O Herodocie i jego dziele; kontekst
Herodot z Halikarnasu - ur. ok. 484 pne w Halikarnasie, zm. ok. 426 pne w Turioj lub Atenach, historyk grecki, zwany Ojcem historii oraz Ojcem geografii. Jedynym zachowanym jego dziełem jest dziewięciotomowa księgowa relacja z wojen perskich, opisująca także geografię i historię Hellady, Persji i Egiptu oraz okolicznych krain, zatytułowana Dzieje.
Dzieje - dzieło historyczne w dialekcie jońskim. Podział na dziewięć ksiąg, nazwanych imionami muz jest późniejszy i arbitralnie dzieli tok narracji. Częściowo zostało napisane wkrótce po 450 pne, bowiem w tym czasie za odczytanie pochwały Aten ich mieszkańcy przyznali Herodotowi nagrodę 10 talentów. W swym dziele Herodot wokół zasadniczej osi tematycznej walki Wschodu z Zachodem, kulminującej w wojnach grecko-perskich, grupuje wiele cennych ekskursów geograficzno-etnograficznych, dotyczących Lidii, Persji, Babiloniii, Egiptu i in. Konstrukcja Dziejów jest skomplikowanym złożeniem wzajemnie obejmujących się dygresji. Za źródła posłużyły Herodotowi obserwacje własne, tradycja ustna różnych ludów i wcześniejsze teksty literackie. Nieraz przytacza wiele wersji danego zdarzenia, pozostawiając czytelnikowi możliwość wyboru. Dużą rolę w dziele odgrywają wyrocznie i znaki boskie, a historia ludzka jest rządzona przez boskie prawa karzące upadkiem za zbytnie powodzenie. Dzieło to uznaje się za pierwszą pracę historyczną, a dla późniejszych autorów, jak również współczesnych badaczy, stanowiło podstawowe źródło informacji o Grecji archaicznej, jak również o Persji i innych krajach Bliskiego Wschodu.
***
Filolog bierze teksty i zestawia ze sobą, po czym stara się ustalić pierwotny tekst. Antyczna literatura grecka trafiła do obiegu dzięki Turkom, ponieważ z Konstantynopola chrześcijańscy uczeni uciekali na zachód wraz z księgami greckimi.
Podczas analizy czasu powstania danego dzieła należy brać pod uwagę:
Terminus ante quem - przed danym wydarzeniem (ten czas jest trudny do wyznaczenia * zewnętrzne świadectwa - cytowania w innych dziełach; * argument ex silentio (z milczenia źródeł), z reguły rozumowanie niepewne, ale czasami się sprawdza, np. jeśli mamy głębokie przeświadczenie, że gdyby autor żył, musiałby o nim wspomnieć; ewentualnie zakończył swoje dzieło;
Terminus post quem - po jakimś wydarzeniu (dość łatwy do wyznaczenia).
Interpolacja - późniejsza wstawka nie należąca do autora, stanowiąca integralną część tekstu, która nie została „wyłapana” w trakcie przepisywania rękopisów i przepisana jako oryginalny tekst. Można to sprawdzić jedynie metodą filologiczną.
Herodot wspomina wojnę peloponezką, ale nie pisze o jej końcu, zatem można wysnuć wniosek, iż zakończył on pisać swe dzieło przed 404 (ew. 420) pne.
Herodot ur. się ok. 485 pne w rodzinie „elity” w Halikarnasie (a zatem był Dor), pisze w dialekcie jońskim (literatury w tym czasie nie tworzono w innych językach). Istnieje ścisły związek między dialektem a gatunkiem literackim. Przed 480 pne Halikarnas jest częścią imperium perskiego, płaci haracz królowi perskiemu. Istnieją podejrzenia, iż Herodot miał domieszkę krwi karyjskiej (lud z Azji Mniejszej). Opisuje odmienność innych kultur (jest jednym z pierwszych etnografów), gdyż urodził się w mieście na pograniczu wielkich kultur. Zmarł w greckiej polis założonej na terenie dzisiejszej Italii.
