyjnej wersyfikacji;

Przykładem jest język Homera- początkowo była to poezja ustna uprawiana przez śpiewaków, z czasem stała się także poezja pisaną.

Istniejący w społeczeństwie dialekt kulturalny z czasem rozszerza swój zakres użycia, wzbogaca słownictwo, modernizuje system semantyczny i składniowy i staje się językiem literackim. Wynika to z podnoszenia się poziomu cywilizacyjnego społeczeństw i z potrzeby ogólnonarodowego języka, który stałby się narzędziem całego narodu.

- w Rzymie z języka kancelaryjnego senatu rozwinął się łaciński język literacki,

- w Polsce z krakowskiego dialektu kulturalnego rozwinął się w XVI w. pod wpływem reformacji i odrodzenia polski język literacki.

W każdym społeczeństwie istnieje pewien system języków specjalnych, czyli językowych społecznych subkodów, ograniczonych do pewnych środowisk, które kojarzą się z treściami emocyjnymi, ekspresywnymi i impresywnymi.

geografia lingwistyczna

geografia lingwistyczna: opiera się na badaniach dialektologicznych, czyli na gromadzeniu danych dotyczących właściwości dialektalnych danego systemu językowego oraz rozprzestrzeniania się pewnych cech językowych

dialekt: typ języka odznaczający się zespołem cech dialektalnych, jakie koncentrują się w pewnej części terytorium językowego i współdecydują o wyodrębnieniu się etnicznej grupy ludnościowej od jej pobratymców

pojęciem podrzędnym jest gwara: mowa chłopów zamieszkujących określoną okolicę kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych → cechy gwarowe: fonetyczne, gramatyczne, słownikowe

narzecza: zespoły gwar, które charakteryzują się pewną ilością cech wspólnych

dialektologia: nauka, która zajmuje się dialektem; w oparciu o dane stwierdzone i opisane przez dialektologię, posługując się metodą historyczno-porównawczą objaśnia procesy różnicowania się cech gwarowych: ich przyczyny, warunki oraz rezultaty

dialektografia: bada, gromadzi, przedstawia w sposób opisowy lub kartograficzny cechy gwarowe danego obszaru

 geografia lingwistyczna zaczyna się rozwijać w XIX wieku, ale pewne pojęcia lingwistyczne pojawiają się na początku XX wieku

 zainteresowanie badaniami dialektologicznymi zawdzięczamy młodogramatykom, którzy

w dialektologii szukali potwierdzenia swojej tezy o bezwyjątkowości praw językowych

Jules Gilliéron, - stworzył pierwszy atlas dialektologii

założenia geografii lingwistycznej (które stały się podstawą współczesnej dialektologii)

A) różnice dialektalne występujące najczęściej w słownictwie i fonetyce, rzadziej we fleksji

i składni

B) czynniki społeczno-historyczne mają decydujące znaczenie w procesie dyferencjacji (różnicowania) językowej

C) warunki geograficzne wpływają na dyferencjację językową

D) tempo zmian dialektów zwiększyło się z wielu względów:

a) czynniki ekonomiczne i psychologiczne

b) wpływ mediów

konflikt homonimiczny

Wg Gilliéron'a są dwa momenty warunkujące innowacje w zasobie leksykalnym danego języka lub dialektu. Jeden z nich dotyczy konfliktu homonimicznego, który należy rozumieć jako sytuację, w której dwa homonimy zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście zaczynają być używane w tym samym kontekście, co utrudnia porozumiewanie się.

W takiej sytuacji tworzy się nowy wyraz, który przejmuje jedno ze znaczeń.

Wg Gilliéron'a struktura fonetyczna wyrazu ulega zmianom pod wpływem czasu. Zdarza się, że wyraz, który na początku nadawał się do pełnionej funkcji, z czasem staje się zbyt krótki lub zbyt długi, ewentualnie zmienia się jego brzmienie, co może wywoływać nieoczekiwane skojarzenia. W takim wypadku wyraz taki należy zastąpić innym.

Dialektologia na gruncie polskim

 pierwsze dane dialektograficzne dostarcza Oskar Kolberg (materiały częściowo zapisane fonetycznie) [11-12 tomów]

 materiały publikował w czasopiśmie „Wisła” redagowanym przez Jana Karłowicza

 pierwsza praca naukowa z dialektologii Malinowskiego pochodzi z 1873 roku i dotyczy gwar wsi opolskich

 rozkwit polskiej dialektologii zawdzięczamy Kazimierzowi Nitschowi

Kazimierz Nitsch

„Próby ugrupowania gwar polskich” 1910

„Mowa ludu polskiego” 1911

„Dialekty języka polskiego” 1915

„Dialekty polskie Śląska” 1939

„Wybór polskich tekstów gwarowych” 1916

16. 04. 2008

Karol Dejna

„Dialekty polskie” 1973

„Atlas polskich innowacji dialektalnych” 1981

„Atlas gwar polskich”

t. 1 Małopolska

t. 2 Mazowsze

t.3 Śląsk

t. 3 Wielkopolska i Kaszuby

atlasy regionalne:

K. Nitsch „Atlas językowy polskiego Podkarpacia”

Z. Stiber „Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich”

A. Zaręba „Atlas językowy Śląska”

A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, H. Horodyska-Gadkowska „Atlas gwar mazowieckich”

Słowniki gwarowe:

J. Karłowicz „Słownik gwar polskich”

B. Sychta „Słownik gwar kaszubskich”

Od momentu pojawienia się strukturalizmu w językoznawstwie zmienia się metodologia badań dialektologicznych → coraz częściej powstają opisy dialektalnych systemów, co oznacza, że nie ujmuje się cech dialektalnych jako prostego zbioru elementów, ale skupia się uwagę na zasadach według których cechy te wchodzą w określone relacje. Następnie zestawia się systemy różnych dialektów, co pozwala rzucić nowe światło na pokrewieństwo miedzy dialektami i różnice między nimi.

wraz z dialektologia strukturalną wprowadza się nowe pojęcia:

 diasystem: sposób przedstawiania dwóch systemów uwydatniających zachodzące między nimi podobieństwa czy różnice

 idiolekt: całokształt właściwości mowy jednostki, obejmujący wszystkie indywidualne właściwości języka

• w ramach dialektologii można mówić o badaniach, które skupiają się nie tylko na poszczególnych systemach dialektu, ale i badania dotyczące kontaktów języków w środowisku bilingwialnym (dwujęzycznym)

• dialektolodzy amerykańscy zainteresowali się specjalnym zróżnicowaniem języka

• dzisiejsza dialektologia bardzo często wykorzystuje w swych badaniach metody matematyczne (szczególnie statystykę)

***

koncepcja profesora Doroszewskiego, który rozwinął metodę izoglos kwantatywnych, wg której izoglosy miały charakteryzować frekwencję pewnych zjawisk językowych

***

dialektologia strukturalna: nie bada się przypadkowych zjawisk; bada się system dialektu w fonetyce, morfologii i składni

[Dejna, Nitsch, Doroszewski]

transfer / przeniesienie: przenoszenie wzorów z języka ojczystego na język obcy w procesie jego opanowywania

np. przeniesienie właściwości polskich t, d (przedniojęzykowe) na t, d angielskie (dziąsłowe)

niektórzy rozróżniają transfer pozytywny i transfer negatywny

pozytywny negatywny

przenosimy wzory z języka ojczystego na język obcy i powstaje struktura poprawna; jest to możliwe wtedy, gdy oba języki są podobne

pol. faza (r. ż) => fr. phase (r. ż)

przeniesienie powoduje powstanie formy niepoprawnej

superstrat językowy: język ludności, która nawarstwiała się na ludność tubylczą na danym terytorium, np. języki celtyckie i germańskie

adstrat językowy: język z którego na teranie dwujęzycznym lub wielojęzycznym inny język czerpie zapożyczenia, np. język niemiecki względem języka łużyckiego

substrat językowy: język ludności pierwotnej na który nawarstwił się język ludności napływowej w wyniku podboju lub imigracji; przejmując język ludności napływowej ludność tubylcza wprowadza do niego rozmaite elementy własnego języka

pidgin i języki kreolskie powstają, gdy dochodzi do kontaktu miedzy ludźmi, którzy potrzebują środka porozumienia, ale nie mają wspólnego języka

pidgin - jest dla użytkowników językiem drugim, pomocniczym

język kreolski - przyswajany przez dzieci jako pierwszy

języki kreolskie: pidginy:

na bazie angielskiego

kreolski jamajkański

kreolski gujański

na bazie francuskiego

haitański

melanezyjskie - oparte na angielskim

taupisin - Papua - Nowa Gwinea

etnolekt: język charakterystyczny dla określonej grupy etnicznej

23. 04. 2008

badania językowe

szkoła Starożytnej Grecji

 teoretycy języka → pierwsi, którzy stworzyli zasady klasycznej gramatyki europejskiej, a ich dokonania w tym zakresie wykorzystywane były w wiekach późniejszych

 zainteresowanie gramatyką → baranie tekstów

 normatywność: zajmowali się nią w zakresie języka greckiego

 natywizm (cechy dziedziczne, a nie kontakt z otoczeniem)

 zainteresowania filozoficzne → geneza języka; jaki jest proces uczenia się języka

analogiści i anomaliści:

 grupy uczestników jednego z pierwszych znanych sporów teoretycznych o metodologię opisu gramatycznego

 prawdopodobnie II wiek p.n.e.; wśród filozofów greckich

→ analogista: Arystofanes z Bizancjum - język ma charakter regularny i w jego opisie należy dążyć do wykrycia paradygmatów (modeli tworzenia form)

→ anomalista: Krates z Mallos - zwraca uwagę na anomalie w języku, tj. wyjątki od reguł

i konieczność ich uwzględnienia w opisie językowym

Arystotelesowi zawdzięczamy podział języków na rzeczowniki i czasowniki

onoma: rzeczowniki

rhema: czasowniki

syndesmoi: wskaźniki zespalające

szkoła aleksandryjska (głównie morfologia i składnia)

 badania leksykograficzne

 glosatorystyka → objaśnianie trudnych terminów / glosatorzy

 retoryka → sztuka oratorska / retorzy

 scholastyka → komentowanie tekstów / scholaści

 leksykografia → gromadzenie zasobu leksykalnego / leksykografowie

 biblioteka aleksandryjska (II w. p.n.e. - II w. n. e.

 filologia jako dyscyplina naukowa → Arystach z Samotraki

szkoła indyjska (doskonali językoznawcy  )

• rozróżnienie głoski i litery

• precyzyjna i konsekwentna klasyfikacja głosek

• wykrycie zasad kombinatoryki fonologicznej

• ścisły opis zmian zachodzących na styku morfemów i wyrazów

• rozróżnienie fleksji i słowotwórstwa

• wyróżnienie rdzenia i afiksu

• systematyczny opis kompozycji i derywacji uwzględniającej również afiks zerowy

• wszystkie te i wiele innych właściwości sprawiły, że Ośmioksiąg przyswojony przez naukę europejską w XVIII-XIX w. stał się istotnym bodźcem do rozwoju badań fonetycznych i morfologicznych

 ścisłość i obiektywność w badaniach nad językiem (zastosowanie matematycznych zasad)

 sanskryt: święty język hindusów

 zainteresowanie językiem wynikało z potrzeb religijnych → dbanie o czystość języka

 teksty wedyjskie - pierwsze wzmianki o zainteresowaniu Hindusów językiem

 pytania o genezę języka

Pᾶnini - początek IV wieku p.n.e. - pierwszy, który przystąpił do normowania klasycznego sanskrytu

 miał świadomość tego, że język jest systemem

 zdawał sobie sprawę z istnienia morfemu zerowego

Patanjali - II wiek p.n.e. / Bhartṛhari - VII wiek n.e.

