Historia starożytna - Wierzenia religijne i główne ośrodki kultowe starożytnej Grecji
Prof. dr hab. R. Kulesza
Podręczniki:
Musiał D., Antyczna Grecja. Od Homera do Kleopatry
Lengauer Wł., Grecja archaiczna
Wipszycka E., Bravo B., Historia starożytnych Greków (t. 1 i 3) + Wolicki A. (t. 2)
Słownik kultury antycznej (encyklopedia)
Polis: miasto, państwo. Wg H.H. Hansena w 1990 r.: miasto nie było warunkiem utworzenia polis, np. Sparta - nie było to miasto, ale polis Sparta; miasto Ateny, natomiast państwo: Ateńczycy (państwo tworzyli ludzie, ale nie przestrzeń geograficzna). W kolejnej książce H.H. Hansen zmienia zdanie - termin polis jako miasto-państwo jest uzasadniony. Każde państwo miało również miasta, czyli Sparta też była miastem. Świadectwo Tukidydesa ujawnia różnicę pomiędzy polis Spartą a Atenami. Używa on słowa polis w znaczeniu „wspólnota obywateli”, czyli państwo - i to był błąd w interpretacji, gdyż polis Spartanie to cztery wsie + piąta (było ich ok. 10 tys. + rodziny). Dzisiaj się uważa, że takie skupisko wsi jest miastem i w takim sensie używał terminu polis Tukidydes i H.H.Hansen.
Obecnie termin miasto jest wyznaczany na podstawie wyznacznika stworzonego przez M. Webbera: duża liczba ludności, gęsta zabudowa, miasto powinno mieć mury miejskie. Jeśli chodzi o starożytną Grecję, to trudno prowadzić takie badania; od VII do V wpne klasyczny istniało ok. 1500 polis, ale VIII-VI wpne był to okres archaiczny; przez te dwa okresy istniało 1350 polis , co wyliczyło Kopenhaskie Centrum Badań nad Polis (nie istniały oczywiście w jednym czasie). 80% stanowiło polis do 200 km kw., ale były też małe polis do 10 km kw., i bardzo duże, jak powyżej 8 tys. km kw. Sparta, 2 tys. Ateny. Wg Webbera miastem nie może być taki duży ośrodek. Historycy starożytności mają inne zdanie - miasto starożytne to takie, w którym wszyscy się znają face to face to society. Nie wszystkie polis miały mury, chociaż z czasem nie miały ich już tylko cztery: Delos, Gortyna, Delfy i Sparta (ta ostatnia była przeciwna murom miejskim z zasady). W IV wpne otoczono murami wszystkie.
Niedawno jeszcze historycy byli przekonani, że polis to „wynalazek” grecki; obecnie przeważa teoria zapożyczeń - Grecy zapożyczyli polis od Fenicjan, kiedy to ok. 1200-1100 miała miejsce Wielka Kolonizacja; być może zamieszkiwali razem na wyspie Ischa lub na Cyprze; znajdują się tam ślady kolonizacji i współegzystencji Greków, Fenicjan i Etrusków. W tym okresie istniało 47 skupisk miast-państw (centrów kulturowych) na innych obszarach, np. w Azji (sumeryjskie, fenickie), Ameryce Południowej (azteckie), Azji (chińskie, tajlandzkie) itd. Mimo wszystko polis greckie było wyjątkowe.
Wg Arystotelesa, polis to wspólnota obywateli zorganizowana w ramach pewnego ustroju. Liczba obywateli zróżnicowana. Grecy stworzyli życie polityczne - przekonywanie siebie nawzajem słowem; wynaleźli triadę numeryczną: monarchia (rządy jednego), oligarchia (rządy nielicznych), demokracja (rządy ludu). Polis greckie wykorzystywały ustroje oligarchiczne i demokratyczne. Ustrój polis podlega egalitaryzacji - zwyciężają różne formy demokracji. Zgromadzenie ludowe zbiera się np. 4 razy w miesiącu w Atenach, a także w oligarchicznej Sparcie; obywatele decydowali o sobie. W każdym polis był zawsze rodzaj rady, która decydowała o wojnie i pokoju. Różne między polis polegały tylko na dostępie do takich zgromadzeń i rady. W demokratycznym polis mógł każdy zostać urzędnikiem; w niektórych polis, np. w Atenach, urzędników się losowało. W oligarchicznym polis urzędników tylko wybierano.
