Rzym - ciąg dalszy
Tak naprawdę mianem „demokracja” nazywamy system republikański - czy rządy oligarchiczne. Imperium Populi Romani - władztwo ludu rzymskiego (Populus Romanum) - rządziła nimi nobilitas, elita rzymska, chociaż formalnie głosował lud rzymski; ale głosowanie było tak urządzone, że dawała przewagę elicie, gdyż było to głosowanie grupowe - wystarczyło 25% na tak, by wniosek przeszedł. Ponadto trzeba dodać, że dla Rep. Rzym. najstarszą formą głosowanie było za pomocą głosu. [Dwa prawa: ius honorum (prawo do zostać wybranym), ius sfugragae (frago: chaos wrzask, wrzawa).] Na zgromadzeniu człowiek wchodził na mostek (pons) prowadzącym do miejsca głosowania; gęsiego, podchodzili do urzędnika (rogator) i deklarowało się, za czym się głosuje. To otwierało pole do różnych manipulacji. W II poł pne głosowanie tajne - pojawiły się cisa/urna, do której wrzucało się tabliczkę (u lub a, czyli za i przeciw; ew. w sprawach sądowych t - skazuje itd.). Nadużycia i naciski zdarzały się często, np. ambitus - (ambire - obchodzę naookoło), nielegalnymi sposobami namówić ludzi, by za mnie głosowali. W I w pne 1 mln obywateli w różnych miejscach (bez powodu ludzie do Rzymu nie przyjeżdżali; Cyceron mówi, że w jednym tribus decydował jeden osobnik).
Imperium Populi Romani; imperium - najwyższa władza urzędnika rzymskiego, czyli zakres władzy ludu rzymskiego. Budowa imperium była rozciągnięta w czasie. Podbili Lacjum, Etrusków, walczyli z Gallami i Samnitami. Walki z miastami greckimi; wojna z Tarentem (zwrócono się o pomoc do Pyrrus); 264 - ostatni punkt oporu na terenie Italii. W tym samym roku rozpoczynają się wielkie podboje rzymskie. Przyczyny sukcesu na terenie Italii: impet, zaangażowanie wojenne (w każdym roku jakaś wojna), wybierali sobie wrogów, zawierali sojusze, z każdym sukcesem byli mocniejsi; coraz więcej obszarów, coraz więcej ludzi, którym nadawano prawa podobne dla rzymskich.
Ager publicus - ziemia wspólna, część formalnie obecnego państwa należąca do państwa rzymskiego, w praktyce jednak przejmowali bogaci Rzymianie. Zakładali kolonię - colonia to osada obywateli rzymskich na ziemiach, które z jakiś powodów uznawali za niebezpieczne. Municykle - przywileje nadawane niektórym miasto rzymskim w pewnym wąskim zakresie.
264 Rzym zakończył podbój Italii i rozpoczął ekspansję na zewnątrz. Ostatecznie ruszyli na południe - Kartagina (Fenicjanie) początkowo nie toczyła z nim wojny. Rozpoczęły się wojny sumnickie. Pierwsza była wojną morską. Rzymianie pokonali Kartaginę - zagarnęli Sardynię, Sycylię itd. Druga wojna samnicka - Hannimal pokonuje Rzymian w bitwie pod Kannami. Rzymianie stopniowo dzięki swojej strategii w 202 wygrali wojnę w bitwie pod Zammą. Jest to szczytowy okres imperializmu Rzymskiego. Ambicje elity Rzymskiej są ogromne. Stronnictwo: Marek Poncjusz Katon Starszy - 141 trzecia wojna sumnickiej - walka Kartagińczyków o życie w 143, przegrana (Rzymianie zniszczyli Kartaginę i Korynt). Dalej podbijają Macedonię, Grecję właściwą, Pergamon i inne miasta Azji Mniejszej. Rozpoczyna się światowa ekspansja i organizacja. Prowincja rzymska - zamorska posiadłość Rzymu; pierwotnie jest to zakres kompetencji urzędnika (w ramach prowincji można powierzyć zarząd nad jakimś terytorium). Rzymianie nie mieli planów, jak organizować prowincję, w zależności od terenu - „dziel i rządź”.
Civitates - federatae (sprzymierzeńcy; czyli sojusz; civitates nie płaciła daniny, ale musiała wystawić oddział wojska na żądanie Rzymu) i stipendiariae (płaciły daninę dla Rzymu; w jednym wypadku wpłacali pieniądze do kasy rzymskiego urzędnika; lub państwo rzymskie wystawiało na licytacje daninę; uczestniczyli w nich ekwici, którzy tworzyli spółki, wpłacali do kasy w Rzymie wylicytowanej sumy i ściągali z naddatkiem daninę w prowizji, osiągając zysk). Ludność prowincji dzieli się na soci (sprzymierzeńcy) i dediticii (poddani).
