ROZWÓJ REGIONALNY W DOBIE GLOBALIZACJI

WYKŁAD 1

1. Rola planowania regionalnego - pochodzi od planowania sektorowego (które miało wzmocnić kontrolę państwa na początku XXw). Uważano, że motorem rozwoju jest przemysł, głównie ciężki, dlatego zakładano rozwój sektorów ale zapominano o przestrzeni.

Zaczęto więc myśleć o równomiernym rozwoju przestrzennym, w praktyce niemożliwym. Jest zawsze nierównomierny przez:

1. środowisko naturalne - kapitalizm rozwijał się tam, gdzie była woda, węgiel kamienny i ruda żelaza

2. historia - przebieg granic, położenie na mapie (w Polsce planowano przemysł zbrojeniowy nad Bugiem - ówczesnym centrum kraju - dziś ściana wschodnia). Granice zaborów można zobaczyć na mapie sieci kolejowych z tamtych lat (Prusy - gęsta sieć, Rosja - rzadka)

2. Koncepcja równomiernego rozwoju w przestrzeni powstała w wyniku zagrożenia środowiska.

Rozwój regionów:

1. planowanie dorzeczy rzek (TVA w Dolinie Tenesee - częste susze, dobre gleby, lata 30-te - budowa zapór i zbiorników wodnych - oprócz pomocy w rolnictwie zagospodarowano teren również turystycznie, rekreacyjnie, powstały nowe osady, sieć dróg, hydroelektrownie; obecnie jednak ludzie stamtąd uciekają). Wiele krajów wzorowało się na TVA (ZSRR, Ameryka Łacińska); pierwszy pochodny projekt to rzeka San Francisco w Brazylii, potem Meksyk, Kolumbia

2. klęski żywiołowe też napędzały koncepcję rozwoju regionów (lata 60-te); „Regional Science” Isand - główny podręcznik rozwoju regionalnego, lata 70-te. Do organizacji Regional Science należą urbaniści, ekonomiści, geografowie

3. dostrzeżono konieczność rozwoju regionalnego oraz kształcenia ludzi (lata 70-te)

Do rozwoju regionalnego dołączył rozwój miejski. Po latach 60-tych zaczęto się interesować rozwojem kraju Trzeciego świata. Okres rozwoju planistów regionalnych, wdrażanie teorii (Wenezuela, kraje komunistyczne). W Europie Zachodniej i USA eksperymentowano z rozwojem miejskim.

Lata 80-te - Francja, Niemcy, Benelux, Szwecja - w świetnej sytuacji, zrezygnowały z planowania regionalnego. W innych krajach nie zajmowano się planowaniem regionalnym bo był kryzys i tym się interesowano.

Okazało się, że rynek nie rozwiąże wszystkich problemów, np. dysproporcji w rozwoju.

Lata 90-te - powrót do koncepcji rozwoju regionalnego m.in. przez Unię Europejską - ucieczka kapitału i inwestycji do krajów biedniejszych

WYKŁAD 2

1. Paradygmat - zastąpienie jednych twierdzeń innymi. Paradygmaty społeczno - kulturowe powstają wraz z pojawieniem się innowacji

Podstawowa innowacja XXw to „rozszerzone zastosowanie nauki do problemów produkcji gospodarczej”. Epokowe innowacje mają zawsze źródła w przeszłości, zazwyczaj są wynikiem wielu innych innowacji, np. Internet.

Przekształcenie, do którego zmierz dzisiejszy rozwój to system społeczny, posiadający wysoką zdolność do stałego tworzenia zmian o charakterze innowacyjnym i dostosowywania się do nich.

Friedmann i Kuznick:

Rozwój można badać jako proces o charakterze nieciągłym, czyli jako serię innowacji elementarnych, łączących się w skupiska innowacji, a w końcu we wzajemnie powiązane systemy innowacji.

Innowacje mogą być typu:

- technicznego

- organizacyjnego

Rozwój ≠ wzrost, ale rozwój = postęp

Wzrost wiąże się z ekspansją jakiegoś systemu w 1 lub więcej kierunkach i nie zawiera innowacji.

Rozwój to proces asynchroniczny, w którym siły wiodące lub innowacyjne powstają na bazie panujących jeszcze sił tradycyjnych. Nie ma tu modelu społeczeństwa tradycyjnego, tradycyjne jest po prostu to, co jest ustalone, od czego innowacja jest odchyleniem.

Siły innowacyjne mają dużą zdolność przekształcenia ustalonego modelu społecznego.

Opór społeczny hamuje innowacje

2. Innowacja i kontaktowanie się

Innowacja jest rezultatem aktu twórczego, którego skutkiem jest przegrupowanie w nowe systemy i układy strukturalne

Źródłem kreatywności jest powiązanie dwóch osobnych mentalnych układów odniesienia.

Innowacja następuje, gdy szukamy nowego rozwiązania technologicznego lub organizacyjnego. Proces innowacji zachodzi gdy spełnione są 2 warunki:

- występują problemy nie poddające się rozwiązaniom tradycyjnym

- istnieje wiele układów odniesienia, mających duże prawdopodobieństwo konfrontacji

Dla każdego terytorialnie zorganizowanego systemu odniesienia można określić pole kontaktów (0 - 100, im więcej, tym większe prawdopodobieństwo innowacji). Innowacje są skutkiem koncentracji przestrzennej (np. w miastach ) choć teraz nie zawsze tak jest.

