8.12.2012
Macedonia
Po wojnach perskich Ateny i Sparta rozpoczęły ze sobą walki o hegemonię. Ateny rosną w siłę dzięki Związkowi Morskiemu, ale defensywna Sparta dąży do konfrontacji, skutkiem czego była wojna peloponezka 431-344 (Ateny walczą na morzu, a Sparta na lądzie i ten konflikt nie może zakończyć się szybkim zwycięstwem; sytuacja patowa). W końcu Sparta odwołała się do potęgi Perskiej i Sparta wygrała; poparcie perskie miało cenę wycofania się Greków z Azji Mniejszej. Ateny zostały zajęte przez Spartan, ale nie zostały zburzone; Spartanie woleli uniknąć próżni, bo mogli pojawić się inni wrogowie, np. Tebańczycy. Spartańska hegemonia trwała do 371 pne. Grecy zjednoczyli się przeciwko Sparcie. 371 Tebańczycy zwyciężyli - Sparta była osłabiona demograficznie i zaangażowana na wielu frontach. Bitwa pod Mantineją - genialni dowódcy, którzy zastosowali szyk skośny. A poza tym Spartanie przed bitwą mocno się popili. To była spektakularna klęska. Po tej bitwie Tebańczycy cztery razy atakowali terytorium Sparty i splądrowali ziemię; doprowadzili do powstania nowego państwa na półwyspie - Mesenii. Sparta już nigdy nie wróciła do dawnej potęgi; otoczona była przez wrogów. Powstało nowe miasto Megalopolis (przymusowe przesiedlenia na terenie Arkadii) jako stolica Związku Arkadyjskiego. Sparta została zamknięta na południu półwyspie. 362 pne bitwa pod Mantineją - koniec hegemonii tebańskiej.
Pojawiła się nowa potęga. W 369 umiera ostatni wielki król Sparty Agesilaos, który rządził przez 40 lat. Do naszych czasów zachowały się listy Ksenofonta, który był przyjacielem tego króla, chociaż nie mamy źródeł, jak doprowadzono do wyboru króla Sparty.
Wg Herodota, z Argos ucieli do Macedonii spośród potomków Temenosa (Temenidzi) trzej bracia: Gauanes, Aeropos i Perdikkas. Stolicą ich była Eigos (coś z kozami). Od Perdikkasa pochodzi Aleksander (nie Macedoński); istnieje spór, czy Macedończycy byli Grekami, czy nie (do tej pory). Sami Grecy uważali, że królowie macedońscy byli Grekami. Pisali po grecku (inskrypcje). Trudno jednak jest jednoznacznie stwierdzić, czy mówili tym językiem.
Na tronie macecdońskim trup się ścielił gęsto, władcy byli mordowani. Ważni byli: Aleksander I Fihellen, Archelaos I, Amyntas III i w końcu Filip II.
Filip II - (360/359-336). Przeprowadził reformę i wzmocnił państwo; uczynił z tego państwa imperium; był jednym z największych budowniczych. Stworzył tzw. falangę macedońską, w odróżnieniu od greckiej - bardziej lekkozbrojna, mniej żelaza, oddziały są bardzo mobilne i mają bardzo długie włócznie (ok. 7 metrów). O ile hoplita grecki musiał wyposażyć się sam, Filip II wyposażał żołnierza; król dysponował zasobami złota i srebra, więc dysponował licznym, świetnie wyszkolonym wojskiem. On jako pierwszy w świecie greckim potrafił zdobyć miasta greckie. Grecy zdobywali miasta albo przez zdradę, albo przez długotrwałe oblężenie. Filip II miał machiny oblężnicze i miotające - nowość. Dokonał rewolucji cywilizacyjnej całkowicie świadomie - Macedończycy zamieszkali w miastach i zaczęto się ich bać. Filip II zakładał miasta, przeprowadzał eksperymenty ludnościowe (podobnie jak Syryjczycy), deportacje, np. z założeniem miasta Poneropolis (nieoficjalna nazwa) - wedle jakiegoś przekazu zgromadził tam wszystkich przestępców.