sphota: stały, niezmienny substrat wszystkich wariantów tekstowych danego systemu języka; w odniesieniu do fonologii odpowiadałby definicji fonemu, tj. inwariantnej wartości dźwiękowej, która istnieje jako jednostka określonego systemu, służąca do różnicowania znaczenia wyrazu

 Hindusi stosowali w gramatyce statystykę występowania wyrazów i sylab w tekstach, co wiązało się z szeroko zakrojonymi badaniami nad leksyką

 badania Hindusów koncentrowały się także dookoła fonetyki → jako pierwsi obok Chińczyków zwrócili uwagę na rolę momentów artykulacyjnych

 niewiele osiągnęli na polu badań etymologicznych

 zarówno Grecy jak i Hindusi zajmowali się językami narodowymi

 Indie: zainteresowania religijne → sanskryt → święty język, dbanie o czystość języka

 Grecja: zainteresowania filozoficzne

okres rzymski

 Rzymianie nie wnieśli wiele nowego, ale bardzo rozwinęli to, co zostało już osiągnięte

 Gramatyka Varro : I wiek p.n.e. De lingua latina → nacisk na zjawiska morfologiczne

 w zakresie gramatyki Rzymianie zwrócili uwagę na zjawisko rekcji czasownikowej i jej roli dla ustalenia znaczeń przypadków

ortoepia: dział językoznawstwa obejmujący zagadnienia poprawności i kultury języka; reguły poprawnego używania form językowych

metryka: nauka o rytmicznych formach wiersza regularnego, tzw. numerycznej organizacji rytmiczno-ilościowej mowy wiązanej; tadycyjnie utożsamiana z wersyfikacją.

świat arabski

 w znacznej mierze przejęli osiągnięcia Greków

 z Hindusami i Grekami łączy ich to, że zajmowali się tylko językiem narodowym

 język Koranu to język święty (analogicznie do sanskrytu w Indiach)

* Koran nie mógł ulec zmianie → zwiększenie zainteresowania pochodzeniem takiego, a nie innego języka

 poznanie i chronienie języka przed napływem elementów plebejskich

 leksykografowie

 tolerancja zachowania odrębności leksykalnej → zachowanie zróżnicowania dialektalnego → nie był to przedmiot badań, ale było to rejestrowane (słowniki)

 Szkoła Basri

 Szkoła Kufi

„Alkitab”: system gramatyki arabskiej

świat żydowski

 jako pierwsi podjęli badania komparatystyczne (porównawcze) → mieszkali wśród ludności arabskiej → dostrzegali podobieństwo / pokrewieństwo

30. 04. 2008

od renesansu do końca wieku XVIII

 poszukiwanie uniwersum

 rozwijanie logicznej koncepcji języka

Port-Royal - szkoła odegrała dużą rolę w kształtowaniu myśli językoznawczej

 portroyalowcy kontynuowali badania nad teorią gramatyki budowaną w oparciu o koncepcje logiki zakładając, że logika jest uniwersalna → poszukiwali jej uniwersalności w gramatyce

 z badaniami gramatyki wiążą się badania nad normatywnością języka

 portroyalowcy zauważyli, że języki świata muszą być oparte na podobnej strukturze gramatyki, zatem rolą gramatyków jest poszukiwanie uniwersaliów → w tym celu

np. w fonetyce pojawia się rozróżnienie na głoskę i literę

w oświeceniu podejmowano też nadania zmierzające do ustalenia odpowiedzi: skąd pochodzi język → w tym celu sięga się nie tylko po języki grecki i łaciński, ale także inne języki starożytne, np. sanskryt

 pierwszym sanskrytologiem był William Jones (był pierwszym, który dał podwaliny dla gramatyki historyczno-porównawczej) → utrzymywał on, że sanskryt, greka, gocki i (prawdopodobnie) celtyckie są ze sobą spokrewnione i powstały ze wspólnego, nie istniejącego już dziś języka

język, jakim zajmowano się do końca wieku XVIII, to badania nad poszukiwaniem uniwersum → badania te miały charakter synchroniczny → zajmuje się językiem w danym okresie

przełom XVIII / XIX wiek

Wilhelm von Humboldt (1767 - 1835)

 ojciec językoznawstwa ogólnego

 znał języki takie jak: węgierski, hebrajski, arabski, kawi, sanskryt

 badania synchroniczne

 język traktował jako energię organizmu, który funkcjonuje na zasadzie analogii

 poszukuje tego, co jest uniwersalne, ogólnoludzkie, ale z drugiej strony dostrzega w nim to, co jest indywidualne

 język może być źródłem poznania rzeczywistości, ale bezpośrednio tylko subiektywnej, natomiast pośrednio rzeczywistości obiektywnej

 językoznawstwo Humboldt`a wiąże się ściśle z antropologią, zatem odchodzi się od logiki ku psychologii → język wyraża ducha narodu → nie można badać języka w oderwaniu od kultury narodu

 wg Humboldt`a języki narodowe są wariantami realizacyjnymi języka w ogóle

język w ogóle + duch = duch narodowy

 Humboldt zastanawiał się nad tym, skąd biorą się różnice między językami - uznał, że indywidualne różnice między językami to wynik wzajemnego oddziaływania języków na siebie → język wyraża światopogląd danego narodu

 nauczanie nowego języka wg Humboldt`a jest poznaniem siatki pojęciowej, tj. światopoglądu + pierwiastka mistycznego (który pojawia się tam, gdzie pojawia się psychologizowanie w języku)

 im więcej języków z różnych epok poznamy, tym bardziej zbliżymy się do poznania języka w ogóle w jego idealnej postaci

siatka pojęciowa = światopogląd + pierwiastek mistyczny

Benjamin Lee-Wolf

 zajmował się badaniem języków indiańskich

 wspólnie z Edwardem Sapirem stworzyli koncepcję natury semantycznej, zw. koncepcją Sapira i Wolfa (neohumboltyzm)

 wg ich hipotezy nie ma języków doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym, że język nie tyle służy do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle warunkuje ich istnienie (w ramach danej społeczności językowej

 różny sposób partycypowania rzeczywistości znajdzie swój wyraz nie tylko w języku, ale i w kulturze → różnorodność języków jest wynikiem różnego partycypowania rzeczywistości

07. 05. 2008

XIX wiek - rozwój językoznawstwa historyczno-porównawczego

XIX wiek to czas przejścia od badań synchronicznych do badań diachronicznych, co wiąże się z odkryciem metody historyczno-porównawczej

metody badawcze językoznawstwa historycznego

1. metoda filologiczna: zestawianie tekstów pisanych w tym samym języku, ale zróżnicowanych chronologicznie

2. metoda rekonstrukcji wewnętrznej: polega na ustaleniu, który z dwóch elementów obocznych tego samego języka jest starszy

a) wnioskowanie na podstawie oboczności fonologicznych, np. w języku polskim mamy na końcu wyrazu typ oboczności dźwięczna : bezdźwięczna

b) metoda form wyjątkowych, przy czym formy nieregularne uznaje się za starsze

c) metoda form ginących, forma ginąca uznawana jest za starszą

3. metoda historyczno-porównawcza: rozszerzenie metody rekonstrukcji wewnętrznej, ponieważ sprowadza się ona do wyboru elementu starszego spośród języków różnych, ale sobie pokrewnych (wywodzących się ze wspólnego prajęzyka)\

 za prekursora badań historyczno-porównawczych uznaje się Williama Jonsa → jego teoria dotycząca pokrewieństwa łaciny, greki, gockiego i języków celtyckich legła u podstaw językoznawstwa porównawczego (→ w praktyce okres językoznawstwa porównawczego przychodzi znacznie później)

Rasmus Kristian Rask - zasługi

1) wykazanie w sposób naukowy pokrewieństwa części języków indoeuropejskich

 odkrył pokrewieństwo staronordyckiego z językami skandynawskimi i germańskimi oraz greką, łaciną, językami słowiańskimi i litewskim

 negował pokrewieństwo między językami celtyckimi i albańskim (co później skorygował)

 dopuszczał pokrewieństwo między sanskrytem i językiem irańskim

2) nadanie charakteru naukowego metodzie historyczno-porównawczej poprzez sprowadzenie tej metody na tory gramatyczne (wcześniej badania miały raczej charakter filozoficzny niż filologiczny), czego wyrazem było uznanie pierwszeństwa tejże metody (historyczno-porównawczej)

 w porównywaniu za ważniejsze uznaje elementy gramatyczne, a nie leksykalne; uznał, że mieszanie się języków w pierwszym rzędzie dotyczy wyrazów czyli elementów izolowanych, a w mniejszym stopniu (lub w ogóle) dotyczy formacji gramatycznych jako faktów kategorialnych

 nadaje zasadzie regularności (wykorzystywanej w analizie podobieństw między językami) rangi teoretycznego postulatu; sama metoda/zasada porównywania głosek w różnych językach nie była nowością

 oparcie programu gramatyki porównawczej nie na apriorycznych spekulacjach filozoficznych lecz na założeniach empirycznych i metodzie indukcyjnej

 dokonał pierwszych ustaleń dotyczących wpółgłosek germańskich, pochodzących z praindoeuropejskich głosek zwartych

Franz Bopp → uznawany za ojca metody porównawczej

 zasadniczy teoretyczny cel badań Boppa był natury filozoficznej → chodziło mu o ustalenie początków mowy, czyli początków ludzkiego myślenia i ducha; cel chciał osiągnąć od strony języka poprzez:

1) przedstawienie w sposób systematyczny stosunków pokrewieństwa języków

2) zbadanie rządzących ewolucją języka fizycznych i mechanicznych praw

3) ustalenie początków głównych kategorii morfologicznych

 gwarancją osiągnięcia celu miało być traktowanie języka biologicznie jak organizm - rodzi się, rozwija i obumiera wg określonych praw ewolucji → istnieje dopóty, dopóki istnieje rzeczywistość, którą oznacza

 od celów filozoficznych Bopp dość szybko odchodzi i zaczyna badać języki same dla siebie

 głosił postulat ścisłości i regularności, odpowiedniości językowych, tak by dały się one ujmować w określone prawa naukowe o charakterze obiektywnym i sprawdzalnym

 te prawa nie są absolutne i powszechne, co tłumaczy różnorodność języków → ich rola polega na tym, że pozwalają wytłumaczyć i uzasadnić różnice między językami, tym samym sprowadzić je do historycznej identyczności (różnice tracą moc z chwilą odkrycia praw, które pozwalają sprowadzić języki do wspólnego mianownika)

 Bopp postulował, aby skupić się na podobieństwach z zewnątrz niewidocznych

 jego teoria nie była pozbawiona romantycznego idealizowania, ponieważ uważał, że ewolucja polegała na stopniowo postępującym rozwoju pierwotnego, harmonijnego systemu w system ulegający degeneracji

 skupia się na najstarszych językach: łacinie, grece, sanskrycie, ponieważ one uznawane były za najbliższe językowi doskonałemu (szczególnie sanskryt)

 od strony materiałowej celem Boppa było:

a) ustalenie prajęzyka

b) ustalenie warunków ewolucji

c) poszukiwanie wyrazów najbardziej pierwotnych, które nazywał pierwiastkami → pierwiastki wg niego miały postać jednosylabową, pozbawione były motywacji semantycznej → sprowadza je do jednego dźwięku

 werbalne: pierwotne, oznaczające czynność

 nominalne: oznaczające rzeczy i jednostki

 pronominalne: wyrażające relacje między werbalnymi i nominalnymi

zasługi Boppa

1) podstawowe elementy jego koncepcji znane były wcześniej, ale zespolił, rozbudował i bliżej zinterpretował