W zespołach miejskich innowacji sprzyjają czynniki:

- presja nowych problemów, wynikających z szybkiego wzrostu, gęstości zaludnienia i heterogenicznych grup ludnościowych

- duża ilość informacji z zewnątrz, niosących nową wiedzę i nowy sposób patrzenia na świat

- rezultat zderzenia się nowej i starej kultury w środowisku o silnym wzajemnym oddziaływaniu, przyczynia się do ujawnienia różnych mentalnych układów odniesienia

- tradycyjne układy odniesienia nie są w stanie skonfrontować się z nowymi czynnikami

- bankructwo tradycyjnych układów prowadzi do poszukiwania nowych rozwiązań

- duże miasto przyciąga twórcze jednostki

- tendencje do względnie luźnej struktury społecznej i rozproszonej struktury władzy - ułatwione eksperymentowanie

- udogodnienia dla rozdziału zasobów ludzkich i finansowych

- proces innowacyjny, który trwa długo może zostać zinstytucjonalizowany

- miasto umacnia twórcze ustosunkowanie się do nowych sytuacji - bodźce ekonomiczne i polityczne

3. Siła, władza i innowacja

Siła - autonomia decyzji oraz zdolność do realizowania ich

Władza - siła o charakterze prawomocnym

Nowatorzy dążą do zmiany swej siły we władzę. Obecność grupy trzymającej władzę zakłada istnienie grupy od niej zależnej w zakresie podejmowania decyzji.

Systemy przestrzenne istnieją dzięki zależności władzy i aktorów społecznych.

Zawsze jest konflikt na linii władza - aktorzy:

- grupom nowatorskim nie zezwala się na władanie

- grupy nowatorskie są włączone do władzy ale kosztem projektu

- grupy nowatorskie zastępują dotychczasową władzę (legalnie lub nielegalnie)

WYKŁAD 3

Peryferia - obszar zależny i odległy od rdzenia

Rdzeń + peryferia - podsystem przestrzenny; cały obszar kraju można podzielić na podsystemy

Proces, w wyniku którego rdzeń się umacnia, ma tendencje do samoumacniania się. Przypisac to można 6 efektom zwrotnym (tzn gdy rdzeń coś wysyła, to peryferia „odsyłają”):

- efekt dominacji - stałe osłabienie obszaru peryferyjnego, które nastepuje na skutek transferu zasobów ludzkich i kapitałowych na rzecz rdzenia

- efekt informacji - wzrost potencjału wzajemnego oddziaływania w regionie rdzeniowym - przyspieszenie tempa innowacji

- efekt psychologiczny - tworzenie psychologicznych warunków do tworzenia innowacji w regionie rdzeniowym - ograniczenie ryzyka, tworzenie klimatu oczekiwania na innowacje

- efekt modernizacyjny - przekształcenie wartości społecznych, zachowań i instytucji w kierunku skłonności do akceptacji zmian

- efekt sprzężeń - tendencja innowacji do wytwarzania nowych innowacji - zapotrzebowanie na nowe usługi i nowe rynki na usługi, które region rdzeniowy może dostarczyć innym obszarom

- efekty produkcyjne - tworzenie atrakcyjnych warunków do innowacji droga wykorzystania okresowej pozycji monopolistycznej - wzrost rdzenia

Koncepcja rozwoju spolaryzowanego:

- regiony rdzeniowe mają skłonność do innowacji

- systemy przestrzenne to świat, region wielonarodowy, region krajowy i prowincja

- dany system przestrzenny może zawierać więcej niż 1 region rdzeniowy

- zasięg przestrzenny regionu rdzeniowego jest różny w zależności od wielkości systemu, do którego należy

5 cech regionów rdzeniowych:

- organizują stan zależności obszarów peryferyjnych za pośrednictwem zaopatrzenia rynku i administracji

- hierarchię regionów rdzeniowych ustala się zależnie od ich funkcjonalnej roli w nadawaniu systemowi pożądanych cech i stratyfikacji

- region rdzeniowy może należeć do dwóch systemów przestrzennych, tym samym region rdzeniowy drugiego rzędu może okazać się regionem pierwszego rzędu w systemie niższym w hierarchii

- do pewnego momentu charakter rozwoju regionu rdzeniowego daje pozytywne rezultaty, następnie może przejawiać ujemne cechy, chyba że efekty rozprzestrzeniania się rozwoju ulegną przyspieszeniu, a zależność peryferii od rdzenia zostanie ograniczona

- prawdopodobieństwo innowacji na obszarze systemu wzrasta wraz z prawdopodobieństwem wzrostu wymiany informacji w tym systemie

WYKŁAD 4

Przestrzeń - w KRS jest podobna do przestrzeni w KWR. Różnią się jednak ilością i jakością elementów składowych

Przestrzeń KRS:

a) pochodna - związki krajów uprzemysłowionych i rozwijających się. Uprzemysłowione tworzą system dominujący, który tworzy w KRS nowe regiony lub zmienia istniejące. Zasady organizacji to wynik decyzji podejmowanych gdzieś daleko (Londyn, Paryż). Wszystkie KRS można nazwać przestrzenią pochodną. Ma ona charakter peryferyjny.

b) peryferyjna - jest na peryferiach względem centrum, ale również wskaźniki (HDI, PKB) pokazują tę peryferyjność. W KRS centra ekonomiczne - stolice - leżą zazwyczaj na peryferiach geograficznych

c) otwarta - KRS-y starają się włączyć nowe tereny do gospodarki globalnej. Takich terenów jest wiele, można więc tę gospodarkę stale rozszerzać. Nie jest to przypadkowe rozszerzanie - ropa, złoto itp. Proces nowej urbanizacji i „miast - grzybów”, czyli miast na pustych wcześniej terenach