W Atenach tworzyły się różne stronnictwa:
Aischines (391-315), Przeciw Timarchosowi, O poselstwie, Przeciw Ktesifontowi; Iskorates, Philippos (promacedońskie; może dlatego, że Grecja tęskniła za „pokojem powszechnym” i pragnęła położyć kres wojny i zająć się pokonaniem Persji);
Demostenes (384-322) - IV Filipiki (551-341) (antymacedońskie)
Sukcesy Filipa II:
Pokonanie Pajonów, Illirów, przyłączenie Macedonii Górnej Amfipolis, Metone, Krenides i Pangajon, bitwa na Krokusowym Polu, zburzenie Olintu - pokój Filokratesa, wojna święta, wsparcie Meaglopolis i Messenii przeciwko Sparcie, atak na Perinthos i Byzantion - wojna z Atenami, bitwa pod Cheroneją, Związek Koryncki. Bitwa pod Cheroneją zakończyła wojnę z Atenami; Filip II założył w 337 pne Związek Koryncki; postanowiono zakończyć wojnę z Persją i uchwalono „pokój powszechny”.
Miał kilka żon (polityczne) - Olimpias z królestwa Molossów miała z nim Aleksandra (Wielkiego). Potem ożenił się z 18-letnią czystej krwi Macedonką. Aleksander i Olimpia poczuli się zagrożeni. Olimpia zaczęła spiskować przeciwko mężowi, angażując brata, ale bez skutku; opuściła Macedonię. 336 pne brat Olimpii miał poślubić córkę Filipa II. W 336 podczas ceremonii zaślubin Filip II został zasztyletowany przez jednego z żołnierzy gwardii przybocznej, Pauzjasza, który zginął podczas ucieczki. Hipotezą jest, że to Olimpias zleciła zabójstwo lub Olimpias i Aleksander, ale mogła być także motywem krzywda Pauzjasza, który miał osobiste powody, by zabić Filipa II (był jego kochankiem, a król nie ukarał sprawców gwałtu na nim). Filip II został pochowany w Aigidzie, gdzie odnaleziono rzekomo jego grób i jest tam teraz muzeum. Ponieważ zwłoki spalono, ustalono, że jest to mężczyzna w średnim wieku - czaszka jest uszkodzona, a mężczyzna mógł nie widzieć na jedno oko. Pewności, że jest to grób Filipa II, jednak nie ma.
Aleksander Wielki 336-323 pne
Gdy miał 16 lat, przez pewien czas kierował państwem; kiedy miał 18 lat, został dowódcą wojskowym. Problem z nim polega na tym, iż najwcześniejsze źródła wiedzy o nim pochodzą z I w. pne (m.in. Arrian, Dior, Plutarch, pseudo-Kallisthenes), czyli kilkaset lat po jego śmierci; nie ma źródeł mu współczesnych. O jego osobie i czynach pisze się na całym świecie, historia jego czynów jest znana powszechnie, istnieje pewien mit.
336 Aleksander obejmuje władzę po śmierci ojca; buntują się Teby, Aleksander burzy Teby;
334 wielka wyprawa perska (propagandowa wersja głosiła, że za zburzenie świątyni w Atenach); 3 bitwy: nad Granitos, zwycięstwo, które otwiera Aleksandrowi drogę na wybrzeże; wyzwala miasta greckie spod panowania Persji; obala rządy oligarchiczne i wprowadza demokrację (wolność i autonomia). Posuwa się na południe i dochodzi do starcia pod Issos - 333 pne. Dariusz zostaje pokonany i ucieka, w ręce wpada cały obóz Dariusza wraz z rodziną. Aleksander zamiast go gonić, zajmuje Egipt i zakłada Aleksandrię, najważniejszą z kilkudziesięciu Aleksandrii, jakie założył. Odbył podróż do Sanktuarium Zeusa-Ammona w oazie Siva. Kapłani zwani sellami nigdy nie myli nóg, aby nie stracić kontaktu z ziemią, i na ziemi spali. Aleksander nałożył sporo drogi, by tam dotrzeć. W źródłach podaje się, że towarzyszyły im znaki i cuda. W oazie kapłani w odpowiedzi na pytanie stwierdzili, że Twoim ojcem jest Zeus. Od tej pory Aleksander uznał siebie za boga. Kazał padać przed sobą na twarz i oddawać sobie cześć boską. 331 pne bitwa między Aubelą a Gaugamelą. Aleksander pokonuje Dariusza, który ucieka.