Zarząd prowincji rzymskich był wyznaczany przez senat. W końcu wykształcił się zwyczaj, że namiestnikami byli konsulowie i pretorzy w zależności od wagi (wartości) prowincji; dla tych urzędników jest to przedłużenie urzędu w Rzymie (prokonsul, propretor). Status poszczególnych miast był określany w momencie dokonanie podboju; decyzja należała do wodza rzymskiego, zatwierdzana przez senat. Każda prowincja miała własne prawo, ale każdy konsul/pretor wydawał edykt, w którym opisywał, jak będzie rządzić. Namiestnik wyznaczony był przez senat - było losowanie prowincji, czyli grupy, która ma przyjąć zarząd prowincji. Przydział następował tak, że albo senat wyznaczał człowieka, albo sami zainteresowani się dogadywali. Od Cycerona dowiadujemy się, jak wyglądał zarząd prowincji (został zmuszony na krótko do zarządzania prowincją).
W prowincji się zarabiało - skarb rzymski wypłacał tzw. „fundusz reprezentacyjny”. Namiestnikowi towarzyszył kwestor - człowiek, który rozpoczynał karierę urzędniczą. Do tego kilkanaście lub więcej osób, których uwzględniano w corocznych sprawozdaniach namiestnika do senatu, opłacanych przez niego. Namiestnik zarabiał na wszystkim - nawet na daninie. Verras 73-77 uchodzi za największego „zdziercę”, bo miał pecha (od 70-73), namiestnik na Sycylię; w jego procesie brał udział Cyceron. 146 przyjęto prawo Karponiusza o ździerstwach - stałe trybunały o zdzierstwa w prowincjach, którzy dopuścili się zdzierstwa, czyli nieuczciwego zysku uzyskanego kosztem mieszkańców prowincji. Namiestnictwo był na rok, ale w praktyce przedłużono je na 3 lata. Namiestnika nie można było oskarżyć podczas urzędowania, a jeśli już, to tylko w Rzymie. Czasami takie procesy się rozpoczynały. Namiestnik był najwyższym sędzią, administratorem itd., a zatem można było grozić, szantażować itd. - i nie można było się odwołać, dopóki namiestnik rządził. Poselstwa mieszkańców prowincji - dziękczynne. Przysługi najrozmaitsze przyjaciołom w Rzymie. Walki z senatorami toczyły się przez wiele lat - różne reformy, np. wprowadzenie ekwitów, później przywrócono senatorów, później jeszcze wprowadzono skład mieszany. Ten system wyzysku trwał aż do końca republiki, aż do pojawienia się cesarza. Lud rzymski miał zyski z podbojów - od II w pne przestali płacić podatki. Negatywne skutki dotknęły najbiedniejsze warstwy. Jednym z takich efektów były masy bogactw, niewolników i tanie zboże - Italia przestała produkować zboże, co prowadziło do ruiny warstwy chłopskiej. Bogaci przestawiali się na uprawianie polityki. Niewolnicy ze wschodu (bywali wśród nich ludzie wykształceni) i zachodu (siła robocza).
Niewolnictwo miało charakter masowy. W mieście - w domach właściciela, najczęściej następowała specjalizacja czynności. Niewolnicy rzymscy - familia urbana, natomiast na wsi pracowali na roli - familia rustica. Rzymianie wyróżniali trzy rodzaje narzędzie pracy: nieme narzędzie pracy, półmówiące narzędzie pracy (np. muł) i mówiące narzędzie pracy (niewolnik). Różnicowano niewolników i starano się ich motywować (nadzorcy np. mogli mieć partnerkę, krowę na własność itd.).
Najbardziej poszkodowaną grupą byli gladiatorzy - było kilka powstań, m.in. dwa powstania sycylijskie. 73-71 powstanie Spartakusa w Capurii (znajdowała się tam jedna z najsłynniejszych szkół gladiatorów). Gladiatorzy występowali w amfiteatrze zabawiając ludność rzymską. Podobno idea zapożyczana jest od Etrusków (zamiast zabijać jeńców wojennych, kazano im się zabijać między sobą). Gladius - miecz. Gladiatorzy mieli specjalizację. Gladiatorów były trzy grupy: niewolnicy (czasami mieszkali na mieście z rodzinami), sprzedani do szkoły gladiatorów (ludus). Dyscyplina wojskowa, stopnie wojskowe (tiro, weteran). Gladiator nie występował codziennie, bo życiem tych ludzi nie szafowano; był to kapitał i inwestycja. Gladiatorami byli też skazańcy - skazywano ich albo do walki na arenie, albo do szkoły rzymskiej. Trzecią grupą byli ochotnicy - wolni obywateli Rzymscy, podpisywało się kontrakt np. na rok, pieniądze dla rodziny. Ze szkoły kupowano „absolwentów” i tworzono familia galdiatoria - trupa gladiatorska do wynajęcia. Na tym nieźle się zarabiało, ale do naszych czasów nie dotarły informacje o zarobkach. Lanista - menadżer, nie ma takich form na inskrypcjach.