Sudene - plan zagospodarowania wschodniej Amazonii

Rondonia - plan zagospodarowania terenu przy granicy Brazylii i Peru

d) selektywna - impast modernizacyjny występuje pod postacią wyizolowanych punktów. Formy i efekty modernizacji mają zawsze charakter selektywny. Impulsy modernizacji nie są zwykle przyjmowane w tym samym czasie i miejscu, wiec powstają nowe punkty i przestrzenie

e) nie w pełni zagospodarowana - regiony nie zamieszkane - pokrywa się z c)

f) nieciągła - jedne regiony bardzo mocno zagospodarowane, a inne w ogóle

g) niezintegrowana - nie ma połączeń między regionami. Zintegrować mogą drogi, ale także władza. Integracja zachodzi łatwo w obszarach wielkich miast

h)niestabilna - impulsy rozwoju nie osiągają w jednakowym czasie swojego impaktu, który jest rozciągnięty między różne zmienne

i)zróżnicowana - nie ma przestrzeni homogenicznej

WYKŁAD 5

TEORIE REGIONALIZACJI

Zainteresowanie wynika z:

- integracji, likwidowania barier państwowych

- wzrost nacjonalizmu, odnowienie dążeń narodowościowych i separatystycznych

1. Koncepcja regionu:

- najważniejszą cechą jest jednorodność (zjawisk, procesów wewnątrz terytorium) i to, że obszar, który postrzegamy jako region wyraźnie różni się od terenów go otaczających

- Tinkel „region cierpi na kryzys tożsamości” - wiele sporów wokół koncepcji regionalnej pochodzi z braku terminologii i założeń teoretycznych

- Beanjen - „niewiele terminów jest tak nieprecyzyjnych jak słowo region”

- podział na regiony to podział powierzchni ziemi wyróżniający się pewnymi cechami

- K. Dziewoński, dyrektor PAN wyróżnił 3 kategorie regionu:

*region - narzędzie badania

*region - narzędzie działania

*region - przedmiot poznania

Region - narzędzie badania - koncepcja ta sprowadza się do wyodrębnienia obszarów o dowolnej wielkości, jednorodnych pod względem pewnej cechy ważnej dla badania,

Warunki uznania obszaru za region:

- jednorodność w zakresie ściśle określonych kryteriów wyznaczania tego obszaru

- istotność kryteriów z punktu widzenia rozwiązywanego problemu

- występowanie w przestrzeni pewnego zespołu cech między którymi zachodzą związki przyczynowe

Regiony dzielą się na:

1. Jednolite - D. Whittlesay - mają ten sam charakter na całym obszarze, jednolitość ta nie jest całkowita (różnice nieistotne zostają pominięte). Jednolite są pod względem narzuconego kryterium

2. Węzłowe - są jednorodne pod względem wewnętrznej struktury - ogniska i otaczający je obszar powiązany. Region węzłowy określa się jako zespół jednostek przestrzennych powiązanych siecią różnorodnych wzajemnych oddziaływań. Powiązania te mogą dotyczyć usług, dojazdów do pracy itp.

WYKŁAD 6

Regionalizacja analityczno - poznawcza - jej celem jest ujawnienie, wyodrębnienie i oznaczenie obszarów jednorodnych w kategoriach określonych zjawisk. W zależności od stopnia nasycenia zjawiska możemy przeprowadzać ten rodzaj regionalizacji.

Konsekwencją jest wydzielenie klas przestrzennych (kategorii) - nie może być dziur, terenów niezagospodarowanych.

Algorytm regionalizacji składa się z 3 podstawowych czynności:

1. opracowanie macierzy informacji geograficznej (tabela/wykres)

2. estymacja podobieństwa między jednostkami przestrzennymi

3. grupowanie lub podział regionalny (przypisanie kolorów, przedstawienie)

Wyróżnia się:

1. klasyfikację typologiczna wg kryterium jednorodności, której rezultatem są nieciągłe klasy (typy) przestrzenne. Mają one rozkład mozaikowy i biorą nazwy od charakteru zjawisk, np. ludnościowe

2. klasyfikację regionalną realizującą postulat jednorodności i przylegania podstawowych jednostek

Jednorodność obszaru można rozpatrywać ze względu na:

- podobieństwo cech - atrybutów poszczególnych jednostek

- stopień ścisłości powiązań cech relatywnych jednostek

Regiony jednolite - wyróżnione podczas regionalizacji. Odpowiadają układom rozmieszczenia zjawisk lub obszarem węzłowym lub obszarem różnych powiązań

Typy klasyfikacji:

1. Kryterium wydzielania regionów jednolitych jest podobieństwo podstawowych jednostek ze względu na wiele cech, ujęte w pewien przedział wartości. Procedura wyodrębniania regionów jednolitych jest grupowaniem jednostek podobnych i sąsiadujących przestrzennie.

Koncepcja regionów jednolitych stała się punktem wyjścia do studiów nad zróżnicowaniem przestrzennym różnorodnych zjawisk społecznych, gospodarczych, przyrodniczych w postaci regionów jedno- i wielocechowych, np. regionów rolniczych, przemysłowych, turystycznych

2. Kryterium delimitacji regionów węzłowych stanowią powiązania społeczno - ekonomiczne

- Delimitacja regionów węzłowych sprowadza się do określenia ciągłego zbioru jednostek przestrzennych, które wskazują silniejsze powiązania wewnętrzne niż z innymi jednostkami.

- Do delimitacji regionów węzłowych stosuje się taksonomiczne metody grupowania hierarchicznego, graficzne, analizę głównych składowych.