We wszystkich wydaniach Dziejów można przeczytać, iż autorem jest Herodot z Halikarnasu, ale Arystoteles cytuje Herodota Turyjczyka - w momencie, kiedy Herodot pisał swoje dzieło, był obywatelem Turii (Sybaria); i tak powinno się pisać. Podróżował wiele - był w Egipcie, na Wybrzeżu Fenickim, w Scytii, na wybrzeżu Morza Czarnego, w dzisiejszej Ukrainie, Turcji, Palestynie itd.
Sympatia Herodota dla demokracji ateńskiej jest sprawą dyskusyjną. 445/444 pne występował publicznie w Atenach. Dostał nagrodę - 10 talentów (co jest raczej nieprawdopodobne, gdyż jest to ogromna kwota), a następnie udaje się do Thurii (był jednym z jej założycieli). Była to kolonia panhelleńska, czyli kolonia „pod auspicjami” Aten, dla każdego Greka (Sparta ją zbojkotowała). Nagrodę Herodot otrzymał w 445/444 pne za mowę pochwalną ku czci Aten (co znalazło się na końcu jego dzieła). Wydarzenia, o których pisze Herodot, miały miejsce w roku 632/631 pne.
Euzebiusz z Cezarei napisał pierwszą historię Kościoła oraz kronikę świata antycznego. To były czasy, kiedy część ludzi żyła w tradycji biblijnej, a inni ciągle żyją w tradycji antycznej. Pierwsi chrześcijanie nie interesują się światem antycznym, ale należy połączyć te dwie tradycje, aby ustalić chronologię wydarzeń. Istniał wtedy problem mierzenia czasu (ze względu na brak obiektywnej osi czasu). Euzebiusz z Cezarei starał się w tabelach zestawić daty różnych wydarzeń ze świata antycznego. Najstarsze zabytki wykopane przez archeologów pokrywają się z datą podaną przez Euzebiusza z Cezarei (druga połowa VII w.).
Dzieje Herodota są źródłem historycznym (drugiego stopnia), gdyż autor posiadał źródła, do których my nie mamy dostępu. Miejsce na hipotezę badawczą jest tam, gdzie nie ma faktów.
Omówienie fragmentu Dziejów Herodota o założeniu miasta Kyrene
Herodot nie robił formalnych przypisów, ale w tekście przywołuje źródło informacji, czyli de facto robi przypisy.
Jeśli chodzi o opowieść o założenie Kyrene, podaje trzy źródła (są rozbieżności w relacjach):
1) Lacedemończycy (Spartanie) - o historii Thery,
2) Therejczycy - do powstania Thery i do powstania Kyrene,
3) Kyrenejczycy.
Thera jest kolonią Lacedemonii (Sparty), a Kyrene jest kolonią Thery. Założenie Thery jest historią Sparty, ale założenie Kyrene już nie było częścią jej historii.
Historyk w jakiś sposób definiuje źródła informacji - tu Herodot twierdzi, że każda społeczność ma swoją własną pamięć historyczną, więc uogólnia: Theryjczycy powiedzieli..., Lacedemończycy powiedzieli... Nośnikiem pamięci jest miasto - ma wersję swojej własnej przeszłości.
Dlaczego Herodot opowiada akurat o założeniu Kyrene i to tak szeroko?
Kontekst dzieła: wyprawa do Libii w 512 pne, a szerzej: ekspansja Persji i w finale zwycięstwo Aten.
Herodot cofa się do mitu („w owym czasie” - bez związku z czasem historycznym): Argonauci. Dlaczego? Battos jest potomkiem Eufemosa, jednego z Argonautów. Herodot jest świadomy problemu metodologicznego w różnych relacjach; tam, gdzie jest rozbieżność, Herodot zawsze podaje źródła.
Dwie wersje o założeniu miasta Kyrene
Wersja Theryjczyków:
Grinos składa hekatombę w Delfach i zadaje Pitii pytanie, a ona ignoruje je i wróży sama z siebie (automatos), żeby skolonizował Kyrene. Grinos wskazuje na Battosa. Grecy ignorują wyrocznię, następuje 7 lat suszy. Druga wizyta w Delfach, Pitia nakazuje jechać do Libii. Theryjczycy najdują kupca, zawożą go na Plateę, dają mu aprowizację na rok, wracają na Therę. Tam zgromadzenie uchwaliło wybór wysłania „brata od brata” oraz „mężów” (kolonistów); na czele tej wyprawy stanie Battos (2 pięćdziesięciowiosłowce, czyli ok. 200 osób).