2) stworzył gramatykę historyczno-porównawczą

3) stworzył gramatykę indoeuropejską w ten sposób, że powszechnie znane koncepcje przeniósł ze sfery teorii na grunt konkretnej, realnej analizy materiałowej

4) zapoczątkował w analizie morfologicznej zasadę porównywania nie całych wyrazów, ale poszczególnych morfemów (pierwiastków i afiksów) w językach pokrewnych na podstawie regularnych odpowiedniości stanowiących ich formę jednostek fonicznych, dających się ująć w określone prawa fonetyczne → podstawę stanowiły tu zgodności natury semantycznej (funkcjonalnej)

5) respekt dla bazy materiałowej, zamiłowanie do szczegółowych, sumiennych badań

14. 05. 2008

Jacob Grimm (prawo Grimma : dotyczy przesuwek spółgłoskowych)

 przesuwki spółgłoskowe, to szereg bezpośrednio z sobą związanych zmian - opozycji fonologicznych pomiędzy poszczególnymi klasami spółgłosek, prowadzącymi w konsekwencji do przebudowy systemu konsonantycznego języka

 prawo językowe może dotyczyć różnych dziedzin języka → u Grimma przesuwka spółgłoskowa zaliczana jest do prawa głosowego (związanego z fonetyką)

 prawo Grimma jest pierwszym prawem głosowym, które dotyczy przesuwek spółgłoskowych w pragermańskim i staro-wysoko-niemieckim, wg Grimma w języku germańskim doszło do 2 rodzajów przesuwek

2) w pragermańskim

 przejście t → th oraz k → kh, te zmiany mogły się dokonać tylko w określonym otoczeniu

 przejście indoeuropejskich zwartch bezdźwięcznych p, k, t → przydechowe ph, tk, kh lub indoeuropejskich dźwięcznych b, d, g → p, k, t, następnie indoeuropejskie aspirowane przydechowe → bh, dh, gh lub nieaspirowane → b, d, g

3) objęła tylko staro-wysoko-niemiecki (zaszła w V wieku n.e. ), w jej wyniku p, t, k w śródgłosie po samogłoskach przeszły w długie, bezdźwięczne spiranty zz, ff, hh

zasługi Grimma

 stworzył model gramatyki historyczno-porównawczej w ramach jednej rodziny językowej i tym samym model gramatyki czysto historycznej poszczególnych języków

 badał proces ewolucji w systemie fonologicznym języka

czym się różni prawo głosowe od prawa przyrodniczego?

- nie działa zawsze i wszędzie

- działa tylko przez pewien okres i w danej społeczności

- w danym czasie i na danym terenie jest bezwyjątkowe, tzn. wywołuje zmienę językową w danej pozycji we wszystkich wyrazach i u wszystkich członków danej społeczności

pozorne wyjątki: po wygaśnięciu praw głosowych do języka mogą wejść wyrazy bądź formy nowe, które będą wyjątkami od danego prawa, bo powstały po jego wygaśnięciu

w ustalaniu stosunków podobieństwa opieramy się na systemie morfologicznym, ponieważ ma on do pewnego stopnia charakter zamknięty i nie przenikają do niego tak łatwo formy obce (w przypadku słownictwa bardzo często dochodzi do przenikania wyrazów z jednego języka do drugiego)

porównując morfemy różnych języków bierzemy pod uwagę:

- podobieństwo funkcji

- zgodność z prawami głosowymi

21.05.2008

biologizm i naturalizm w językoznawstwie XIX wieku

 osiągnięcia naukowe w zakresie biologii w której wykorzystywano metodę porównawcza lub historyczno-porównawczą prowadzące do systematyzacji świata fauny i flory, powstanie paleontologii i teorii ewolucji Darwina przyczyniły się do przeniesienia metodologii badań także na grunt językoznawstwa

 teorie biologizmu i naturalizmu wywodzą się z filozofii empirycznej (doświadczalnej)

 biologizm w języku przejawia się w traktowaniu go jak organizm, a naturalizm w traktowaniu go jak wytwór natury

 teorie te odnajdujemy u Franz Bopp`a, August Schleicher'a

 pod wpływem odkryć Darwina Schleicher sworzył koncepcję drzewa genealogicznego

 biologiczny naturalizm wg tej teorii język jest zjawiskiem natury (organizmem) wytworzonym w prehistorii, niezależnym od człowieka, którego drogę rozwoju wyznaczają ogólne prawa biologiczne w ewolucji; język rodzi się, żyje jakiś czas, aż w końcu ustępuje miejsca. Wg tej teorii prajęzyk, to praprzodek, a języki pokrewne, to potomstwo.

 Teorię Augusta Schleicher'a podważa Johnes Schmidt

 Schmidt swoja teorię nazywa teorią falową, zakłada, że zmiany językowe rozchodzą się w terenie koncentrycznie, częściowo zachodzą na siebie niczym fale - jak na powierzchni wody, gdy wrzucane są kamyki, a kamyki to innowacje

 Teoria Schmidt`a nie do końca tłumaczy proces ewolucji języków, ale ważne jest to,

że uwzględnia kontakt między językami

 Zarzuty Schmidt`a wobec Schleicher'a

1. Języki ewoluują ze wspólnego pnia, nie rozwijają się w izolacji, lecz stykają z sobą, a tym samym wywierają na siebie wpływ. Początkowo nie było granic językowych, np. między językami A i F istnieje szereg języków pośrednich B, C, D, E. Wskutek okoliczności zewnętrznych jeden wariant F zyskiwał przewagę nad najbliższym otoczeniem, a więc z jednej strony G, H, z drugiej E, D, w wyniku czego F zaczyna graniczyć z C, a z drugiej strony z I, fakt ten oznaczał równocześnie powstanie wyraźniej granicy między językami C, F, I

2. Rozszczepienie języka nie nastąpiło bezpośrednio, ale poprzedził je okres dyferencjacji dialektycznej (zmiana w wyniku której powiększa się różnica między głoskami)

3. Prajęzyk indoeuropejski oraz poszczególne fakty tego języka oznaczane * należy traktować nie jak to czynił Schleicher jako byty realne, ale jako konstrukcje hipotetyczne, reprezentujące aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie

 August Leskien obie teorie usiłował uściślić; w swych badaniach dochodzi do wniosku, że obie teorie się nie wykluczają, ale uzupełniają. Teoria drzewa ilustruje wspólne pochodzenie i moment czasowy, a teoria falowa ilustruje mieszanie się języków i moment przestrzenny

 współcześnie językoznawcy uważają, że żadna z teorii nie tłumaczy do końca ewolucji języka

 za ewolucję języka odpowiedzialne są dwa czynniki

1) wewnątrzjęzykowe jako rezultat stykania się z sobą elementów językowych w tekście

2) pozajęzykowe jako wynik właściwości psychofizjologicznych jednostki i grupy

1. Klasyfikacja języków naturalnych

Języki naturalne

Etniczne Pomocnicze

Żywe Martwe Tajne Międzyetniczne

Wegetujące Zrekonstruowane powstałe Sztucznie

Odcyfrowane Naturalnie

Języki etniczne- członkowie społeczeństwa uczą się ich od niemowlęctwa. Te języki są rodowite, nam dane, w nich wyrastamy.

Języki żywe: Przekazywane i używane pokoleniowo, ciągle rozwijające się procesy gramatyczne i leksykalne. Czasem te procesy powodują zanik języka.

Języki martwe- potrafimy je jakoś naukowo opisywać, ale wymarły bezpowrotnie, został po nich tylko ślad ( nie ma śladu, to nie ma też opisu)

a) martwe wegetujące- już się ich nie naucza. Mogły przetrwać dzięki spełnianym funkcjom, niewygasła tradycja użycia, spełniają funkcje pomocnicze. Np. łacina- jako język liturgiczny, z powodów uniwersalistycznych podczas mszy papieskich, jako język pewnych dziedzin wiedzy. Łacina została przechowana jako specyficzny podsystem języka europejskiego (łącznie z greckim)- zapożyczenia leksykalne i gramatyczne. SCS- styl liturgiczny Kościoła prawosławnego prawosławnego greckokatolickiego. Klastyczno chiński- przechował się jako podsystem w koreańskim, japońskim, wietnamskim i chińskim. Do 1919 r. jako jedyny język literatury.

b) Martwe odcyfrowane - Znajomość ich kiedyś zanikła, ale zostały zabytki pisane i potem odczytane przez badaczy. Starożytny Wschód - sumeryjski, arkadyjski, starochiński, staroegipski

c) Martwe zrekonstruowane - Nie ma żadnych śladów pisanych- praindoeuropejski, prasłowiański, chiński archaiczny. Zostały zrekonstruowane przez porównanie języków, które się nie rozwinęły.

Języki pomocnicze - nie ma i nigdy nie było takiej społeczności, która uczyłaby dzieci takiego języka, ma on przyczyny społeczne.

Do porozumiewania się różnych grup służy język między etniczny.

a) tajny- Służy jednej grupie etnicznej do utajnienia komunikacji, formowany jest na podstawie języków etnicznych lub nowo tworzonych, celowo zmienia się w nich znaczenie wyrazów- cechuje go szybka zmienność np. gwara złodziejska- szybko się zmienia, ludzie go odcyfrowują.

Międzyetniczne

a) powstałe w sposób naturalny:

np. PIDGIN- na początku stanowił mieszaninę, upraszczanie zasad gramatycznych i różnych form leksykalnych, by ułatwić naukę

LINGUA FRANKA- zawierał elementy portugalskie do kontaktów europejsko-arabskich i tureckich, wyparł malajski.

RUSSENORS- język rybaków rosyjskich, lapońskich i skandynawskich, na morzu (rosyjsko -norweskich). Pozostały luźne notki i relacje.

b) powstałe w sposób sztuczny - opracowane np. ESPERANTO- genetycznie bliski romańskiemu. Ma uporządkowaną gramatykę.

2. Definicyjne własności języka naturalnego

Język naturalny to taki system znakowy, który umożliwia mówienie i odznaczają się niejednoznacznością. Język naturalny oddziela od innych kodów teoria uniwersalności tematycznej, która głosi, że dzięki językom naturalnym można posługiwać się na wszystkie tematy ( w językach naturalnych można tworzyć nieskończoną ilość zdań ze skończonej ilości znaków). Jednak języki musiały się do tego przystosować. W polszczyźnie do wieku XIII nie prowadzono działalności naukowej i przystosowanie tego języka wymagało wielu zabiegów. Język naturalny, spośród innych języków wyróżnia także to, że dzięki niemu można porozumiewać się ustne. Nie znaleziono języka naturalnego, który nie miałby systemu fonologicznego (jednak jest przykładem język starochiński, którym nie mówi się, używa się go do pisania utworów literackich, gatunków klasycznych; służy do pisania cytatów, maksym; w tym języku jest dużo homofonów, wyrazów jednobrzmiących, brzmiących tak samo jednak o różnym znaczeniu, w postaci ustnej język ten jest niezrozumiały, jest tonalny)-fonetyczność.

Inną cechą wyróżniającą język naturalny jest teoria gramatyczności lub dwuklasowości. Języki naturalne mają gramatykę. Poprzez gramatykę rozumiemy zbiór reguł, które łączą znaki w złożone. Teoria potencjalnej niejednoznaczności przekazów językowych języków naturalnych gwarantują jednoznaczności formułowanych tekstów np. maszyna -znak ten ma kilka znaczeń. Wszystkie te koncepcje są jednak zawodne. Najlepszym wyjściem na sformułowanie definicji języka naturalnego jest połączenie dwóch koncepcji.