- delimitacja regionów - narzędzi analizy polega więc na rozwinięciu procedury regionalizacji

3. Region jako obiekt konkretny - ujęcie strukturalno - systemowe pozwala uchwycić złożoność i wieloaspektowość regionu. Realizują one założenia podejścia systemowego, które nabiera coraz większego znaczenia w kategoryzacji i interpretacji przedmiotowej szczególnie trudnych do wyodrębnienia złożonych całości

Koncepcje systemowego ujęcia regionu znalazły swoją realizację w sformułowaniach jego modeli przedmiotowych:

- modele przestrzenne gospodarki regionalnej prezentowane przez Loscha, Domańskiego

- modele społeczno - ekologiczne regionu

- modele regionu miejskiego

- modele społeczno - terytorialne regionu

Region posiada:

- skład - ludzie, infrastruktura, mieszkańcy zajmują użytkują i kontrolują region

- otoczenie - zbiór regionów, z którymi dany region jest powiązany wzajemnymi oddziaływaniami (otoczenie wewnętrzne i zewnętrzne)

- strukturę: a) relacyjną - wewnętrzną i zewnętrzną

b) sektorową - podsystemy działalności pełniące wyspecjalizowane funkcje (przemysłową, rolniczą itp.)

c) przestrzenną - obejmuje podsystemy terytorialne niższego rzędu (lokalny i subregionalny)

Identyfikację regionu wyznaczają:

1. Ukształtowanie struktury węzłowej układu osadniczego

2. Wysoki poziom integracji społecznej i kulturowej

3. Wysoki poziom samoorganizacji

4. Charakter domknięcia granic

Delimitacja regionów - systemów terytorialnych:

- określenie układu hierarchicznego powiązań

- sprawdzenie jego domknięcia

W układzie osadniczym istnieje główny ośrodek - miasto, i szereg układów niższego rzędu - oddziaływają wzajemnie na siebie (sprzężenia zwrotne). Ich powiązania:

a) społeczno - kulturowe - świadomość wspólnoty

b) ekonomiczne - kształtują poziom życia mieszkańców

c) polityczne - aspekty etniczne i narodowościowe

Zasada ex ante - przyjmujemy, że pewien obszar jest regionem a założenie to weryfikuje się przez identyfikację układów powiązań i ustalenia zakresu domknięcia granic.

Granice regionów mają charakter rozmyty. Przynależność obszarów marginalnych jest nieostra i stopniowalna. Przydzielenie obszarów stykowych do regionu może być dokonane przez zastosowanie teorii zbiorów rozmytych

WYKŁAD 7

Region jako narzędzie działania regionalnego

Regiony służą jako narzędzia do realizacji działań społecznych w przestrzeni, czyli organizacji terytorialnej przestrzeni. Występują w niej 2 rodzaje działów:

- administracji publicznej

- administracji społecznej

Pojęcie regionu administracyjnego odnosi się do decentralizacji administracji. Regiony te stanowią więc jednostki terytorialne danego szczebla. Z uwzględnieniem adekwatnych kompetencji, ich funkcji i nominowania należy rozróżnić regiony administracji rządowej (szczebla najwyższego i średniego) i samorządowej (szczebla niższego i najniższego).

Wg R. Mur regiony administracyjne:

1. są jednostkami terytorialnymi z określonymi granicami

2. zostały wprowadzone przez rząd centralny w formie regionów węzłowych dla wykonywania usług administracyjnych

3. są odrębne od rządu lokalnego

4. posiadają administrację o ściśle określonych kompetencjach

Regiony samorządowe - ich władze są niezależne od rządowych i kompetentne do działań związanych z problemami lokalnymi i ponadlokalnymi.

Podział terytorialny odzwierciedla charakter państwa.

Regiony specjalne:

- podział diecezji

- okręgi wyborcze (jest ich więcej niż gmin)

- okręgi lasów państwowych

- okręgi kolejowe

- okręgi gospodarki rolnej

Nie odzwierciedlają one podziału administracyjnego.

Andrzej Wróbel - konstrukcja podziału na regiony organizacyjne wymaga spełnienia grup warunków:

1. tzw. warunki wewnętrzne, odnoszą się do stosunku danego podziału terytorialnego do istniejącej struktury regionalnej

2. tzw. Warunki zewnętrzne, odnoszą się do obszaru, kształtu regionalnego, pewnych wielkości zagregowanych w regionach, np. liczby ludności, potencjału gospodarczego. Warunki zewnętrzne wywodzą się z założonych funkcji podziału terytorialnego i konieczności uwzględnienia zasad dobrego zarządzania oraz zaspokajania potrzeb społecznych przy najmniejszym wysiłku

Delimitacja regionów administracyjnych - 2 strategie:

1. wiąże się z procedurą dwustopniową. Punktem wyjścia jest rozpoznanie struktury regionalnej kraju, stopnia jej zróżnicowania. Następnie dokonuje się transformacji regionalnej struktury w regionalizację w sensie podziału na jednostki administracji, w drodze uwzględniania dodatkowych kryteriów w charakterze orbitalnym.

2. polega na weryfikacji hipotetycznego układu regionów administracyjnych. Ustaloną ex ante jednostkę administracyjną testuje się celem odpowiedzi na pytanie: czy odpowiada ona rzeczywistemu układowi powiązań społeczno - ekonomicznych. W roli układu hipotetycznego może występować:

- istniejący już podział administracyjny

- układ wzorcowy w postaci układu regularnego, geometrycznego, określony w oparciu o przesłanki model organizacji przestrzennej osadnictwa i usług centralnych w teoriach Christallena i Loscha.

Rozwiązanie zagadnienia delimitacji regionów specjalnych opartego na pojedynczym kryterium sprowadza się do rozwiązania optymalnego . Np. delimitacja okręgów szkolnych przy założeniu minimalizacji kosztów transportu uczniów sprowadza się do rozwiązania zagadnienia transportowego przy zastosowaniu programowania liniowego.

WYKŁAD 8

Po II Wojnie nauki geograficzne w krajach romańskich (Francja, Hiszpania), znajdują się na wykładach humanistycznych. Wątek historyczny kształtowania się regionu:

- istnieją duze różnice w poziomie rozwoju gospodarczego, wynikające z historii

Analiza regionalna - zaczęto ją dostrzegać w latach 90-tych. Wcześniej liczyły się tylko procesy. Pierwsze studia z zakresu historii regionalnej - XIXw. Pojawiły się monografie opisujące historię regionów. Opis ziemi to początki geografii. Szersze zainteresowanie historyków nastąpiło po II Wojnie. Stało się konieczne budowanie od podstaw tożsamości regionalnej.

