METODY POZNAWANIA ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO
I PROBLEM POMIARU ŚRODOWISKA
Próby analizy środowiska wychowawczego były podejmowane przez przedstawicieli różnorakich dyscyplin naukowych. Pierwotnie badano środowisko i jego role w ujęciu przyrodniczym (Lemarc, Darvin) i lekarskim co miało na celu ukazanie związku pomiędzy środowiskiem a stanem zdrowia człowieka w nim funkcjonującego.
Pierwsze z badań nad środowiskiem społecznym wiązały się z działaniami filantropijnymi. Na uwagę zasługują tu badania prowadzone przez F. Le Playa. Badania te skupiały się głownie na środowisku rodzinnym (Le Play opracował monografie rodzin górniczych we Francji).
Pierwsze z technik badań środowiskowych mają głównie podłoże empiryczne. Na ich to podstawie podejmowano próby rozwijania technik pomiaru środowiska. A. Comte wyróżnił następujące metody badania zjawisk społecznych ( należy pamiętać ze opracował je na podstawie nauk przyrodniczych).:
Obserwacja - trzeba też wziąć pod uwagę fakt, że zjawiska społeczne są niepowtarzalne i nie sposób jest powtórzyć obserwację,
Eksperyment,
Metoda porównawcza.
Na wspomnienie zasługuje też praca F. Engelsa „Położenie klasy robotniczej w Anglii”. Wniosła ona nowości takie jak:
szczegółowa analiza wszelkich materiałów i dokumentów dotyczących badanego zjawiska,
metoda obserwacji badanego zjawiska (oparta na bezpośredniej długotrwałej autopsji).
Problem badania środowiska funkcjonuje niemal w każdej z dziedzin naukowych. Socjolog w swych badaniach zmierza do wykrycia praw rządzących funkcjonowaniem środowiska. Pedagoga z kolei interesuje jaki wpływ wywiera środowisko na jednostkę.
Pedagogiczne badania środowiskowe analizują sytuacje wychowawcze (zamierzone i niezamierzone) zachodzące w zbiorowiskach społecznych (np. kształtowanie postaw przez bezpośrednie uczestnictwo w życiu różnych grup społecznych. Badania te ograniczają się głównie do dzieci i młodzieży (jednostek w tzw. wieku wychowawczym).
W środowiskowych badaniach pedagogicznych uwaga badacza może być skupiona na sytuacje typowe jak i jednostkowe. Dla badania sytuacji jednostkowych stosuje się charakterystykę indywidualną (stosowana przez Pestalozziego już w roku 1778). Do badania sytuacji typowych odnosi się obserwacja uczestnicząca. Polega ona na bezpośrednim udziale badacza w grupie, bezpośrednim poznaniu grupy, na ścisłej rejestracji zmian i reakcji wywołanych zamierzonym działaniem.
Każdy proces badawczy wymaga postawienia jasnego problemu badawczego, obrania sposobu jego rozwiązywania czyli odpowiedzi na pytanie jaką metodą ten problem będzie badany.
Tak więc miano metody nosi szereg czynności zmierzających do rozwiązania problemu badawczego i osiągnięcia zamierzonego w badaniach celu.
Technika badań to natomiast sposoby pozyskiwania materiałów stanowiących podstawę analizy.
Do najczęściej stosowanych technik w środowiskowych badaniach pedagogicznych należą:
obserwacja,
ankieta,
wywiad,
badanie dokumentów.
Obserwacja to technika poznawania sytuacji i procesów wychowawczych polegająca na celowym gromadzeniu spostrzeżeń w toku zorganizowanych czynności. Jej celem nie jest kierowanie określonymi zjawiskami lecz ich obserwacja.
Wyróżniamy 2 rodzaje obserwacji:
planowa, posługuje się ona różnymi narzędziami dla rejestracji zaobserwowanych faktów,
swobodna, stanowiąca ogólne poznawanie środowiska. Jest to tzw. obserwacja wstępna, po której następuje obserwacja systematyczna oparta na przygotowanym planie gromadzenia spostrzeżeń.
Ankieta to sposób zbierania informacji oparty na kwestionariuszu. Wypowiedzi zawarte w kwestionariuszu są subiektywnym punktem widzenia badanych osób. Jest to najstarsza technika badania środowiska. Jednocześnie ankieta jest nadal najczęściej stosowanym narzędziem badawczym.
Wywiad to rodzaj rozbudowanej i szczegółowej obserwacji. Wyróżniamy dwa rodzaje wywiadu: ukryty i jawny. Wywiad ukryty charakteryzuje się tym, że badający nie wyjawia celu rozmowy licząc na bezpośredniość i spontaniczność wypowiedzi. W wywiadzie jawnym rozmówca zna cel rozmowy i nierzadko wie gdzie trafią uzyskane od niego informacje. Wywiad zawsze opiera się na kwestionariuszu. To właśnie on kreśli ramy badania. Ważne jest aby pytania w nim zawarte były łatwe do zrozumienia dla rozmówcy i jednocześnie precyzyjne.
Badanie dokumentów jest zazwyczaj dopełnieniem wywiadu i obserwacji. Do najczęściej spotykanych dokumentów należą dokumenty statystyczne. Ilustrują one badane zjawisko od strony ilościowej. Obok nich wykorzystać można również takie dokumenty jak sprawozdania z urzędów czy instytucji, miejscową prasę, kroniki itp.
Wpływ środowiska na jednostkę może mieć różne nasilenie. Aby sprawdzić siłę tego oddziaływania należy dokonać pomiaru czynników środowiskowych. Pomiar środowiska może obejmować je jako całość, lub też dotyczyć jego pewnych, wybranych elementów.
W badaniach jednak przeważnie rozkłada się środowisko na szereg elementów, dla których ustala się wskaźniki. Określeniem wskaźników zajęła się H. Radlińska, ona też wprowadziła pojęcia takie jak : średnia, norma, wzorzec, miernik.
Średnia jest to stan w danych warunkach. Stwierdza on obecny, aktualny układ rzeczy i stosunków. Średnia nie dokonuje analizy ani oceny. Odpowiada na pytanie JAK JEST, przedstawia pewien obraz. Jest ona punktem wyjścia do badań.
Norma to wielkość, którą można określić na podstawie wszechstronnej obserwacji zjawisk zachodzących w sprzyjających warunkach. Jest ona wynikiem pomyślnego przebiegu badanego zjawiska. Norma więc określa stan prawidłowy. Odpowiada na pytanie JAK BYĆ POWINNO.
Wzorzec to pojecie szersze niż norma. Jest to „zestawienie norm, równoznaczne niemal z ideałem warunków”.
Miernik natomiast określa stosunek osiągnięć planowanych działań wychowawczych do norm wzorca. Jest próba pomiaru osiągnięć wychowawczych. Ustalenie miernika jest trudne. Zakłada on, ze porównywane wielkości są jednorodne jednak w praktyce tak zdarza się bardzo rzadko.