3. Problem niejednoznaczności języków naturalnych

Języki naturalne nie gwarantują jednoznaczności formułowanych tekstów np. maszyna ma kilka znaczeń. Ujednoznacznienie języków naturalnych jest niepotrzebne (istnienie wielu zabiegów zapobiegania niejednoznaczności pomaga niekiedy. Przy istnieniu synonimów jest potrzebne do wyjaśnienia i jest to łatwe)niemożliwe ( bo wymaga czynności niewykonalnych tj. uściślenia zdefiniowania znaków języka a także nadaniu innego znaczenia, wymagałoby to redefinicji słowników językowych. Niejednoznaczność języka naturalnego jest codziennością i przyczynia się do rozwoju języka . Ujednoznacznienie języka naturalnego jest niekorzystne- niejednoznaczność jest pewną wartością języka wykorzystywaną w twórczości artystycznej, która często łamie reguły językowe).

4. Definicja znaku (na wybranych przykładach)

Znakami nazywamy zjawiska, które zwracają naszą uwagę na coś zupełnie innego, co znajduje się poza nimi często w całkiem innej dziedzinie rzeczywistości. Istotą znaku jest połączenie dwóch zjawisk: formy oznaczającej, która nas odsyła i treści oznaczanej, na którą nasza uwaga się zwraca. Typowymi znakami są np. sygnały kolejowe. Zbliżając się pociągiem w nocy do stacji, spostrzegamy czerwone światło. Jest to forma znaku, z którą związana jest jego treść, tor zajęty przez inny pociąg; nie ma wjazdu. Sama forma znaku, czerwone światło, jest dla nas czymś tak obojętnym, że istnieje w naszej świadomości tylko jako zastępca treści: tor zajęty. Tę treść uświadamiamy sobie dzięki formie znaku. Znaki są rozumiane w sposób umowny. Materiały znaków mogą być różne.

Znak ma następujące cechy:

1. Wszelki znak jest dostrzegany za pomocą zmysłu ( zmysłowość)- znaki drogowe, barwy, znaki słuchowe, zapachowe.

2. Każdy znak ma nadawcę ( jeżeli znak do nas dociera musi być nadany przez kogoś) Nadawcą może być grupa osób. Jest ono nadane umyślnie. Odbiorcą tego co umyślnie jest nadane jest adresat. Adresatami znaków możemy być my sami.

5. Objawy i obrazy w języku naturalnym

Znaki semantyczne, czyli odsyłające odbiorcę do jakiegoś zjawiska dzielą się na obrazy, czyli sygnały umotywowane i nieumotywowane czyli arbitralne. Forma obrazu zawiera cechy odpowiadające cechom przedstawianego zjawiska, i to w takiej ilości, że odbiorca może zidentyfikować obraz z treścią, opierając się jedynie na tych podobieństwach. Cechy formy są umotywowane, uzasadnione właśnie tym podobieństwem do treści. Natomiast cechy formy sygnałów arbitralnych nie mają nic wspólnego z cechami jego treści, a są z punktu widzenia tej treści nieumotywowane, dowolne. Typowymi obrazami są niektóre twory sztuk plastycznych: rzeźby, malarstwa i grafiki. Zwłaszcza realistyczne portrety, sceny obyczajowe czy pejzaże dają możność precyzyjnego związania formy z przedstawianymi zjawiskami tylko na podstawie podobieństwa cech.

6. Problem konwencjonalności i naturalności znaku językowego

Znaki językowe dzielą się na : naturalne (oznaki i symptomy) i umowne ( sygnały). Znaki umowne dzielą się na obrazy( plakaty, rysunki) i symbole.

Znak naturalny - Zjawisko wywołane przez pewne, naturalne przyczyny i wtórnie pełniące funkcję znaku (jęk oznaczający ból, wydany przez pacjenta). Znak naturalny nie jest wydawany świadomie w celu poinformowania odbiorcy, jest znakiem niezwrotnym. Znak umowny (konwencjonalny) podstawę związku łączącego formę i treść stanowi umowa społeczna, jawna lub niewyrażona, przekazywana przez tradycję. Raz przyjęta konwencja obowiązuje każdego członka społeczności. Język jest zatem systemem znaków umownych, a konwencja dotycząca zasad ich użycia jest wspólna wszystkim członkom.

7. Uzus semiotyczny

Język jest systemem znaków wyrażających pojęcia i dzięki temu można go porównać np. z pismem. Jest on najważniejszym spośród systemów. Można więc wyobrazić sobie naukę badającą życie znaków w obrębie życia społecznego, nazwalibyśmy ją semiologią. Dla funkcjonowania znaku istotny jest uzus semiotyczny - zwyczaj językowy, konwencja, która określa stałe używanie jakiegoś znaku.

Uzus semiotyczny - znają go uczestnicy porozumiewania się. Poznajemy go kiedy się kształcimy i wychowujemy, wszystkie znaki są na nim oparte. Bez jego znajomości nie jest możliwe właściwe interpretowanie znaków.

8. Definicja kodu

Między klasą potencjalnych nadawców i odbiorców istnieje cały zbiór uzusów semiotycznych -czyli kod.

Kod jest to zbiór znaków. Wyraz kod obejmuje wszystkie systemy znaków, które funkcjonują w świecie zwierząt, ludzi i maszyn. Znaki, które wzajemnie warunkują swe istnienie, tworzą system znaków, czyli kod. Kanał informacyjny to droga, którą forma znaku przenika do odbiorcy. Różne postacie jednego i takiego samego kodu realizowane są przy pomocy różnych kanałów informacji nazywamy je subkodami. Rodzaje znaków : 1) symptomy - które są znakami tylko dla odbiorcy 2) sygnały, które są znakami dla nadawcy i odbiorcy.

Znaki dadzą się podzielić na dwie grupy, jedne z nich odnoszą się do samego kanału informacji, czyli drogi przez którą forma znaku przenika do odbiorcy, drugie do funkcji i struktury kodów. Kanałów informacji istnieje tyle ile zmysłów.

9. Kody tekstotwórcze i nietekstotwórcze

10. System i struktura

Każdy język stanowi system. O ile nie jest on całkowicie dowolny i panuje w nim względny porządek, o tyle z tej także przyczyny grupa nie ma kompetencji, by go przekształcić. System ten jest bowiem mechanizmem złożonym; można go uchwycić jedynie na drodze refleksji; ci nawet, którzy codziennie posługują się językiem, wykazują całkowitą nieznajomość tego mechanizmu. Wszelki zbiór znaków objętych jednym kodem reprezentuje system. Jest to skończony zbiór znaków uporządkowanych, jako elementów służących do rozwiązania jakiegoś zadania. Takim systemem jest język naturalny.

Struktura - rozkład cech istotnych między elementami systemu

Strukturalizm - Reguła metodologiczna, zasada systemowości lub relewancji. Każdy badacz powinien traktować badane zjawisko jako system; aby opisać je jako system, należy wybrać i określić cechy istotne z interesującego go punktu widzenia, a nieistotne odrzucić. Jest to własność wszystkich metodologii opisu lingwistycznego.

Zasada systemowości, relewancji- każdy badacz powinien zespół zjawisk traktować za system świadomie. Pewne cechy traktować za relewantne( istotne) i nie relewantne (nieistotne)

Strukturalizm klasyczny- Doktryny językoznawstwa do lat 60 XIX wieku jako dominujące uznawały zasadę relewancji, czyli zasadności. Od późniejszych kierunków różni się tym, że nie przyjęła a opisie języka sztucznych kodów.

Teoria kultury, sztuki, psychologia, filozofia:

Używanie zasady systemowości, używanie pojęć lingwistycznych do zjawisk nie lingwistycznych; słowa, język, tekst.

11. Symbolika i jej główne własności

Znak jest bodźcem, którego działanie na organizm wywołuje pamięciowy obraz innego bodźca. Każdy znak jest skojarzonym bodźcem. Istnieją jednak dwa ogólne typy skojarzeń: znaki naturalne i sztuczne. Pierwsze opierają się na występujących w przyrodzie związkach między zjawiskami, natomiast znaki sztuczne są tworami ludzkimi. Różna jest natura obu tych znaków, pierwsze są reprodukcjami naturalnych cech rzeczywistości - znakami obrazowymi lub ikonicznymi, drugie zaś znakami umownymi czyli symbolami np. fotografie.

Porozumiewanie się implikuje mówiącego słuchacza, komunikat, który mówiący pragnie przekazać słuchaczowi oraz znaki językowe za pośrednictwem, których go przekazuje.

Odniesienie czyli pojęcie znaczone

Symbol Przedmiot-odniesienie

(zarazem forma znacząca i jej obraz akustyczny) czyli rzecz nazwana

Znaki dzielimy na znaki konkrety i typy.

Znak-typ -ma tylko cechy relewantne istotne ze względu na typ np. czarna wstążka noszona

na znak żałoby, jeden uzus semiotyczny.

Symbole- znaki typy o charakterze abstrakcyjnym, nie są dostrzegalne w rzeczywistości.

Symbolika- to zbiór znaków danego kodu, używanych w ciągu długiego czasu. W skład

Przekazu wchodzą tylko niektóre znaki symboliki. Zawiera znaki wybrane przez nadawcę.

Przekaz jest uporządkowany, ma przyjętą kolejność, nie zawiera wszystkich znaków.

A symbolika nie, w niej kolejność nie ma sensu, jest abstrakcyjna, nie są istotne dla niej

Relacje czasowe i przestrzenne. W symbolice znaki -typy występują tylko raz, w przekazie

zaś istotne jest usystematyzowanie znaków.

Symbolika - skończony zbiór znaków- typów, których dotyczy dany kod.

13.Przekaz a symbolika

Między symboliką (np. symboliką języka polskiego) a przekazem sformułowanym w danym kodzie (np. tekstem Pana Tadeusza jako przekazem sformułowanym w języku polskim) zachodzi szereg różnic.

a) symbolika składa się tylko ze znaków typów i w rzeczywistości dostrzegalnej zmysłowo bezpośrednio nie występuje. Natomiast przekazy występują w rzeczywistości fizycznej jako znaki konkrety bezpośrednio dostrzegalne zmysłowo i mających poza cechami istotnymi także cechy nieistotne

b) symbolika jest zbiorem wszystkich znaków danego kodu użytych przez wszystkich użytkowników ciągu dłuższego czasu; natomiast w skład przekazu wchodzą tylko znaki wybrane w obrębie symboliki przez jego nadawcę. Dlatego przekaz nie musi bynajmniej zawierać - a nawet z reguły nie zawiera wszystkich znaków danej symboliki (np. Pan Tadeusz nie zawiera wszystkich wyrazów polszczyzny, ale nawet wszystkich tych, których Mickiewicz użył w innych swoich utworach.)

c) Dla symboliki nie są istotne żadne relacje przestrzenne ani czasowe między składającymi się na nią znakami. Natomiast dla przekazu istotne jest zawsze przynajmniej to, że znaki sąsiadują w nim bez istotnych przerw.

d) W przekazie mogą występować znaki-typy różniące się od siebie miejscem zajmowanym w ciągu; nazywamy je okazami tego samego znaku. W przekazie znaki-typy mogą się powtarzać, w symbolice każdy znak-typ istnieje tylko raz.