W 1935 K. Buczek twierdził, że „regiony historyczne musza się pokrywać z istniejącymi jednostkami organizacji państwowej”

J. Topolski „regionem historycznym jest terytorium, które jako pewna całość może wylegitymować się odrębnymi dziejami”, „region może być tylko wtedy rzeczywistym przedmiotem badania historycznego, jeśli w toku dziejów tworzyła pewien całościowy układ w określonej strukturze. Rozerwanie takiej struktury pozbawia jej możliwości powiązanego badania, sztuczne tworzenie takich układów nie zmienia sytuacji”.

Po II Wojnie nastąpiły zmiany nauczania historii, geografii itp. Zerwano z analizami historycznymi. Małe społeczności lokalne zachowały tożsamość lepszą niż duże grupy. Przeprowadzono reformę szkolną, przerwano nauczanie historii lokalnej, w zamian nauczano o jednolitości Polski.

Historia regionalna była słaba do 1956r. potem zaczęły się zmiany i badania regionalne. Zapoczątkował je Herbst, pisał o potrzebie studiów regionalnych z perspektywy historycznej i geograficznej.

Do 1990 roku badania prowadzono w wielu ośrodkach historycznych Polski - opracowano monografię miast. W tym okresie dużo czasu poświęcał badaniom historii regionalnej J. Topolski. Wg niego „region historyczny jest skomplikowanym układem o określonej strukturze, w której rolę elementu wyróżniającego grają wspólne dzieje. Jeśli uwzględnimy całość procesu dziejowego to wyłoni nam się integralny region historyczny.

Antoni Podwara(?) - dodał szereg czynników regionotwórczych: podziały administracyjne, rozpiętość geograficzna terytorium, związki gospodarcze i kulturowe, odrębności etniczne.

Jest duża trudność w operowaniu pojęciem regionu. Zależy to od celu operacyjnego.

Regionalizm zjawisk i procesów istnieje niezależnie od badania. Jego zadaniem jest wykrycie i scharakteryzowanie tego regionalizmu. Andrzej Wyrobisz wytycza przykładowo możliwe i pinie potrzebne kierunki badań regionalnych nad:

- kształtowaniem się rynków

- społecznościami regionalnymi

- kościołami, parafiami, diecezjami

- monograficznymi ujęciami poszczególnych miast i wsi

Wielostopniowość regionalizmu

W obrębie regionu istnieją mniejsze regiony. Od łacińskiego „regio” - kierunki, okrąg, okolica.

U podstaw ukształtowania świadomości regionalnej występują związki zbiorowości ludzi z obszarem zamieszkania (tożsamość regionalna). Na świadomość regionalną składają się też więzi międzyludzkie. W Polsce regionalizm ma 2 aspekty:

- kulturowo - historyczny

- organizacyjno - reformatorski

WYKŁAD 9

Regionalizm to badanie zjawisk społecznych względem ich rozmieszczenia w regionach i względem środowiska naturalnego, a także kultury regionu. Podstawą takich badań są koncepcje stosunku między regionem a całością, której jest on częścią, i wzajemnej współzależności elementów kulturowych i fizycznych regionu.

Regionalizm

- jako ruch może być zdefiniowany jako prąd polityczny dążący do ochrony i popierania rdzennej kultury, promowania autonomicznych instytucji politycznych w poszczególnych regionach

- jako prąd administracyjny i polityczny zmierzający do utworzenia zdemokratyzowanej i zintegrowanej struktury zarządzania na pośrednim szczeblu administracji lokalnej

- regionalizm odnosi się do aktualnego rozwoju administracji publicznej i planowania publicznego, które występowały i występują na tym pośrednim szczeblu

Wg M.E. Dimoch - regionalizm jest zespołem czynników geograficznych, ekonomicznych, administracyjnych i socjologicznych do tego stopnia, że wynika z tego teoretyczne uznanie; konkretne oddziaływanie uznania odrębnej tożsamości w obrębie całości i dążenie do planowania kulturowych odrębności o zasad administracyjnych

Bernsdorf - regionalizm to pojęcie używane na określenie szerszego zasięgu ludzkich stosunków wymiany, nawiązujących do geograficznych obszarów, stanowiących część większej całości

W językoznawstwie regionalizm to „zespół kierunków o zróżnicowanym programie literackim i ideowym, charakteryzujący się dążeniem do związania twórczości literackiej z osobliwościami regionów, ich obyczajami, kulturą, językiem. To także dążenie do integracji kulturowej społeczności regionu, a więc obejmować może:

a) zagadnienie treści integrowanych elementów składowych

b) poziom dokonującej się integracji

c) formy stosunków między elementami składowymi, ujętych jako:

- konfiguracja - czyli integracja tematyczna, dokonująca się w związku z podobieństwami elementów składowych

- wzajemne powiązania w postaci „współzależności”, wzrostu systemowego lub zbioru

- stosunek opierający się na logicznej racjonalności i na braku dystansu poznawczego pomiędzy tym, że ktoś czuje się członkiem zbiorowości regionalnej

- funkcjonalna adaptatywność - w związku z którą dążenie do wspólnego, sprawnego działania wymaga nacisku na wzajemną spójność, a brak takiego dążenia wiąże się z opóźnieniem kulturowym

- relacja stylistyczna jako styl postępowania

- relacja regulacyjna związana z równowagą różnych tematów kultury bądź z hierarchią

WYKŁAD 10

12 tez regionalizmu Kwaśniewskiego:

1. istnieje historyczne ukształtowanie kulturowe i czynnikowa tożsamość regionów. Istnieje tożsamość regionalna ukształtowana przez kulturę, historię. W odczuciu społecznym istnienie tożsamości może być odbierane jako zacofanie, ale wg niego jest to przejaw nie zacofania, nie stanowi przeszkody w nowoczesnym rozwoju regionu, to dla dziedzictwa bardzo cenne.

