29.09.2012 r.
Historia wojskowości
mgr M. Darecki
Zarys wojskowości w Polsce średniowiecznej
Warto zobaczyć obrazy w necie: Zamki Edwarda II
Ciekawa książka: Wojna w średniowieczu
Periodyzacja dziejów historii oręża
do 1138 (rozbicie dzielnicowe)
1138-1230
1230-1454
1454-1514 (bitwa pod Orszą)
początek średniowiecza Polskiego - panowanie Mieszka I 972
koniec - trudno definiowany (schyłek panowania Jagiellonów)
W Polsce, podobnie jak w niektórych innych krajach Europy, rycerstwo (szlachtę) zwoływano na wojnę (pospolite ruszenie) aż do czasów saskich.
Bitwa pod Orszą w 8.09.1514 r. Widzimy walczące obok siebie oddziały lekkiej jeszcze wtedy husarii i ciężkiej jazdy kopijnicze. Czerwony krzyż na białym polu widoczny na proporcach jazdy litewskiej.
W 1531 w bitwie pod Obertynem występuje już tylko lekka jazda.
Podstawowym orężem średniowiecznego rycerstwa był miecz, a obok niego najpierw włócznia, a później kopia oraz cały arsenał dodatkowych broni od sztyletu po topór czy broń obuchową. Polski mieczy nie różnił się od mieczy używanych na zachodzie Europy. Kopia rycerska, w Polsce zwana drzewem, miała od 4,5 do 5,5 m długości z grotem najczęściej czwórgraniastym i obciążeniem blisko tylca. Owe kopie były drążone w środku i były jednorazowego użytku.
Uzbrojenie obronne stanowiła zbroja - najpierw zapewne przeszywanica i zbroja łuskowa lub płytowa, następnie kolczuga, potem kolczuga z elementami płytowymi, aż wreszcie pełna zbroja płytowa, która na przełomie XV i XVI stulecia okrywała całe ciało rycerza, a często także konia. Uzupełnienie zbroi stanowił hełm, chroniący głowę i kark. Zbroja była wyznacznikiem statusu materialnego, gdyż była bardzo droga. Istniała także pewna moda na uzbrojenie - na zasadzie asymilacji.
Konie - początkowo hodowano niewielkie konie polskie o silnych nogach, szerokim grzbiecie, charakteryzujące się dużą odpornością i wytrzymałością oraz zdolne pokonywać znaczne odcinki w marszu. Były jednak słabe, by unieść rycerza (ważył 100 kg) w zbroi w czasie szarży. Na przełomie X i XI w. zaczęto importować i krzyżować z rasą miejscową większe konie, docierające za pośrednictwem Rusi.
Odmiennego uzbrojenia używała piechota, występująca w polu, zarówno jako zwarte formacje tarczowników osłaniających oddziały ciężkiej jazdy rycerskiej, jak też jako ruchome oddziały łuczników i kuszników oraz nieregularne oddziały lekkie uzbrojone w broń przeznaczoną zarówno do walki z piechotą, jak i konnicą (młody, kosy, glewia, widły, cepy bojowe, morgensterny, gizarmy, halabardy, berdysze). Broń obronną stanowiły tarcze, od zwykłych, prostych, poprzez lekkie puklerze, aż po ciężkie pawęże, pikowane kaftany i przeszywanice oraz brygantyny.
Hełmem piechoty był kapalin mający kształt stalowego kapelusza z szerokim rondem, wcześniej hełmy stożkowe tzw. łebki, wyewouluowały w salady.
Czeladź obozowa nie posiadała regularnego uzbrojenia.
Salada - typowy w XV w. dla Włoch, Niemiec, popularny we Francji, Anglii i w Polsce.
Włoskie zaokrąglone i dzieliły się na barbutę (w kształcie „T”) i celutę (?).
Broń używana do walki na odległość była stosunkowo prosta - proca wyszła z użycia, ale łuk refleksyjny miał się pojawić dopiero po najazdach Mongołów w XIII w. Aż do tego czasu używano łuku prostego, najczęściej cisowego.
Kusza dotarła do Polski w czasach wojen Krzywoustego z Niemcami, tj. w XII w.