12. Przekaz i jego główne wartości

Przekazem nazywamy zbiór znaków jednego kodu, nadanych przez tego samego nadawcę w określonym porządku czasowym lub przestrzennym, jeżeli ponadto nadawca wyraźnie odgranicza np. za pomocą długich przerw czasowych lub przestrzennych ten zbiór od innych nadawanych przez siebie znaków.

Przekazy występują w rzeczywistości fizycznej jako znaki konkrety bezpośrednio dostrzegalne zmysłowo i mających poza cechami istotnymi także cechy nieistotne.

W skład przekazu wchodzą tylko znaki wybrane w obrębie symboliki przez jego nadawcę.

Dlatego przekaz nie musi bynajmniej zawierać - a nawet z reguły nie zawiera wszystkich

znaków danej symboliki (np. Pan Tadeusz nie zawiera wyrazów polszczyzny, ale nawet

wszystkich tych, których Mickiewicz użył w innych swoich utworach.).

Dla przekazu istotne jest zawsze przynajmniej to, że znaki sąsiadują w nim bez istotnych przerw. W przekazie mogą występować znaki-typy różniące się od siebie miejscem zajmowanym w ciągu; nazywamy je okazami tego samego znaku. W przekazie znaki-typy mogą się powtarzać, w symbolice każdy znak-typ istnieje tylko raz.

16.Formalizacja języka naturalnego

Formalizacja języka następuje, gdy ktoś próbuje opisywać jakiś system powstałych wcześniej zjawisk w tym języku. Niestety nie jest to proste, ponieważ do tej pory nie udało się sformalizować żadnego z języków naturalnych w całości. Formalizacja jest uważana za najdoskonalszą postać opisu naukowego. Stopień trudności zależy od rodzaju opisywanych zjawisk. Np. łatwo sformalizować kod sygnałowy, kod równań chemicznych.

17. Pojęcie diakrytu

Diakryt- jest to niepodzielna część znaku, która sama nic nie znaczy, ale zajmując określone miejsce w obrębie znaku odróżnia go od innego znaku. Nazwa ta pochodzi od greckiego wyrazu diakrities, która oznacza dokładnie odróżniacz. Znaki dzielące się na diakryty nazywamy znakami rozczłonkowanymi - w przeciwieństwie do tych, których na diakryty nie można podzielić. Do tych ostatnich należą np. światła uliczne w ich obecnej postaci: żadna część czerwonego światła nie jest diakrytem, ponieważ każda coś znaczy, a mianowicie znaczy to samo, co całe światło, natomiast diakryt na mocy definicji nie znaczy nic. Diakrytami są np. obie połówki pisanej lub drukowanej cyfry 3 -dolna i górna. Diakrytami są również poszczególne tony np. hymnu narodowego np. polskiego, żaden z tych tonów wzięty oddzielnie nie znaczy nic, ale pierwsze dwa tony odróżniają go np. od hymnu jugosłowiańskiego,

Znaki danego kodu i diakrytyk, z których się składają nazywamy łącznie jednostkami tego kodu.

Diakryty pełnia funkcję dystynktywną, która polega na umożliwianiu odbiorcy odróżnianie jednego znaku od drugiego, pełnią też funkcję konstytutywną. Polega ona na tym, że diakryt zajmując określone miejsce w obrębie znaku, odróżnia znak od czegoś, co w myśl danego kodu nie jest znakiem, bo nic nie znaczy. Tak np. górna połowa cyfry 3 odróżnia ja nie tylko od cyfry 5, ale także od nic nie znaczących rysunków, które by powstały, gdyby tę dolną połowę trójki zastąpić np. ukośną linią czy kółkiem. Wśród diakrytów można odróżnić diakryty- konkrety (np. konkretny zielony pas na konkretnej fladze węgierskiej) wchodzą w skład znaków konkretów diakryty-typy. Znaki języka naturalnego składają się z diakrytów. W tekstach pisanych diakrytami są litery, w mówionych głoski. Diakryt pełni funkcje dystynktywną i konstytutywną, dzięki temu, że różni się swoimi dostrzegalnymi zmysłowo cechami (czyli swoim kształtem) od innych diakrytów tego samego kodu, jest z nimi w opozycji dystynktywnej. Diakryt może też mieć cechy prezentatywne, czyli informujące o jakiejś właściwości nadawcy tekstu.

18. Diakryty języka naturalnego

Diakryt- jest to niepodzielna część znaku, która sama nic nie znaczy, ale zajmując określone

miejsce w obrębie znaku odróżnia go od innego znaku. Nazwa ta pochodzi od greckiego

wyrazu diakrities, która oznacza dokładnie odróżniacz. Znaki dzielące się na diakrytyk

nazywamy znakami rozczłonkowanymi - w przeciwieństwie do tych, których na diakryty nie

można podzielić.

Znaki języka naturalnego składają się z diakrytów. W tekstach pisanych diakrytami są litery,

w mówionych głoski. Diakryt pełni funkcje dystynktywną i konstytutywną, dzięki temu, że

różni się swoimi dostrzegalnymi zmysłowo cechami (czyli swoim kształtem) od innych

diakrytów tego samego kodu, jest z nimi w opozycji dystynktywnej.

Tak np. w wyrazie głowa fonem g i litera g sam nie znaczy oczywiście nic, ale to on wyróżnia wyraz głowa od wyrazu słowa czy płowa (funkcja dystynktywna diakrytu), a także od wielu pozbawionych znaczenia tworów w języku polskim. Kolejność diakrytów jest tym, co różni między sobą wyrazy. Pojęcie diakrytu służy do rozróżniania odmian diakrytu - subkodów diakrytowych. Każdy tekst w języku naturalnym jest nie tylko konfiguracją znaków, ale i diakrytów (fonemów fonemów liter). Pismo to zasób diakrytów pisanych. System fonologiczny - zasób diakrytów mówionych.

19. Subkody diakrytowe języka

Subkod- jedna z odmian kodu, różni się zasobem diakrytów.

Każdy tekst w języku naturalnym jest nie tylko układem znaków ale i układem diakrytów. Tym samym wobec korpusu tekstów formułowanych w języku naturalnym rolę zasobu odgrywa nie tylko symbolika tego języka, ale także inwentarz jego diakrytów np. jego pismo, czyli zasób diakrytów pisanych, albo jego system fonologiczny, czyli zasób jego diakrytów mówionych. W jednym i tym samym języku mogą funkcjonować różne zasoby diakrytów. Dodać trzeba, że zasobów takich bywa więcej niż dwa ( Brajl, Mors itd.)

Każdą z odmian jednego i tego samego kodu różniącą się od pozostałych jego odmian tylko używanym zasobem diakrytów nazywać będziemy subkodem diakrytowym tego kodu.

W jednym języku może współistnieć kilka sposobów rozczłonkowania znaków np. taki jak w polskiej wymowie i polskim piśmie. O subkodach diakrytowych jednego języka wykazujących ten sam sposób rozczłonkowania znaków będziemy mówili, że stanowią jeden i ten sam subkod segmentacyjny.

W obrębie jednego kodu segmentacyjnego może współistnieć kilka i więcej subkodów bardziej szczegółowych, różniących się już nie sposobem rozczłonkowania znaków, ale ich konkretnym składem diakrytowym. Subkody takie będziemy nazywali realizacyjnymi. Są nimi np. w obrębie oficjalnej pisowni polskiej, jako nadrzędnego nad nimi subkodu segmentacyjnego polskie pismo ręczne, polski druk.

20. Klasyfikacja subkodów języka

Każdą z odmian jednego i tego samego kodu różniącą się od pozostałych jego odmian tylko używanym zasobem diakrytów nazywać będziemy subkodem diakrytowym tego kodu.

W jednym języku może współistnieć kilka sposobów rozczłonkowania znaków np. taki jak w polskiej wymowie i polskim piśmie. O subkodach diakrytowych jednego języka wykazujących ten sam sposób rozczłonkowania znaków będziemy mówili, że stanowią jeden i ten sam subkod segmentacyjny.

W obrębie jednego kodu segmentacyjnego może współistnieć kilka i więcej subkodów bardziej szczegółowych, różniących się już nie sposobem rozczłonkowania znaków, ale ich konkretnym składem diakrytowym. Subkody takie będziemy nazywali realizacyjnymi. Są nimi np. w obrębie oficjalnej pisowni polskiej, jako nadrzędnego nad nimi subkodu segmentacyjnego polskie pismo ręczne, polski druk.

Wśród subkodów realizacyjnych można jeszcze dodatkowo rozróżnić subkody jednoszczeblowe i dwuszczeblowe. Dwuszczeblowy jest każdy taki sam kod realizacyjny, w którym jak np. w alfabecie Morse`a poszczególny diakryt stanowiący bezpośredni składnik znaku, dzieli się z kolei wyraźnie na części, niejako na diakrytyk drugiego szczebla, którego diakrytyk pierwszego szczebla różnią się między sobą.

Subkody realizacyjne można klasyfikować także według innych kryteriów.

Jedną z podstaw takiej klasyfikacji może być np. zmysł, za pomocą, którego odbierane są diakrytyk. Istnieją więc m. In. Subkody realizacyjne słuchowe, do których należą przede wszystkim subkody używane przede wszystkim w językach naturalnych w mowie ustnej czyli systemy fonologiczne tych języków, ale także pewnego rodzaju gwizdy używane przez górali w Pirenejach. Są również subkody realizacyjne wzrokowe, do których zaliczamy wszystkie pisma, alfabet Morse`a a także subkody realizacyjne dotykowe, do których zaliczamy wszystkie odmiany Brajla.

Inną zasadą klasyfikacji subkodów realizacyjnych w obrębie jednego języka naturalnego może być to, czy diakryty, a więc i znaki w tekście układane są w kolejności czasowej czy przestrzennej (sygnalizacje czy notacje) .

21. Język naturalny jako kod polisemiczny

Języki naturalne różnią się tym od pozostałych kodów tym, że są polisemiczne. W językach naturalnych wyrazy są zamiennie polisemiczne. To, że między ludźmi komunikującymi się w języku naturalnym nieporozumienia zachodzą stosunkowo rzadko, tłumaczy się w dużej mierze obopólną znajomością poruszanych tematów. Polisemiczność języka naturalnego ma zalety. Poszczególne znaczenia znaków polisemicznych mają na ogół wyraźne wspólne elementy, dzięki którym łatwiej te znaczenia zapamiętać, niż gdyby każdemu nich odpowiadał inny znak. Np. nie jest trudną rzeczą nauczyć się, że kosz oznacza nie tylko pleciony pojemnik, ale kilka innych przedmiotów np. kabina na plaży, przyczepa balonu czy obręcz na słupie do gry w koszykówkę. Trudniej nauczyć się byłoby osobnych nazw na te przedmioty. I wreszcie nie można zapomnieć, ile stracilibyśmy wraz z utratą możliwości tworzenia zamierzonych dwuznaczników.

22. Dziedzinowy podział językoznawstwa i jego kryteria

Język naturalny jest zjawiskiem bardzo złożonym, w związku z czym traktująca o nim nauka w toku swojego rozwoju rozdzieliła się na wiele dyscyplin szczegółowych. Różnią się one przede wszystkim stopniem powiązania tematycznego z innymi naukami empirycznymi - częściowo przyrodniczymi, częściowo zaś humanistycznymi- są wyraźne, obejmuje się ich wspólną nazwą językoznawstwa zewnętrznego. Należy do niego m.in. fonetyka, czyli nauka o zjawiskach przyrodniczych związanych z odbiorem i wytwarzaniem dźwięków mowy; neurolingwistyka i psycholingwistyka, dotyczące procesów nerwowych i psychicznych, na których polega formułowanie i interpretowanie tekstów; wreszcie socjolingwistyka, której przedmiotem jest aspekt językowy społecznej działalności ludzi.