2. tożsamość regionalna ma określony wyraz przestrzenny, określone przez historię terytorium regionu, które uchronic ma pewne cechy kulturowe. Teza daje się udowodnić w przypadku Niemiec: w XVIII w Niemcy+Prusy+część Austrii były podzielone na 1200 jednostek, które tworzyły wspólna masę, ale o luźnym związku. W XIX już tylko 950. Do dziś ten podział się utrzymał, bo Niemcy mówią z jakiego regionu pochodzą. Podobnie Hiszpania i Włochy.

3. tożsamość w warunkach utrzymywania się ciągłości osadniczej nie stanowi przeszkody dla rozwoju przemysłu, globalizacji. Tożsamość nie powinna ulegać osłabieniu w związku z rozwojem globalnym. Regionalizm jest czymś lokalnym, rodzaj pierwotny - region ma pewne korzenie ruchome na danym terytorium. W danym regionie mogą być regiony stare, których nie da się wyeliminować.

4. przekonanie, że o tożsamości decyduje to co jest pojęciem szerszym niż osiągnięcie pojedynczych jednostek, elit;

- szukanie korzeni w kulturze ludowej, ludowe obyczaje, tradycje, decydują o tożsamości, a nie elity!

W wielu regionach odradza się tradycja ludowa, a przez to tożsamość regionalna. Czy elity odgrywają rolę w tożsamości regionalnej? Ks. Tischner - utrzymanie się jej w Tatrach utwierdziło społeczność góralską

Ameryka Południowa - Peru - ludność tubylcza zaczęła wracać do swojej kultury, wcześniej Hiszpanie tłumili te tradycje - podkreślali jej niższość w stosunku do europejskiej, przez co zanikał język i tradycja indiańska. Dopiero gdy zaczęli napływać turyści - sytuacja się zmieniła, docenili lokalną kulturę (rzadki przypadek gdy turystyka masowa jest pozytywna)

5. pojmowanie regionu jako odrębnej całości, ale mierzonej w kategorii terytorium regionalnego. Regiony graniczne podzielone są granicą państwową, a po obu jej stronach żyje społeczność regionalnie podzielona, gdyż znajduje się w innym kraju. Np. zmiany granic w Europie. Czy można mówić o tożsamości euroregionu? - chyba nie, ale o ich wspólnej polityce gospodarczej tak. Zazwyczaj społeczności danego euroregionu chcą mieć odrębne tożsamości.

6. związek z regionem to dbałość o jego interesy, dążenie do rozwoju regionu, a w sumie dbałość o kraj. Dbałość o tożsamość i interesy regionu uznano za optymalny sposób realizacji interesu ogólniejszego (całego kraju czy całej UE)

7. zmierzanie do rozwiązań prawnych i administracyjnych maksymalnie uwzględniających regionalną specyfikę, a zwłaszcza dążenie do samorządności kulturalnej. Możliwe jest w społeczeństwie o silnie rozwiniętej skłonności kulturalnej, np. Szwajcaria i Anglia.

8. rozwijanie w związku z pozytywnymi cechami regionalnej świadomości w regionalnej społeczności. Umacnianie lokalnej świadomości byłoby bardzo korzystne dla rozwoju regionalnego w Polsce - trzeba łączyć ludność z regionów, traktować region jako „małą ojczyznę”.

Budowanie wspólnej tożsamości regionalnej imigrantów, np. we Wrocławiu dużo ludności z Kresów Wschodnich - ludność ta łączy się ze sobą, powstają specjalne komitety.

9. układanie stosunków z innymi regionami należącymi do tej samej narodowej lub państwowej całości na zasadzie równoprawności. Jeśli region jest silny to może pozwolić sobie na stosunki z innymi regionami.

10. dążenie do tego, by uzyskać wpływy były przyjmowane jako nieunikniony pożyteczny lub konieczny proces modyfikacji, a nie jako problemowy wzór własnej regionalnej tożsamości kulturowej.

Współczesne procesy globalne wpływają na zmiany w regionie. Należy patrzeć pozytywnie na te zmiany, ale też krytycznie - co korzystnie modyfikuje region, a co stanowi zagrożenie dla kultury, np. import bombek z Chin - od społeczności zależy, czy je przyjmie. Brytyjczycy są zachowawczy w takich sprawach.

11. uznanie wszystkich ośrodków stołecznych, regionalnych i ponadregionalnych jako reprezentantów interesów wszystkich regionów, a nie jako odgórnego środka władzy.

12. uznanie nowego pozytywnego charakteru nowości literackich i językowych jako czynników wzmacniających samoświadomość regionalnych społeczności, a zarazem cech rzeczywistości i kultury regionu.

Tezy te mogą być świadectwem dążenia do demokracji, pluralizmu, albo szowinizmu i niezdrowej konkurencji.

WYKŁAD 11

Regiony pogranicza - tereny sąsiadujące z innymi regionami/krajami

Kresy - tereny, które najczęściej zmieniały przynależność

Pogranicze - ziemie na skraju, kresy

Współczesne konflikty w Europie wskazują na no, że nawet długie dziesięciolecia bliskiego sąsiedztwa nie gwarantują wytworzenia się autentycznej wspólnoty społecznej. Granice sprzecznych interesów przebiegają po liniach podziałów religijnych, językowych, obyczajowych. Idee, symbole i wartości narodowe pełnią rolę bodźca do walki o interesy, mobilizują i scalają ruchy narodowe, dostarczają im emblematów i standardów ułatwiających konsolidację we wspólnym działaniu.

Podziały językowe - kraj, który podbijał inny kraj narzucał swój język.