Wg różnych opowieści fantastycznych, istniał wąż lub Nektanebo. Persowie też przetwarzali opowieści o Aleksandrze. Ulubioną lekturą Aleksandra miała być Iliada; pisze o tym Plutarch. Aleksander miał konia Bucefała, którego własnoręcznie ujeździł, a gdy padł, założył na jego cześć miasto. Jego wizerunek pojawia się przez całe epoki. Na co zmarł Aleksander? Bardzo dużo pił, choć niektórzy mówią, że był chory. Wskazywano różne choroby, m.in. dur brzuszny, malaria, ale mogło być też tak, że otruł go Arystoteles, syn lekarza (znał trucizny) lub Antypater.
Wędrówki Aleksandra: przebył olbrzymi obszar, dotarł prawdopodobnie aż do Pakistanu (nie do Indii), ale często jest przedstawiany w tradycji, że dotarł do Indii, Chin, nawet Żydzi go zaadaptowali do swojej tradycji, także chrześcijanie.
Indie były dla Greków terra incognita (bajki, opowieści o cudownych ludziach i zwierzętach).
Rzym
Rzym przejął kulturę grecką i pozostał pod jej „urokiem”, potrafili ją docenić, wchłonąć ją. Niezwykłe trwały był ustrój republiki, a później cesarstwo.
Republika 509-30 pne.
Jest to rodzaj ustroju oligarchicznego (bliższa Rzymowi byłaby Sparta). Sukcesy są trwałe, ale bardzo powolne. Na początku były walki - społeczeństwo było zróżnicowane pod względem statusu, dzieliło się na patrycjuszy i znacznie liczniejszych plebejuszy. Plebs toczy walczy o równouprawnienie, wśród nich są ludzie zamożni. Zróżnicowanie ekonomiczne - najbogatszym plebejuszom chodzi o urzędy, mniej uboższym zależy na ziemiach zdobywanych, wszystkim zależy zaś na spisaniu prawa i równości wobec prawa. Stopniowo osiągają wszystkie cele - w 449 Prawo 12 Tablic (pierwsze prawo rzymskie); nie bez trudności, trzeba walczyć o każdy urząd; w 494 bunt plebejuszy i powołanie pierwszych trybunów ludowych. Ostateczne zrównanie nastąpiło na początku III w pne - 287 pne - powstanie nowej elity nobilitas (najbogatsi plebejusze i patrycjusze). Główne urzędy magistratury rzymskiej - dwóch urzędników najwyższych: konsulów, dowodzili legionami na zmianę, obejmowali władzę w styczniu. Niższymi byli pretorowie/pretorzy, w różnej liczbie, zajmowali się sądownictwem. Cursus honorum - droga urzędnicza. Kwestorzy - zastępca ds. finansowych. Najniższy urzędnik to edyl: zaopatrzenie miasta w zboże, porządek na ulicach, urządzanie igrzysk z własnych środków. Urzędy powinno się sprawować raz i w odpowiednim porządku, ale zdarzały się różne odstępstwa. Byli urzędnicy, którzy wyznaczani byli na 5 lat na okres 18 miesięcy - cenzorzy. Byli to mężowie konsularni. Zajmowali się listami obywateli, przydzielaniem obywateli do klas majątkowych i okręgów terytorialnych i układali listę senatorów (wchodzili w skład senatu). Mogli wykluczyć kogoś z listy za uchybienia obyczajów przodków, ale także za inne polityczne przewiny; była to polityczna broń; princeps senatus - człowiek na pierwszym miejscu, godność honorowa, pierwszy przemawiał. Nie wszystkich pytano, jakie mają zdanie. Zaczynano zawsze od tej samej osoby. Poza ty cenzorzy realizowali inwestycje - budowali i nadzorowali budowę dróg, wodociągów. Inni urzędnicy, wyznaczani w zależności od potrzeby: dyktatorzy maksymalnie na 6 miesięcy lub na czas zlikwidowania zagrożenia. Seneks - stary, ale w skład senatu wchodzili konsulowie, pretorzy, ale także trybunowie. Senat realizował finansowa i zagraniczną politykę państwa. Nieformalna rola - byli tam najważniejsi ludzie.