Językoznawstwu zewnętrznemu przeciwstawia się językoznawstwo wewnętrzne, polegające na badaniu tego samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresu innych nauk empirycznych, zjawisk fizykalnych, fizjologicznych, psychologicznych, społecznych.

Podziału na językoznawstwo zewnętrzne i wewnętrzne dokonał Ferdynand de Saussure.

23. Główne działy językoznawstwa zewnętrznego

1. Fonetyka - czyli nauka o zjawiskach przyrodniczych związanych z odbiorem i wytwarzaniem dźwięków mowy; Fonetyka zajmująca się badaniem dźwięków mowy samych w sobie tzn. jako drgań powietrza - to fonetyka akustyczna, badanie wytwarzania dźwięków przez nadawcę - to fonetyka artykulacyjna, badaniem odbioru dźwięków czyli ich słyszeniem zajmuje się fonetyka audytywna. Fonetyka akustyczna powstała w XX wieku poprzez przetworzenie fonetyki artykulacyjnej w eksperymentalną. Fonetyka eksperymentalna - odkrywa rozmaite urządzenia do obserwacji emisji dźwięków, zachowania narządów mowy.

Trzy działy fonetyki są rozwinięte w nierównym stopniu. Najstarsza jest fonetyka artykulacyjna; której działem stosowanym jest logopedia.

Fonetyka akustyczna powstała po II wojnie światowej dzięki wynalezieniu spektrografu akustycznego, który pozwala otrzymywać wzrokowy zapis fal dźwiękowych na taśmie, albo jako analizatory i syntezatory mowy. W praktyce wyniki badań akustycznych pozwalają na ulepszenie przekazywania mowy na odległość, na udoskonalanie jej mechanicznej reprodukcji, na rozpoznawanie osób na podstawie ich nagranych wypowiedzi.

2., 3. Neurolingwistyka i psycholingwistyka - jej przedmiotem badań są procesy nerwowe i psychiczne składające się na tworzenie i interpretację tekstów w języku naturalnym. Kierunkiem badań neurolingwistyki i psycholingwistyki są: opanowywanie języka ojczystego przez dzieci, przyswajanie języków obcych, zaburzenia w formułowaniu i rozumieniu tekstów, spowodowane głównie urazami mózgu, a zwane afazjami.

4. Socjolingwistyka - Głównym przedmiotem badań socjolingwistycznych są zjawiska, które dałyby się ująć łączną nazwą społecznego zróżnicowania języka. Zróżnicowanie zależy do czynników trojakiego rodzaju: Po pierwsze, w większości społeczeństw istnieją odmiany języka odpowiadające chwilowej relacji społecznej między nadawcą tekstu a jego adresatem. Są to tzw. stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka, zwane też krócej stylami funkcjonalnymi. Dział socjolingwistyki poświęcony takim odmianom języka nazywa się stylistyką funkcjonalną.

Po drugie język bywa zróżnicowany w zależności od stałego dystansu społecznego między autorem tekstu z jednej strony a adresatem z drugiej. Przez dystans społeczny rozumiemy tutaj, po pierwsze, odległość zachodzącą między rozmówcami w hierarchii społecznej, po drugie zaś stopień ich bliskości towarzyskiej; oba te rodzaje czynników społecznych przedstawiają się w różnych społeczeństwach bardzo rozmaicie. Odpowiadającemu im zróżnicowaniu języka nadaje się nazwę etykiety językowej.

Po trzecie niemal każdy język etniczny dzieli się na odmiany zwane dialektami, odpowiadające stałej przynależności jego użytkowników do takiej czy innej grupy społecznej. Odmiany te stanowią przedmiot centralnego działu socjolingwistyki, zwanego dialektologią socjalną.

24. Pogranicza językoznawstwa i innych dziedzin nauki

25. Językoznawstwo a antropologia

26. Co to jest kognitywizm?

Zajmuje się odtwarzaniem na podstawie danych językowych obrazu świata istniejącego umysłach ludzkich oraz stara się ukazywać jak ludzie go konstruują. Metodologia kognitywna pozwala na prawie całościowy opis znaczeń w powiązaniu z ludzkim myśleniem i zachowaniem.

27. Różne rozumienia terminu strukturalizm

Strukturalizm w dzisiejszej humanistyce jest używany co najmniej w czterech znaczeniach.

a) strukturalizmem nazywa się pewną zasadę metodologiczna, zwaną także zasadą systemowości lub relewancji. Zasada ta głosi, że badacz powinien opisywany przez siebie zespół zjawisk traktować świadomie i otwarcie jako system. To z kolei wymaga, jak wiemy uznania istotności (relewancji) pewnych cech tych zjawisk, a nieistotności innych, i to z jakiegoś punktu widzenia wspólnego dla całego badanego zespołu.

b) Nazwę strukturalizm, czasem z dodatkiem klasycznego nadaje się pewnemu zespołowi doktryn językoznawczych, które powstawały kolejno podczaszy od I wojny światowej a dominowały w lingwistyce w latach mniej więcej 1930-1960. Doktryny te, zresztą mocno rozbieżne różniły się od dawniejszych przede wszystkim uznawaniem zasady systemowości (którą właśnie językoznawcy- strukturaliści pierwsi wyraźnie sformułowali), od nowszych natomiast m.in niedostrzeganiem celowości spostrzegania w opisie języka naturalnego sztucznych kodów, różniących się od niego mniejszym stopniem wieloznaczności tekstów.

c) Nazwę strukturalizm zacieśnia się czasami - zwłaszcza w językoznawstwie amerykańskim- do jednej tylko spośród klasycznych doktryn strukturalistycznych mianowicie do tzw. Deskryptywizmu, zwanego również dystrybucjonizmem, taksonomizmem lub strukturalizmem amerykańskim. Charakterystyczną cechą tego kierunku badawczego jest tzw. Asemantyzm, czyli dążność do abstrahowania w opisie językoznawczym od znaczenia znaków i do zajmowania się nimi tylko jako zjawiskami fizykalnymi.

d) Nazwę strukturalistów nadają sobie przedstawiciele różnych współczesnych kierunków badawczych w naukach nielingwistycznych: w teorii kultury wraz z teorią sztuki, w psychologii, w filozofii. Te bardzo rozbieżne kierunki łączy nie tylko postawa strukturalistyczna w znaczeniu pierwszym lecz ponadto dążność do stosowania w wymienionych dziedzinach badawczych aparatu pojęciowego językoznawstwa.

28. Socjolingwistyka i jej metodologia badań

Socjolingwistyka - Głównym przedmiotem badań socjolingwistycznych są zjawiska, które dałyby się ująć łączną nazwą społecznego zróżnicowania języka. Zróżnicowanie zależy do czynników trojakiego rodzaju: Po pierwsze, w większości społeczeństw istnieją odmiany języka odpowiadające chwilowej relacji społecznej między nadawcą tekstu a jego adresatem. Są to tzw. stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka, zwane też krócej stylami funkcjonalnymi. Dział socjolingwistyki poświęcony takim odmianom języka nazywa się stylistyką funkcjonalną.

Po drugie język bywa zróżnicowany w zależności od stałego dystansu społecznego między autorem tekstu z jednej strony a adresatem z drugiej. Przez dystans społeczny rozumiemy tutaj, po pierwsze, odległość zachodzącą między rozmówcami w hierarchii społecznej, po drugie zaś stopień ich bliskości towarzyskiej; oba te rodzaje czynników społecznych przedstawiają się w różnych społeczeństwach bardzo rozmaicie. Odpowiadającemu im zróżnicowaniu języka nadaje się nazwę etykiety językowej.

Po trzecie niemal każdy język etniczny dzieli się na odmiany zwane dialektami, odpowiadające stałej przynależności jego użytkowników do takiej czy innej grupy społecznej. Odmiany te stanowią przedmiot centralnego działu socjolingwistyki, zwanego dialektologią socjalną.

W językach, w których zróżnicowanie stylistyczno-funkcjonalne jest daleko posunięte można istniejące tam style funkcjonalne pogrupować na style potoczne, intelektualne (styl naukowy, publicystyczny), style poszczególnych gatunków literatury artystycznej i style podniosłe. Zróżnicowanie stylistyczne przejawia się głównie w słownictwie. Poszczególne style funkcjonalne - zwłaszcza niepotoczne- są zazwyczaj dodatkowo zróżnicowane zależnie od ideologicznej przynależności autorów tekstów. Badania w tej dziedzinie stanowią chyba dział lingwistyki najsilniej związany z naukami społecznymi.

Styl potoczny języka żywego sam bywa zazwyczaj z kolei zróżnicowany na dalsze odmiany społeczne, ale tym razem odmiany innego rodzaju, zwane dialektami socjalnymi lub gwarami środowiskowymi. Zasada podziału potocznej odmiany języka na dialekty społeczne jest przynależność adresata i nadawcy do określonego środowiska społecznego. Rozgraniczenie jest na podstawie wykształcenia albo środowisko.

Językoznawcy mają często problemy z rozgraniczeniem dialektu od odmiany języka, nie da się określić jaki stopień i jaki rodzaj różnic między dwoma kodami jest potrzebny, żeby te kody uznać za odrębne języki. Problemy rozgraniczania języków stają się łatwiejsze do rozwiązania, jeśli pojęcia tożsamości i odrębności języków etnicznych zdefiniujemy w sposób socjolingwistyczny.

29. Psycholingwistyka jako dział językoznawstwa

Psycholingwistyka jest działem językoznawstwa zewnętrznego, jej przedmiotem są procesy psychiczne składające się na tworzenie i interpretację tekstów w języku naturalnym.

A dokładniej psycholingwistyka zajmuje się :

opisem funkcjonowania mózgu w czasie tworzenia i odbioru mowy, pamięcią (krótkotrwałą, operacyjną, długotrwałą, semantyczną i epizodyczną), stosunkiem języka do poznania, rozwojem mowy gatunku ludzkiego, porównaniem mowy ludzkiej z komunikowaniem się zwierząt, rozwojem języka ludzkiego od dnia narodzin do końca życia ludzkiego, badaniem przyswajania języków obcych, zaburzeniami w przyswajaniu i formułowaniu tekstów, spowodowanymi głównie urazami mózgu.

31. Uniwersalia językowe

Uniwersalia językowe - są to wspólne cechy dla wszystkich języków naturalnych. Stanowią one przedmiot jednego z dwu poddziałów językoznawstwa ogólnego, zwanego teorią języka. Uniwersalia językowe bywają dwojakiego rodzaju: aprioryczne (dedukcyjne) i empiryczne (indukcyjne);

Uniwersaliami apriorycznymi nazywamy te cechy wspólne wszystkim językom naturalnym, które są wymienione w samej definicji języka naturalnego np. że każdy z języków naturalnych jest kodem tekstotwórczym., ma system fonologiczny.

Uniwersalia empiryczne - są to cechy nie wynikające z definicji języka naturalnego, ale stwierdzone w znanych językach naturalnych w wyniku konkretnych badań. Cechą taką jest np. to że żaden z języków naturalnych nie ma stałego akcentu na trzeciej sylabie od początku wyrazu. Wykrywanie uniwersaliów empirycznych w przeciwieństwie do dedukowania apriorycznych wzbogaca wiedzę o rzeczywistych językach. Każde twierdzenie o istnieniu jakiegoś uniwersale jest hipotezą wymagającą dokładnego sprawdzenia.