Europa odchodzi od czystych etnicznie regionów:

- są one sprzeczne z tendencjami zjednoczonej Europy

- wielokulturowość cechowała do tej pory głównie Kresy Wschodnie

„(…) złożone etnicznie obszary mogłyby być uważane za naturalne pomosty ułatwiające przenikanie wartości poprzez państwowe granice i za doświadczalne pola współżycia ludzi o różnych kulturowych cechach nie wywołujących poczucia wrogości i obcości” Kłoskowska

- przenikanie się kultur było następstwem tolerancji, poszanowania się kultur

- region jest sąsiedztwem - 2 obszarów, 2 kultur

„Współczesne polityczne koncepcje regionalizmu mają głównie charakter makrospołeczny. Natomiast na obszarach wielkich organizmów państwowych powstawały od wieków procesy naturalnego, spontanicznego przemieszczania wątków etnicznych, całkowicie przeciwstawne zabiegom „czyszczenia” podejmowanym przez totalitarne ruchy nacjonalistyczne.”

Krajowy - jeden z polskich ruchów na Litwie - uznawali pryzmat całej ludności kraju nad interesami każdej z grup narodowościowych. Jednocześnie jako reprezentanci ludności polskiej nie godzili się na traktowanie jako mniejszość, lecz jako jeden z 3 elementów historyczno - kulturowo - państwowych tego kraju

WYKŁAD 12

Kwestia środka i nieśrodka

Środek = centrum = stolica

Koncepcja środka - pola obszaru stanowiącego jądro rozwoju; jądro jakiegoś terenu na którym najczęściej się coś dzieje, który spełnia ważne funkcje dla regionu, z którego wywodzą się najważniejsze decyzje dla regionu.

Środek - w ujęciu regionalnym wywodzi się ze słowa stolica:

- ośrodek władzy

Centrum - wiązało się z przedrostkami, dając inne słowo o nowym znaczeniu, np. epicentrum, antropocentryzm, układ koncentryczny - dominacja jednego ośrodka

W dawnej polszczyźnie - środek, w wielu znaczeniach:

- miejsce odległe od krańców lub od okręgu

- środek koła

- miejsce oddalone od krańców, ale nie w jednostajnej odległości od wszystkich

Wyraz „środek” wpisywał się również w organizowanie przestrzeni społecznej - śródpowietrzny, śródrynkowy.

Długo funkcje centrum pełnił wyraz „stolica”. One tworzyły pole semantyczne przeciwstawne do dzielnicy, prowincji i peryferii. Natomiast wyraz „region” jest stosunkowo młody. Słownik wileński w XIX w przytacza go w bardzo ogólnym znaczeniu „wielka przestrzeń na ziemi, w powietrzu lub na niebie”. Konkretyzacja znaczeniowa nastąpiła w XX w. Z czasem pojecie „region” wyparło „prowincję” jako jednostkę administracyjną, poza tym zaczęło się konkretyzować w różnych układach, tworząc kolejne pojęcia:

- region etniczny

- region geograficzny

- region kulturalny

- region polityczny

Centrum kultury - oznacza tę część arsenału kulturowego, która charakteryzuje się największą koncentracją cech kulturowych dla niego specyficznych. W klasycznym ujęciu centrum kultury wyróżniają następujące cechy:

- jest przestrzennym środkiem areału, a areał stanowi wydzieloną geograficznie strefę jego wpływu

- jest miejscem kształtowania się kultury

- jest obszarem najmniej dotkniętym wpływami kultur sąsiednich.

Region kulturowy - oznacza jakieś terytorium ze względu na odrębność, na ukształtowanie cech kultury właściwych ludności stale to terytorium zamieszkującej. Terminu tego używa się w związku z podziałem terytorium narodowego na terytoria grup etnicznych, składających się na naród, bądź ostatnio, na określenie terytoriów narodowych kilku narodów łącznie, jeśli ich cechy kulturowe są podobne.

Komponenty sytuacyjno - lokacyjne:

- wielkość (liczba ludności)

- położenie (z kim graniczy)

- hierarchia w sieci miejskiej

Komponenty relacji:

- siła mierzona relacjami gospodarczymi

- władza

- innowacyjność

-wyznaczniki przestrzeni społecznej

Vi-Fun-Tuan - skonkretyzował zależności wyrażane odpowiednimi zaimkami: „Rozróżnienie między my i oni pojmują wszyscy ludzie. My jesteśmy tutaj, oni są tam. Członkowie naszej grupy są sobie bliscy i dalecy wobec tych, którzy są na zewnątrz.

Na schematyczny obraz środka składają się następujące komponenty układu:

1. przestrzenie horyzontalne: główne miejsca w układzie (punkt zerowy)

2. przestrzenie wertykalne: najwyższa pozycja w hierarchii (góra)

3. wartościujące: główne miejsce w układzie, przeważnie terytorialnie ograniczone (stolica) co rekompensuje duża niezależność

4. komponenty językowe, które podkreślają pozytywne wartościowanie i uprzywilejowane usytuowanie, a ponadto zaznaczają wyjątkowość środka przez opozycję do reszty

Obszary depresyjne:

- to przede wszystkim dokumenty międzynarodowe, wydawane przez agendy ONZ, WWO

- zaobserwowano, że wzrost pojawia się wokół biegunów wzrostu we wczesnych formach rozwoju ekonomicznego (XIX w). W biegunach tych poziom życia i dochody są wyższe a bezrobocie niższe. W miarę wzrostu gospodarczego bieguny wzrostu tracą swoją rolę, bo całe terytorium zamienia się w taki biegun.

- system nowoczesny (kapitalistyczny) - w miastach południa

- system stary (przedkapitalistyczny) - na wsiach

To, że są różne systemy utrudnia wyrównywanie różnic w kraju.