Baltiatus - właściciel szkoły, Spartakus był nauczycielem, niewolnik-Trak. Zawiązali spisek, uciekli i przez trzy lata próbowali się przedostać do Gali. Zatrzymali się nad Padem i do tej pory nie wiadomo, dlaczego to zrobili. Źródeł jest bardzo mało. Do Spartakusa dołączali niewolnicy i ludzie wolni; w pewnej chwili od grupy oddzielili się Germanie. Spartakus musiał powrócić na południe. Zamówili transport na Sycylię u piratów, ale go zdradzili. Powstańcy przegrali z legionem rzymskim; 6 tys. osób zostało ukrzyżowanych od Rzymu do Capui. To było ostatnie powstanie gladiatorskie.
Skutkiem wielkich podbojów był masowy dopływ niewolników, tanie zboże, rujnacja rolników. Podstawą armii rzymskiej byli średniozamożni chłopi - tracili majątki i przenosili się głównie do Rzymu zasilając szeregi proletariatu (proles - potomstwo i nic poza tym). Są grupą, którą łatwo manipulować i łatwo przekupić. Był to poważny problem socjologiczny. Reformy Tyberiusza Grakkusa i Gajusza Grakkusa - usiłowali doprowadzić do odrodzenia średniozamożnego chłopstwa poprzez rewindykacji „ziemię rzymskie” i rozdać 7 h chłopom. Nie udało im się, jeden zamordował, a drugi został zmuszony do popełnienia samobójstwa. U schyłku II w Marius wprowadza zaciąg ochotniczy do armii rzymskiej z płaceniem żołdu - rozpoczyna się proces modernizacji armii. Armia jest związana z wodzami, jest armią zawodową. Interesy wodzów rozchodzą się czasami z interesami Rzymu.
W 60 r pne dogadują się do podziału namiestnictwa: Pompejusz, Krassus i Cezar (pierwszy triumwirat). 56 r. pne Krassus ginie, jest dwuwirat. Pompejusz wchodzi do senatu, Cezar zyskuje jako wódz, zwiększa się liczba jego wojska. Pompejusz z senatem żąda Cezara sam do Rzymu. W 49 Cezar przekracza Rubikon wraz z wojskiem. Rozpoczyna się wojna domowa. Senat i Pompejusz. 48-44 okres konsulatu, a w 44 dyktat Cezara; dąży do jednowładztwa w Rzymie. 44 Idy marcowe - zostaje zasztyletowany przez grupę Kasjusza i Brutusa (obrońców Republiki). 44 triumwirat pomiędzy Markiem Antoniuszem (wschód), Markiem Lapilusem (Afryka) i Gajuszem Oktawianem Augustem (zachód), usynowionym przez Cezara. Historia z romansem w tle - Oktawian August rozpoczął wojnę z Kleopatrą i Antoniuszem; bitwa pod Akcjum. Pod bitwie Akcjum - samobójstwo Marka Antoniusza i Kleopatry. Ropoczyna się panowanie Oktawiana Augusta, który był bezwzględnym i brutalnym politykiem, pierwszego cesarza Rzymskiego. Oktawian August przeprowadził głębokie reformy administracyjne - zlikwidował zgromadzenia, skład senatu. Zarezerwował dla siebie imperium magnus i zwierzchnictwo nad legionami - stał się najwyższym urzędnikiem. W 27 r dokonał podziału prowincji. W okresie cesarstwa pojawiły się kolejne pary konsulów zamiast tradycyjnych dwóch - tzw. sufrekci. Funkcję namiestnika-prokuratora mogli stawać się także ekwici. Oktawian August układał listę senatorów, choć nie był senatorem; sam był pierwszy na liście (princeps senatus i civitatis, bo nie był trybunem, ale sprawował władzę trybuńską). Oktawian August sprawował funkcje kapłańskie - kwestia propagandy; był najwyższym kapłanem, przywrócił różne funkcje już od dawna nie sprawowane. Namiestnicy byli kontrolowani przez cesarza, dostawali od niego pensję; prowadzili liczną korespondencję. Pax Romana - pokój rzymski (ew. Pax Augusta). Oktawian August i następni cesarze zostali objęci kultem boskim, który wkrótce stał się kultem państwowym.
3