Wersja Kyrenejczyków:
Najpierw mowa jest o pochodzeniu Battosa - historia matki (ponieważ dziecko jest „przypisane” do ojca z punktu widzenia prawnego i społecznego, o matce niemal nigdy się nie wspomniało). Historia ta, sądząc ze schematu (zła macocha, próba zabicia dziewczyny, symboliczne imiona), jest bajką. Fronime przybywa na Therę i zostaje nałożnicą (pallake) Polymnestosa. Rodzi syna, Battosa, który mówi niewyraźnie i jąka się (dla starożytnego Greka jest to najgorszy rodzaj kalectwa, ponieważ nie może przemawiać i jest wyłączony z życia publicznego). Battos udaje się do Pitii, która udziela mu odpowiedzi, że ma założyć kolonię w Libii. Battos nie wie, jak to zrobić, więc ignoruje nakaz. Następują nieszczęścia na Therze. Theryjczycy jadą po raz drugi zapytać o nieszczęścia. Pitia odpowiada, że jeśli z Battosem założą Kryene, będzie lepiej. Therejczycy wypływają dwiema pięćdziesięciowiosłowcami, docierają na Platęę, próbują wrócić do Thery, stamtąd zostają przegnani, znowu wracają na Plateę, gdzie spędzają dwa lata.
Są to dwie wersje tej samej historii.
Elementy wspólne:
osoba Battosa (interpretacja: może przywódca arystokracji, który musiał odejść z grupą swoich zwolenników),
wróżby Pitii (Delfy wskazują kierunek: Libia),
Pitia mówi „sama z siebie” (authomatos),
wyspa Platea (stacja pośrednia),
liczba kolonistów (dwa statki),
uchwała zgromadzenia.
Powody Wielkiej Kolonizacji wg Herodota:
1) Delfy są inicjatorem kolonizacji.
2) Przyczyną była susza (choć liczba lat jest raczej zawyżona).
3) Sposób zakładania kolonii - sami mężczyźni, kobiety miejscowe.
4) Wyspa jako punkt zwiadowczy; tu: Platea. Najpierw Grecy lądują na wyspie, zakładają osadę, przejmują miejscowe osady, obserwują, a po jakimś czasie kolonizują ląd stały.
Jeżeli przyjmujemy, że za tą opowieścią kryją się pewne fakty, to dlaczego te dwie opowieści przetrwały w takiej rozbieżnej formie (fałsz czy prawda?/ fałsz i fałsz?; obie nie mogą być prawdziwe). Każde kłamstwo jest intencjonalne. Jeśli autor X rozmija się z prawdą, to dlaczego to robi?
W pierwszej wróżbie to Grinos został namaszczony przez Apollona, ale delegował swoje prawa na Battosa. Ostatecznie Battos został delegowany przez Theryjczyków. W drugiej wersji Battos jest namaszczony przez Apollona przez podwójne wskazanie Pitii. Ostatecznie Theryjczycy tylko spełniają wolę boga, uchwalając uprawę. Opowieść mocno akcentuje osobę Battosa, który wyróżnia się od innych arystokratów. Kyrenejczycy dystansują się od Thery, dążąc do niezależności. Kontekst historyczny: Thera jest nędzną wysepką, zaś Kyrene potężnym miastem. W IV w. Theryjczycy chcieli być obywatelami Kyrene na mocy wcześniejszych obietnic, ale byli dla Kyrenejczyków metojkami. Jaki jest ustrój miasta Kyrene w V w.? Król Arkesilaos, syn Battosa. Ostatni król Arkesilaos IV (jego panowanie kończy się za życia Herodota). Apollo w Kyrene jest czczony w dwóch epiklezach - Appolo Pythios i Appolo Archedepes (ten, który prowadzi). Władcy Kyrene byli chowani w obrębie murów miasta, co świadczy o tym, że byli czczeni jako herosi (bo w greckich miastach tylko niemowlęta chowano pod progami domów, gdyż wedle wierzeń Greków nie były jeszcze ludźmi).
Która wersja jest prawdziwa? Trudno powiedzieć, ale wydaje się, że raczej kyrenejska (fragment o odegnanie kamieniami powracających Theryjczyków - nie było potrzeby kłamać o tym zdarzeniu).