Miasta - bieguny wzrostu - szybko się rozwijały i modernizowały

Po wojnie regiony poza biegunami zaczęły nadrabiać różnice. Biegun rozwija się powoli, a reszta szybko.

Na zachodzie Europy wieś nie różni się rozwojowo od miasta. Przejście od dużych dysproporcji regionalnych do małych to zjawisko, przez które przeszły wszystkie kraje europejskie.

W Europie Zachodniej państwo stymulowało rozwój infrastruktury - ideologia państwa opiekuńczego, dobrobytu)

W Europie Wschodniej - administracyjnie powstrzymywano wzrost dużych miast (meldunki, praca)

Francja - południe słabiej rozwinięte w latach 70 - powstał program rozwoju miast południa (Marsylii). W tym czasie nastąpiła zmiana - ucieczka z miast na tereny zielone. Wprowadzono plan rozbudowy Marsylii w oparciu o przemysł ciężki by zatrzymywać ludność, zarówno miejscową jak imigrantów z Afryki. Dało to niewielkie rezultaty, bo w następnych latach nastąpiło załamanie się przemysłu ciężkiego. Szybko zaadaptowano przemysł wysokiej techniki:

- Tuluza - przemysł lotniczy

- Bordeaux - winiarstwo

- Grenoble - narciarstwo

Powstały technopolie, rozwój się wyrównał pomiędzy Południem i Północą

W KSR - różnice są wyraźne - pojedyncze ośrodki gospodarcze otoczone terenami rolnymi. Brak kapitału utrudnia rozwój. Dlatego ONZ zwróciła uwagę na te regiony i nazwała je depresyjnymi:

- warunki do życia nie dają się pogodzić z godnością ludzką i postępem technologicznym świata; obejmują kilka krajów lub części krajów

- w znacznym stopniu są izolowane od rozwoju ekonomicznego

- są punktem troski państwa ze względu na zacofanie, niską średnią dochodu

Cechy obszarów depresyjnych:

- zacofane, ubogie, niedorozwinięte

- nie muszą spełniać tych cech tylko dlatego, że są zaliczane do depresyjnych

- niezdolne do pełnego wykorzystania swych zasobów

W Anglii upadły wszystkie regiony węglowe na skutek zmian rynkowych - regiony depresyjne, bo nie spełniają innych funkcji. W KRS większość obszarów jest niedostatecznie rozwiniętych, a nie depresyjnych.

Cechy regionów depresyjnych:

1. słabo powiązane zewnętrznie:

- są trudno dostępne

- 1-sektorowa działalność

- wątłe powiązania z innymi regionami

2. wewnętrzna fragmentacja - brak węzłów funkcjonalnych, niezależne i samowystarczalne wioski:

- rozległe obszary wiejskie bez kontaktu z miastami

- bieguny wzrostu, jeśli są, to spełniają tylko punkty usługowe, np. turystyka

3. większość pracuje w rolnictwie samozaopatrzeniowym - nie spienięża się dóbr, rynek się nie rozwija

4. kapitał ludzki - słabe ekonomicznie wykorzystanie siły roboczej, brak kwalifikacji, brak mobilności

5. słaba infrastruktura

6. tradycyjne instytucje - struktura instytucjonalna i wartości społeczne hamują rozwój obszarów depresyjnych - stagnacja ekonomiczna, plemiona żyją z dnia na dzień

WYKŁAD 13

Przestrzeń globalna

1999r - od tego momentu regiony są szczególnie wyróżnione

Europa - dyskusja nad globalizacją i miejscem Europy w tym procesie. Kiedyś bowiem nie myślano o regionach ale o procesach integracyjnych. Po roku 1990 to się zmieniło, pojawiła się potrzeba utożsamiania się z regionami .

Zaczęto dostrzegać różnice między gospodarkami różnych regionów. Zróżnicowanie gospodarcze przekłada się na zróżnicowanie regionalne.

Lata 80 - okres bogacenia się społeczeństwa - szansa dla regionów dostarczających specyficzne produkty

Regiony gospodarcze to w zasadzie regiony węzłowe:

- granice regionów nakładają się na siebie

- od dawna badane jest zróżnicowanie przestrzenne

- terytorium Francji zamieszkują różne grupy narodowe, jednoczy ich tożsamość francuska ale każdy oddaje cechy swojego regionu

Kultura przejawia się w urządzaniu krajobrazu. Wzrosło więc znaczenie planowania regionalnego. W regionach najlepiej widać skutki globalizacji.

W wielu regionach trudno ustalić granice.

Region jest niepowtarzalny:

- nie ma drugiego identycznego elementu przestrzeni

- każdy ma indywidualny dorobek kulturalny

- definicje regionalizmu różnią się w zależności od dyscypliny

Obecnie regionalizm dąży do samodzielności, kultury, administracji

Za region przyjmuje się często jednostkę administracyjną. Gdy są to małe jednostki to łączy się je w makroregiony.

Gospodarka nie wpływa na liczbę regionów.

gr. A
1. wymienić i omówić regiony wg Dziewońskiego
2. wymienić i omówić 5 cech regionalizmu
3. jak wpływa globalizacja na rozwój regionalny
4. dlaczego przestrzeń peryferyjna jest jednocześnie pochodna, rozczłonkowana i niezintegrowana...

gr. B:
1. omów główne podejścia do regionalizacji (jakoś tak)
2. wymień główne cechy regionu granicznego
3. Omów cechy rozwoju regionalnego w Ameryce Łacińskiej
4. czy jeśli przestrzeń w KSR jest selektywna to czy może ona być jednocześnie centralna i ciągła. Tezę udowodnij

2. wymień cechy regionu pogranicza
4. jeśli przestrzeń w krs jest selektywna to nie może być ona centralna i ciągła. tezę udowodnij
Czerny woli opis /więc nie pisać w punktach/ i żeby miało od pół strony do strony max i czytelnie !

---