Kto mógł być urzędnikiem? Każdy, kto miał odpowiednie pochodzenie i obywatelstwo, nie mogli wyzwoleńcy (ale synowi wyzwoleńcy już tak), rzemieślnicy, rękodzielnicy, zawody hańbiące itd.. Trzeba było się zgłosić na zebranie wyborcze i wypełnić wolę przed urzędnikiem (formalne warunki zmieniały się w czasie). Kandydat musiał dbać o popularność, powinien udawać się w miejsce publiczne i wstępować w orszaku złożonym z poważanych i ważnych osób (najlepiej w ustalonych porach). W ostatnim okresie nie składać zdecydowanych deklaracji, żeby się nie narazić ludzi. Zwracać się do wyborców po imieniu (nomenklator - niewolnik w orszaku zapamiętywał imiona ważnych osób), obiecywać im różne rzeczy itd. Chodziło o zdobycie akceptacji tych, wśród których chciało się być.
Zgromadzenie ludowe populus romanus wyraża swą wolę: 1) comicia curiata - zbierały się według kurii (w okresie republiki już się nie zbierały, choć same kurie przetrwały w Rzymie); dokonywano tam czynności formalnych, np. prawo do sprawowania auspicjów, 2) comicia centuriata (komicja centurialne) - zbierały się według centurii (jednostka podziału wojskowego, ale także politycznego) 193 centurie istniały w Rzymie podzielone według klas majątkowych. Większość w centurii decydowało, na kogo się wybierało. Decydowały o wojnie i pokoju i wybierano najwyższych urzędników: konsulów i cenzorów, 3) comicia tributa (komicja trybusowa). Rzym dzielił się na 35 tribus (4 miejskie i 31 pozarzymskie). Decydowały o ustawodawstwie, wyborze pretorów, trybunów i edylów; 4) comicia plebis (zgromadzenia plebejskie); sami plebejusze, o wyborze trybunów ludowych i edylów trybejskich.
Cursus honorum i ideał Rzymianina/Rzymianki
Bardzo ważne było sprawowanie urzędów. Przędzenie wełny była atrybutem kobiecym w Grecji i Rzymie. Rzymianin miał trójczłonowe lub czwórczłonowe nazwisko: imię indywidualne (prenomen), roman gentilae, nazwisko rodowe, oraz cognomen czyli przydomek należący do rodziny lub indywidualny. Dla kobiet nie było imion indywidualnych, każda córka nosiła imię ojca, np. córka Klaudiusza to Klaudia. Status kobiety niezamężnej była podobna jak w Grecji - powinna mieć tutora, czyli opiekuna (ojca, brata). Trzy sposoby zawieranie małżeństw - formalny, gdy przechodziła pod władzę męża, i mniej formalny - jeżeli przez rok przebywała z jednym mężczyzną, to stawała się jego żoną, ale przez ten czas była pod władzą opiekuna (ojca i brata); Prawo 12 Tablic; po roku można przedłużyć to prawo - jeżeli ostatniego dnia roku kobieta opuściła męża, to wówczas wszystko zaczynało się od nowa (chodziło o ochronę majątku). Idealną żonę miał Marek Porcjusz Katon Starszy. Rzymianie przywiązywali dużą wagę do wierności. Kobietom nie wolno było pić wina i groziły za to duże kary. Jeżeli mężczyzna podejrzewał, że żona piła, to krewny żony był wzywany i pocałunkiem sprawdzał, że to jest prawda.
3