32. Społeczne zróżnicowanie języka naturalnego

Zasadą podziału potocznej odmiany stylistycznej języka na dialekty społeczne nie jest już chwilowa relacja społeczna między autorem tekstu a jego adresatem, ale stała przynależność ich obu do określonego środowiska społecznego. Rozgraniczenie środowisk używających różnych dialektów społecznych we wszystkich językach opiera się na tej samej zasadzie. Jego podstawą bywa m.in. stopień wykształcenia, zamieszkiwane środowisko, kryteria geograficzne, wyznaniowe bądź też kastowe. Hierarchia tych kryteriów bywa dla różnych języków rozmaita. Różnice zachodzą np. między mową ludzi wykształconych a mową osób niewykształconych

Zróżnicowanie społeczne języka opiera się na kryterium zróżnicowania pod względem funkcjonalnym, oświatowym, osiedleńczym i geograficznym.

j. etniczny

style książkowe styl potoczny

język literacki

dialekt społeczny

ludzi wykształconych

gwary

miejskie wiejskie

regionalizmy

33. Strukturalna typologia języków

Typologia języków ma za przedmiot różnice między językami, ale tylko takie, za pomocą których można dokonać wyczerpującej klasyfikacji wszystkich znanych języków naturalnych. Ze względów logicznych wyczerpująca jest przede wszystkim wszelka klasyfikacja dysjunktywna, czyli oparta na tym, że jedne języki posiadają pewną cechę, a drugie jej nie wykazują. W ten sposób można poklasyfikować wszystkie języki świata, na takie, których występuje rzeczownikowa kategoria liczby i na takie, które tej kategorii nie posiadają. Do pierwszej należą wszystkie języki europejskie, do drugich np. chiński, japoński, indonezyjski i inne. Różnica między językami stanowiąca podstawę ich klasyfikacji powinna być z jakiś względów ważna, Ważność jej powinna polegać na tym że często pojawiają się człony danej opozycji w tekstach. Na przykład obserwacji ogromnej większości języków świata można byłoby sądzić, że w każdym języku naturalnym oprócz liczebników głównych są też porządkowe. A tak np. w języku gilackim czyli nichwijskim liczebników porządkowych nie ma, nie mówi się szósty mówi się ten, który jest po pięciu.

34. Językoznawstwo synchroniczne a diachroniczne

Można dokonać tego podziału co najmniej z jednego jeszcze punktu widzenia, a mianowicie ze względu na rodzaj faktów językowych, jakie opisuje językoznawstwo. Fakty językowe podzielić można mianowicie na dwie główne klasy:

- na tzw. Fakty synchroniczne, polegające na takim czy innym stanie języka (lub któregoś z jego składników) w określonym czasie,

- na tzw. Fakty diachroniczne, czyli na zmiany w języku.

Zależnie od tego, który z tych dwu rodzajów faktów opisuje językoznawca, uprawia albo językoznawstwo synchroniczne (czyli opisowe), albo diachroniczne (czyli historyczne). Że zaś nie można opisać zmiany nie opisując zarazem jej punktu wyjścia i jej wyniku, więc językoznawcę-diachronistę interesują zawsze trzy rodzaje faktów:

1) stan, który uległ zmianie,

2) sama zmiana,

3) stan przez nią spowodowany.

Z reguły przy tym dany mu jest tylko stan końcowy, stan zaś początkowy i samą zmianę musi zrekonstruować (odtworzyć). To z kolei wymaga metod badawczych odmiennych od stosowanych przez synchronistę.

Przy takim rozumieniu terminów- dość częstym wśród językoznawców, ale nie powszechnym-różnica między językoznawstwem diachronicznym asynchronicznym jest różnicą tematyczną i metodologiczną, a nie chronologiczną. O synchroniczności czy diachroniczności określanych badań decyduje to, czy dotyczą tylko stanów, czy także zmian, a nie to, czy lingwista opisuje język sobie współczesny, czy dawniejszy. Tak np. pracę dzisiejszą opisującą wyłącznie język Kochanowskiego, Mahometa, Cycerona czy proroka Jeremiasza na podstawie własnych tekstów danego autora uznamy z a pracę równie synchroniczną jak analogiczny opis języka Iwaszkiewicza; natomiast twierdzenie, że Polacy ostatnich dziesięcioleci przekalkowali wyrażenie Jestem do tyłu z robotą z angielskiego I'm backward with my work, jest stwierdzeniem równie diachronicznym jak to, że starogrecki wyraz khitôn `rodzaj koszuli' był zapożyczeniem z języka Fenicjan.

36. Główne rodziny językowe i ich rozmieszczenie

Indoeuropejska- Europa, Iran, Afganistan, Pakistan, północne Indie,

Sinotybetańska- Chiny, Tybet, Birma, Laos,

Austronezyjska- Indonezja, Malezja, Polinezja,

Semito-chamicka (afroazjatycka)- Egipt, wschodnia Afryka, północna Nigeria,

Niger-Kogo- Afryka Zachodnia, Tanzania, Uganda, Zair,

Drawidyjska- południowe Indie,

Ałtajska- Turcja, Mongolia, Azerbejdżan, Uzbekistan, Kazachstan,

Język japoński- Japonia,

Język koreański- Korea.

37.Teoria monogenezy i poligenezy języków naturalnych

Liczba wyodrębnionych języków wynosi 250-300. Zgodnie z teorią poligenezy każdy z tych języków powstał oddzielnie, w różnych punktach świata i w różnym czasie. Z kolei w teorii monogenezy języki te powstały jednorazowo i w ten sposób są ze sobą jakoś powiązane i spokrewnione. Nikt nie jest w stanie jednoznacznie na razie jednak stwierdzić, która z tych teorii jest prawidłowa i posługiwać się nią. Trudno jest jednak uwierzyć w taką mnogość powstawania nowych kultur i języków, więc można by tłumaczyć rozpoznanie takiej ilości języków nie rzeczywistą wielością pochodzenia, lecz ubóstwem naszej wiedzy.

W dziedzinie genealogicznej klasyfikacji języków świata osiągnięto zapewne już niemal wszystko, na co pozwala posiadany materiał i stosowane metody. Mimo to uzyskane rezultaty są o wiele mniej zadowalające od tych, których spodziewali się pierwsi przedstawiciele naukowego językoznawstwa i których nadal byłby skłonny oczekiwać niefachowiec.

Największym sukcesem byłoby oczywiście, gdyby udało się metodami językoznawczymi albo stwierdzić wspólne pochodzenie wszystkich języków świata, albo je wykluczyć. Otóż rzeczywiste wyniki badań diachroniczno-porównawczych są niewiarygodnie dalekie od obu tych ideałów. Liczba wyodrębnionych rodzin językowych wynosi około 250-300. Gdyby między nimi rzeczywiście nie zachodziły żadne związki pokrewieństwa, oznaczałoby to, że ludzie zaczęli niegdyś mówić niezależnie od siebie co najmniej w 250 punktach globu ziemskiego. Taka poligeneza nowych elementów biologicznych i kulturowych, czyli ich wielokrotne a niezależne powstawanie (w przeciwieństwie do monogenezy, czyli powstania jednorazowego), istotnie się zdarza; ale chyba nawet najzagolszemu ewolucjoniście trudno byłoby uwierzyć w taką jej masowość. Budzi się więc podejrzenie, że mnogość rozpoznanych rodzin językowych tłumaczy się nie rzeczywistą wielością pochodzenia języków ludzkich, ale tylko ubóstwem naszej wiedzy.

38. Językoznawstwo diachroniczne a prehistoria

Lingwistyka diachroniczna ma rozległe zastosowanie naukowe jest, obok archeologii i etnografii, jednym z głównych źródeł danych dla prehistorii, czyli nauki o dziejach tych społeczności, które jeszcze nie używały pisma.

Jako przykład takiego zastosowania językoznawstwa diachronicznego podać np. prehistorię Prasłowian. Pierwsze wiadomości o nich w źródłach pisanych (greckich i italskich) pochodzą dopiero z VI wieku n.e.. O wcześniejszych okresach dziejów Prasłowian nie wiedzielibyśmy prawie nic, gdyby nie rekonstrukcja ich języka. Wynika z niej np., że Prasłowianie znali już wyrazy, z których powstały dzisiejsze polskie rzeczowniki pszenica, proso, len, groch, że więc uprawiali te rośliny. Inne wyrazy pouczają o stanie ich techniki rękodzielniczej: nóż, dłuto, krzesło. O życiu społecznym mówią wyrazy: plemię, sąd, sędzia, o sztuce wojennej: wódz, wojna; o wierzeniach: dusza, czart, upiór, wilkołak.

Wiemy też, z jakimi narodami się stykali i czego się od nich uczyli. Świadczą o tym prasłowiańskie zapożyczenia, najwięcej do Germanów: ksiądz, cętka (moneta).

Język diachroniczny pozwala uzyskać wiadomości o życiu i dziejach narodu, o którym nie ma wzmianki w tekstach pisanych.

39, Relatywizm a uniwersalizm w opisie języków naturalnych

40. Podobieństwa międzyjęzykowe i ich przyczyny

W połowie XIX wieku zaobserwowano, że sanskryt (średniowieczny język hinduski) jest podobny do greki i łaciny. Nazwano te języki rodziną indoeuropejską. Stwierdzono, że kolejnymi krewnymi są języki germańskie, indoirańskie ( np. tadżycki). W XX wieku uwzględniono w rekonstrukcjach języki anatolijskie w Azji Mniejszej, np. język hetycki, pismo klinowe.

Wpływy- szeroko rozumiane zapożyczenia.

Metoda historyczno-porównawcza prowadzi daleko wstecz, jak długo mamy co porównywać.

• Rekonstrukcja wewnętrzna- stosowana, gdy brak pokrewieństwa lub śladów w językach spokrewnionych.

Służy datowaniu języków na danym obszarze, zjawisk językowych bada się zasięgi zjawisk pozajęzykowych.

Istotą metody historyczno-porównawczej jest wnioskowanie na podstawie podobieństw języków o ich pokrewieństwie. Wygląd przodka rekonstruuje się na podstawie krewnych, a nie sąsiadów. Trzeba ustalić, czy podobieństwo jest wynikiem pokrewieństwa, czy wpływów.

Przyczyny podobieństw między językami

Część podobieństw wynika z dwóch uniwersalnych tendencji:

- do języka ogólnego zapożycza się słowa z języka dziecięcego (chyba wymyślone przez dorosłych, ale podobne do gaworzenia)- spółgłoska i samogłoska, i jeszcze raz ta sama sekwencja, np. mama, tata, kuku; wyrazy pochodzące z języka dziecięcego SA we wszystkich językach podobne (ale np.. w języku gruzińskim mama oznacza ojca);

- druga uniwersalną tendencja jest tworzenie wyrazów onomatopeicznych (również wykrzykników - onomatopeicznych reakcji fizjologicznych).

Podobieństwo wyrazów w tych dwóch przypadkach nie świadczy ani o pokrewieństwie, ani o wpływie - może być przypadkowe.