W najwcześniejszym okresie powszechnie jeszcze używano oszczepów i toporów służących do miotania (katapulty, onagry, trebusze itd.). Należy pamiętać o broni ciężkiej (oblężniczej), a od schyłku wieku bombardy, hakownice i armaty.
Onager (mangonela) - typ katapulty używanej w starożytności i średniowieczu. Zbudowany z podwozia z kołami oraz z długiego ramienia z pojemnikiem na kamienie, kawałki ołowiu lub smołę. Energię potrzebną do oddania strzału wytwarzały skręcone sprężyste liny konopne, pomiędzy którymi umieszczone było ramię miotające. Onagry służyły również często do miotania ludzkich ekskrementów i głów zabitych jeńców, co miało wywołać w obleganym mieście zarazę i obniżyć morale broniących się. Niektóre onagery miały pojemniki, mogące wystrzeliwać specjalne pociski zwane sige.
W XVI w. (walki u wschodniej granicy Polski) szabla wyparła miecz, która początkowo jako broń barbarzyńców budziła niechęć szlachty. Największym przemianom ulegał w średniowieczu hełm, od formy stożkowej przez garnczkowaty (XI-XII w.) aż po przyłbice o różnorakim kształcie w wiekach późniejszych.
Rycerzowi towarzyszył jeden lub kilku giermków, z których najbardziej doświadczeni w boju występowali jako przyboczni rycerza pilnujący w bitwie jego boków, udzielając pomocy i podając najwłaściwszą w danym momencie broń. Pozostali mieli dostarczać świeżych koni, kopii i tarcz, odprowadzać rannych. Wszyscy byli uzbrojeni w miecze lub tasaki, często w łuki lub kusze. Była to kopia.
Zasobniejsze rycerstwo polskie w zasadzie nie różniło się od rycerstwa zachodniego, ponieważ ograniczenie stanowił wyłącznie stan majątkowy rycerza. Od XV w. szlachta szybko bogaciła się poprzez łupy wojenne, wśród których za zdobycz najistotniejszą uchodziły zbroja i broń pokonanego przeciwnika.
Wojsko wymagało odpowiedniego uzbrojenia. Prostsze formy - maczugi, włócznie, topory, wyrabiano domowym sposobem w wiejskich i miejskich kuźnicach. Bardziej skomplikowane rodzaje uzbrojenia wymagały wyspecjalizowanych rzemieślników, których było w XIV-XV w. było ich w Krakowie i Lwowie bardzo wielu.
Na ziemiach polskich budowany grody warowne, przeważnie na granicach i głównych traktach, w miejscach naturalnie obronnych jako ośrodki władzy administracyjnej i wojskowej oraz jako punkty oporu w razie najazdu nieprzyjaciela.
Początkowo były to konstrukcje ziemne (w dwóch wariantach, rusztowej i skrzyniowej), potem drewniano-ziemne, aż wreszcie murowane z zastosowaniem kamienia polnego jak i cegieł.
Grody, grodziska, warowne osady - ich rozkwit przypada głównie na XIII i XIV w., po najazdach mongolskich, a także za rządów Kazimierza Wielkiego.
Władca mógł powołać każdego mężczyznę do wojny. Z czasem władca dziedziczny zaczął budować własną drużynę, głównie dla utrzymania ładu w państwie. Stanowiła ona podstawową, najlepiej uzbrojoną, wyposażoną, wyszkoloną formację zbrojną księstwa. Wspomagało ją zwoływane wiciami pospolite ruszenie wolnych kmieci. Drużynę uzbrajał i wyposażał książę, ale pospolitacy ruszali na wyprawę z własnym wyposażeniem; dominowały włócznie i oszczepy, topory, łuki i maczugi.
W XII w. drużyna przestała być trzonem sił zbrojnych, stając się oddziałem nadwornych. Obecna armia składała się więc z drużyny książęcej, drużyn możnych i pospolitego ruszenia, które rozpadało się na dwie części: dawnych wolnych kmieci oraz oddziały złożone z chłopów.
W czasach Krzywoustego pojawiają się kusze oraz ciężkie maszyny miotające (np. przy obronie Głogowa). Uzbrojenie obronne nie zmieniło się, aczkolwiek można przypuszczać, że zbrojnie mogli już nosić hełmy stożkowe.