Polis rozprzestrzeniły się w wielu miejscach, m.in. nad Morzem Czarnym, a Grecy zaczęli zasiedlać dalsze obszary (kolonia - termin rzymski), a miasta ojczyste stają się metropoliami (czyli matka polis). Istnieje teoria, która bierze pod uwagę, iż polis mogły powstać najpierw poza Grecją, a następnie w samej Grecji (w odróżnieniu od innych obszarów skolonizowanych właściwą Grecję nazywano Wielką Grecją); polis poza Grecją często są otoczone murami. Dodatkowy argument: mieszkańcy Achai uczestniczyli w Wielkiej Kolonizacji i zakładali miasta, ale u siebie założyli polis dopiero w V wpne. Zanim zaczęła się Wielka Kolonizacja Grecy kolonizowali wschodnie terytoria (tzn. Mała/Jońska Kolonizacja) - ok. 2 tys. lat pne. Na wschodzie Jonia (wiele polis), na północy Eolida, na południu Dorywa. Tamte polis miały mury obronne, co mogło świadczyć nie tylko o braku bezpieczeństwa, ale także o tym, iż polis powstawały wcześniej niż na terytorium samej Grecji.
Przez porównanie wyodrębniono kilka scenariuszy powstanie polis, np. genealogiczne - państwa-miasta nie zostały zjednoczone w jedno z powodu warunków środowiskowych i ukształtowaniu terenu, ale nie ma tu analogii do innych miast-państw; inny scenariusz: sekwencjonalne - w wyniku rozpadu państwa powstaje wiele mniejszych itd. Nie ma jednolitej teorii na ten temat. Być może nie należy szukać jednej przyczyny powstawania polis, ponieważ może miało tu wpływ wiele różnych czynników. Tak samo nie należy zastanawiać się zbyt dokładnie, kiedy powstawało polis, tylko szukać momentu, w których na pewno polis istnieje - połowa VII w., ponieważ polis są wtedy wymienione w źródłach (np. pprawo z Dereros - prawo dla polis). Polis jako wspólnota obywateli istniała bardzo dawno i należy szukać jej śladów już w czasach monarchii, bo to jest zjawisko natury umysłowej. Basilleus-ów (królów) w polis jest bardzo wielu w VII w. Król jako władca to był anx, a bassilleus był członkiem arystokracji (różnica w godności i sprawozdaniu władzy).
Kres polis datuje się na datę bitwy pod Cheroneą. Inna teoria mówi, iż 338 z wyprawą Aleksandra Macedońskiego na wschód stworzono nowe miasta polis na wzór grecki. Dokonała się ekspansja kultury greckiej, ale polis się zmieniło w podmiotu w przedmiot polityki; Grecy nie byli już uczestnikami i twórcami ustroju i polityki. Wcześniej polis było autonomiczne, chociaż w jakiś sposób od siebie zależne, a po 338 stały się samorządowymi miastami, zależnymi od innych suwerenów. Świat polis, rozciągnięty od Hiszpanii po Gruzję, był światem jednolitym w tym sensie, że Grecy mieli duże poczucie jedności. Herodot twierdzi: 1) wspólne pochodzenie, wspólni przodkowie (ocaleli z potopu Deukalion i Pyrra oraz ich syn Hellen) i reszta świata nie należy do „rodziny”; 2) wspólny język (podzielony na dialekty); 3) wspólne miejsca kultu; 4) wspólne zwyczaje i tradycje od narodzin do śmierci (co ma konsekwencje w sferze literatury, np. Homer był znany we wszystkich polis, gdyż pisał językiem literackim; chociaż były odstępstwa np. w sferze ubioru czy preferencji teatralnych).
2