Weisberg - hebr. pas - prążek na tkaninie, podobne jest do polskiego słowa pas; łac. sol - słońce, w językach romańskich - podobnie. Cała ludność Nowego Świata wzięła się stąd, że przeszła ze starego. W języku jakiegoś plemienia Indian występuje też słowo sol (słońce) - mogło to być zapożyczenie albo przypadek. Nie są przypadkowe podobieństwa masowe - świadczą o pokrewieństwie albo o wpływach. Różnych rzeczy się nie zapożycza. Uważano, że podobieństwo jest związane z pokrewieństwem. Okazało się, że to nie prawda, np. gdy chodziło o słownictwo podstawowe. Jeśli nazwa rzeczy pochodzi z języka obcego, znaczy to, że nazwa przeszła wraz z desygnatem. Jednak można swój własny język modyfikować pod wpływem obcych nazw. Zaimki, przyimki są pożyczane; zapożycza się również wyrazy funkcyjne; zapożycza się także morfemy, np. leksykalne (mini), słowotwórcze (-acja -pielęgnacja). Twierdzono, że nie zapożycza się całego systemu gramatycznego. Zaproponowano kryterium: jeżeli między dwoma językami zachodzi masowa odpowiedzialność fonetyczna, świadczy to o pokrewieństwie. Jednak odpowiedniość może być niedostrzegalna (rozwój pójdzie w takim kierunku).

Formy językowe krążą od analitycznych do syntetycznych i z powrotem. Może się zdarzyć, że opozycja fonetyczna zanika i w rezultacie przypadki stały się nie do rozróżnienia (gdy znikły samogłoski długie), system przestał być sprawny komunikacyjnie - zaczyna się używać przyimków, co jest charakterystyczne dla systemu analitycznego. Nie jest prawdą, że się masowo nie zapożycza końcówek fleksyjnych - czyni to jednak bowiem język zamierający. Na Aleutach - część należy do Stanów Zjednoczonych, a część do Rosji - język jest trudny, gdy chodzi o fleksję werbalną. Kilkanaście morfemów rodzajów czynności - zależy od nich zestaw czasowników i cała paradygmatyka. Mieszkańcy zaczęli odmieniać czasowniki po rosyjsku (podział na czynności dokonane i niedokonane).

41. Metody ustalania pokrewieństwa między językami i ich skuteczność

1. Kryterium genezy podobieństw - polega na badaniu podobieństw morfemów fleksyjnych. Jednak nie jest to metoda skuteczna, ponieważ niektóre języki nie mają wcale lub prawie wcale morfemów fleksyjnych. Z pomocą tej metody nie można orzec też między którymi językami nie zachodzi podobieństwo.

2. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej - polega na rekonstrukcji podobieństw zachodzących tylko w obrębie jednego języka. Jest to np. analiza słowotwórcza znaku, czy eliminowanie oboczności. Co do skuteczności tej metody chyba też nie możemy być pewni, ponieważ rekonstruujemy język tak, żeby nasza hipoteza zgadzała się z tym, co wiadomo z innych źródeł.

3. Metoda geograficzna - zajmuje się rekonstruowaniem na podstawie terytorialnego rozmieszczenia zjawisk językowych. Obejmuje ona dwie zasady: archaizmów peryferycznych i wyspowych (stan językowy o zwartym zasięgu powstał w wyniku kolejnych zapożyczeń później niż odmienny od niego stan występujący na obszarach nie stykających się) oraz zasadę zgodności zasięgów (ilekroć zasięg danego zjawiska pokrywa się ze znanym w historii zasięgiem innego zjawiska społecznego tylekroć istnieje między nimi związek chronologiczny i przyczynowy).

42. Genaologiczna klasyfikacja języków rodziny indoeuropejskiej

i jej różne szczeble; centrum i peryferie

Rodziny języków indoeuropejskich:

Języki tocharskie - występowały na obszarze wschodniego Turkiestanu Chińskiego i w Azji Środkowej.

Języki indyjskie (indoirańskie)

Języki irańskie-w okresie staroirańskim języki te podzieliły się na cztery grupy terytorialne:

płd-zach., płd-wsch., płn-zach. i płn-wsch.

Języki anatolijskie (hetyckie)

Języki tracko-ormiańskie

Języki greckie

Języki albańskie

Języki italskie (romańskie)

Języki celtyckie

Języki germańskie

Języki bałtyckie

Języki słowiańskie

Proces wyodrębniania się poszczególnych rodzin języków indoeuropejskich przebiegał stopniowo i trwał kilkadziesiąt wieków. Migracje kolejnych zespołów etnicznych obszaru wspólnoty pie. przebiegały w czterech etapów. W wyniku tych wędrówek dawna wspólnota pie. podzieliła się na zespoły peryferyczne ( zespół, który wytworzył kulturę Tocharów, zespół późniejszej kultury hetyckiej, Italicy i Celtowie, plemiona pragreckie i pragermańskie) i centralne, które dłużej pozostały w jej obrębie, stanowiąc swoiste centrum ludów indoeuropejskich. Rozbicie centrum nastąpiło w czwartym etapie migracji Indoeuropejczyków, kiedy to wyodrębnił się zespół indoirański, tracko-ormiański, albański i bałto-słowiański. Języki peryferyczne to: tocharskie, celtyckie, greckie, germańskie, anatolijskie, italskie) oraz języki centralne (indyjskie, irańskie, tracko-ormiańskie, albańskie, bałtyckie i słowiańskie) Znajduje to motywację w tym, że w obu tych grupach języków ie. W inny nieco sposób przebiegały pewne procesy językowe i odmienne były wyniki tych procesów.

43. Nierównomierność rozmieszczania rodzin językowych

Rodziny językowe są paradoksalnie rozmieszczone. Z liczby 250-300 rodzin aż sto kilka przypada na Amerykę Południową, drugie sto kilka na Nową Gwineę (która bije światowy rekord zróżnicowania językowego i około 30 na Australię, natomiast w pozostałych częściach świata nawet najostrożniejsi lingwiści wymieniają tylko 80 rodzin. Genealogiczna klasyfikacja jest nieproporcjonalna, rodziny języków różnią się stopniem rozpowszechnienia, równie nieproporcjonalne jest rozpowszechnianie poszczególnych grup i języków w obrębie rodzin np. rodzina indoeuropejska zawdzięcza swoją liczebną przewagę w świecie tylko czterem językom: angielskiemu (ok. 270 mln. Użytkowników), hiszpańskiemu, rosyjskiemu i hindi, czyli tymi językami posługuje się połowa Indoeuropejczyków, podczas gdy druga połowa używa ok. 14o pozostałych języków indoeuropejskich. Takie dysproporcje w rozpowszechnieniu poszczególnych grup językowych i języków są oczywiście powodowane przyczynami historycznymi pozajęzykowymi.

44. Tematyczno -rematyczna struktura zdania

Każde ze zdań rozpada się na dwie części. Jedna część odpowiada informacji już posiadanej przez adresata ( w zdaniu słowik śpiewa- to słowik jest tą częścią). Część o tym znaczeniu nosi nazwę „temat”. Pozostała część zdania jest odpowiednikiem tej części znaczenia, którą nadawca przedstawia adresatowi jako wiadomość dla niego nową i ta część nazywa się „remat”. W każdym niemal języku jednym ze sposobów uwidaczniania struktury tematyczno-rematycznej zdania jest szyk. W naszym języku ten związek jest szczególnie ścisły, z jednej strony szyk jest tu głównym środkiem wskazywania tematu i rematu, z drugiej zaś ich wskazywanie jest główną funkcją szyku. Struktura rematyczno-tematyczna zdania może być piętrowa: wtedy w obrębie tematu czy rematu, czy obu występuje z kolei remat czy temat niższego rzędu. Zjawiska te mają pewien związek z tzw. Akcentem zdaniowym-czyli z tym, że niektóre wyrazy w zdaniu mówionym mają akcent inne nie. Wyraz nieakcentowany w zdaniu nigdy nie jest rematem.

45. Językowa kategoria honoryfikatywności

Kategoria honoryfikatywności- szczególny rodzaj informacji o sytuacyjnej relacji między uczestnikami komunikacji językowej, a więc nadawcą, odbiorcą, słuchaczem i bohaterem wypowiedzi, której wyróżnikiem jest ranga społeczno-towarzyska. Używanie zaimków honoryfikujących wiąże się z jakimś gestem wskazującym, takim jak patrzenie na twarz. Językoznawcy starają się ulokować zaimki honoryfikujące w stylistyce praktycznej lub kulturze języka. Zaimki te występują w różnych stylach polszczyzny.

46. Typologia systemów pisma

1. Jeżeli znak pisany odpowiada całemu znakowi mówionemu, natomiast między ich diakrytami brak wszelkiej odpowiedniości to taki znak pisany nazywamy ideogramem, a system pisma takich znaków nazywamy pismem ideograficznym. Jego najbardziej znanym przykładem jest tradycyjne pismo chińskie.

2. Jeżeli jednostka tekstu mówionego stosunkowo najdokładniej odpowiadającą poszczególnemu diakrytowi tekstu pisanego jest sylaba, to takie pismo nazywamy pismem sylabicznym czyli sylabariuszem; taki charakter miało pismo starożytnych Greków, używane w XIII wieku p. n. e.

3. Pismo, którego diakrytom spośród wszystkich jednostek tekstu mówionego stosunkowo najściślej odpowiadają poszczególne fonemy, nazywamy pismem literowym, alfabetycznym lub alfabetem (alfabet łaciński).

Ponadto wiele systemów pism mają charakter mieszany; ideograficzno-sylabiczny (japońskie) sylabiczno-literowy (pisma hinduskie).

Bywają również wypadki rozumienia pisma bez rozumienia mowy np. język klasyczno chiński(pisze się w nim wiersze). Ten język ma wiele systemów fonologicznych, podobnie jak łacina, jednak nie zapewniają zrozumiałości tekstu.

47. Problem ilości języków na świecie

Na świecie istnieje obecnie około 3 tysięcy języków naturalnych, Encyklopedia Britanica podaje, że jest ich 6528. Z tego 3%- znajduje się w Europie, od 12 do 14%w Ameryce, w Azji 30%, na Pacyfiku 21% a w Afryce 31%. Na przełomie XVIII i XIX wieku Europejczycy odkryli sanskryt (języka starożytnych Indii z lat mniej więcej 1500-500 p.n.e) uprzytomniło im uderzające podobieństwo do starożytnej greki i łaciny; to z kolei pozwoliło im na wytworzenie pojęć wspólnego pochodzenia różnych języków, a co za tym idzie zmienności języka. Nastąpił jednak rozpad języka, który można nazwać prajęzykiem. Rozpad poprzedzało zapewne długo trwające różnicowanie się prajęzyka na dialekty, tak sobie bliskie, że ich użytkownicy bez problemu rozumieli siebie nawzajem. Dopiero w wyniku dalszych wydarzeń historycznych - masowych emigracji, powstawania barier obcojęzycznych, wytwarzania się granic państwowych - kontakty między użytkownikami niektórych dialektów zostały zerwane. Odtąd dialekty takie rozwijały się w rozbieżnych kierunkach. Po pewnym czasie różnice między nimi stawały się tak jaskrawe, że dzisiejszy badacz ma prawo uważać je za odrębne języki. Języki różnicowały się także przez zapożyczenia czyli wpływy jednego języka na powstanie jednostek języka drugiego.

48. Etnolingwistyka jako dział językoznawstwa zewnętrznego

Etnolingwistyka zajmuje się elementem zajmuje się językiem jako elementem składowym kultury. W języku utrwalone są wszystkie zdobycze wspólnoty, tradycja, system wartości, wiara. Są one utrwalone w postaci różnych tekstów i przekazów ustnych. Etnolingwistyka zajmuje się kulturowymi funkcjami języka jako instytucji społecznej. Jednym z kręgów zainteresowań jest rekonstrukcja świata, który jest zawarty w języku.

Swoje korzenie wywodzi z językoznawstwa antropologicznego, które ukształtowało się na początku XX wieku w Ameryce. Badania zapoczątkował lingwista amerykański Franz Boas. Opis języków, które będą zanikać.

49. Pragmatyka językowa i jej ogląd na świat

---