W XIII w. zapoczątkowany został trwający całe stulecie proces tworzenia się stanu rycerskiego, co wiązało się z posiadaniem ziemi. Obowiązki wojskowego poszczególnych warstw ludności: obowiązek służby wojskowej, obowiązek wykonywania określonych prac na potrzeby wojska i obowiązek świadczeń na rzecz wojska. Obowiązek pierwszy spoczywał głównie na barkach rycerstwa, drugi i trzeci był przypisany tak mieszczanom, jak i w głównej mierze chłopcom. Koszt dwutygodniowej kampanii był bardzo duży i rzadko trwała ona dłużej. Ten okres jest stosunkowo słabo znany. Uzbrojenie: hełm bez mian, doszedł podbródek, znakomitsi rycerze nosili już zbroje płytowe.
Taktyka na polu bitwy nie była szczególnie skomplikowana. Rycerstwo stawało w zwartym szyku (z pocztowymi u boku i z piechotą na skrzydłach) i na dany znak ruszało do szarży. W tym momencie dowódca przestawał kontrolować całe starcie, a bitwa przeradzała się w pojedynki. W takiej sytuacji łatwo było o panikę w szeregach, a w konsekwencji o przegraną.
XIV i XV w. rozwój zarówno uzbrojenia, jak i taktyki i strategii. Na polu bitwy dominował manewr polegający na oskrzydlaniu przeciwnika.
Szlachta drobna wstępowała albo do chorągwi rodowych, tworzonych i finansowych przez feudałów, albo do królewskich chorągwi zaciężnych (nielicznych) tworzonych na podstawie patentów wydawanych przez króla określonemu dowódcy. Piechota była powoływana spośród chłopstwa. Mieszczaństwo służyło głównie przy obronę miast.
Broń - miecze były dłuższe, z rękojeścią półtoraręczną, cięższe. Rozbudowano zbroję. Kolczugę uzupełniano fragmentami płytowymi, okrywającymi najbardziej narażone na ciosy części ciała, by na początku XV w. zastąpić pełną zbroją płytową, na którą nakładano tunikę.
Broń piechoty uzupełniła kusza, coraz cięższa z biegiem czasu i coraz bardziej dla rycerzy niebezpieczna, a w uzbrojeniu ochronnym pawęż, czyli wysoka, prostokątna tarcza. Ostatnimi wynalazkami XIV w. były proch dymny i armata, strzelająca kulami.
Za Jagiellonów pojawiła się oprócz jazdy ciężkiej jazda lekka: husaria i pancerni oraz stopniowo zaprzestano powoływania na wyprawy chłopstwa. Mieszczanie mieli obowiązek grodów, ale tylko trzy miasta musiały występować zbrojnie w polu: Kraków, Lwów i Gdańsk. Zmianie uległo uzbrojenie - coraz cięższe zbroja w chorągwiach kopijniczych, a w jeździe lekkiej - odwrotnie. W sensie taktycznym polskie wojsko ewoluowało w kierunku walk systemem wschodnich, wojewodów zastąpili hetmani, przy dworach możnowładców pojawiły się prywatne oddziały. Bitwy rozpoczynały pojedynki harcowników oraz pojawiały się tabory przekształcane w warowne wozy bronione przez czeladź.
Ceny:
1 grzywna (ok. 1 marka) to 48 groszy (floren - 30 gr., gulden - 75).
W 1460 puszkarz w Toruniu dostawał od miasta dwie grzywny tygodniowe Krowa kosztowała ok. 40 groszy (tyle co 10 owiec), korzec żyta 4.
Bombarda - machina oblężnicza miotająca kamienie.
***
Adventus Saxonum in Britaniam. Krótko o tym, jak szybko podbić Wyspę.
Proszę wybaczyć, ale nudne to było jak nie wiem co, więc darowałam sobie zapisywanie, zwłaszcza że równolegle czytałam Wikipedię i zauważyłam, iż można tam znaleźć to samo na temat konfliktu sasko-brytyjskiego i bitwy pod Badon Hill. No, może nie dokładnie to samo, gdyż w p. Dareckiego naprawdę temat pasjonuje i bardzo go pogłębił, np. o mnóstwo obcojęzycznych przypisów i wiele szczegółów.
2