Współcześnie demografia zajmuje się:
- obserwacją, analizą i prognozowaniem procesów ludnościowych
- badaniem powiązań zdarzeń demograficznych oraz wzajemnych oddziaływań zjawisk demograficznych i warunków bytu ludności.
Badania demograficzne
Polegają na statystyczno-analitycznym opisie stanu i struktury ludności oraz ocenie zmian wynikających z dotychczasowych i przewidywanych ruchów ludności (naturalnego i wędrówkowego).
Obejmuje:
- Programowanie badania (ustalenie celu badania, przedmiotu, zakresu)
- Obserwację statystyczną
- Opracowanie materiału statystycznego
- Analizę demograficzną
- Statystyka społeczna: bada zjawiska i procesy charakteryzujące gospodarstwa domowe w aspekcie warunków bytu i zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych ludności;
- Statystyka ludności: gromadzi i opracowuje dane statystyczne dotyczące bezpośrednio zjawisk i procesów demograficznych zachodzących w badanej populacji.
- Populacja: (pochodzi od słowa łacińskiego populus - lud) - zbiorowość ludzi żyjących na określonym terytorium.
Cel badań demograficznych
- Głównym celem badan demograficznych jest wykrycie lub potwierdzenie (albo zaprzeczenie) ustalonych wcześniej prawidłowości dotyczących określonych zjawisk, struktur i procesów ludnościowych w konkretnych warunkach społeczno-ekonomicznych, na danym terytorium.
- Ważne: ustalenie dokładnego przedmiotu badań.
- W analizach stosuje się znane metody statystyczne i ekonometryczne.
Wskaźniki - ważne narzędzie analizy demograficznej
- Wskaźniki dynamiki;
- Wskaźniki struktury;
- Mierniki natężenia;
-Mierniki asymetrii i koncentracji
- Współczynniki korelacji i regresji;
- Wielkości absolutne różnych zdarzeń demograficznych na ogół nie są porównywalne w czasie i w przestrzeni. Potrzebne są w tym celu wskaźniki i ich standaryzacja.
Zasoby i strumienie
- Zasoby - badane zbiorowości na dany moment (np. liczba ludności Polski, liczba kobiet w dniu …, w szczególności na koniec danego okresu)
- Strumienie - badane zbiorowości w danym okresie (np. liczba urodzeń, liczba zgonów, liczba zawartych małżeństw w okresie … np. w miesiącu, kwartale, roku);
Wzajemne relacje:
- Zasobu do zasobu (np. współczynnik feminizacji)
- Strumienia do strumienia (np. współczynnik dynamiki demograficznej - iloraz liczby urodzeń do liczby zgonów w danym roku)
- Strumienia do zasobu (np. większość współczynników np. rozwodów, umieralności, migracji)
Klasyfikacja współczynników demograficznych
- 1. współczynniki surowe (ogólne) i cząstkowe (specjalne, specyficzne) - ze względu na szczegółowość ujęcia zjawiska; surowe współczynniki noszą też
nazwę stóp ogólnych (generalnych);
a. surowy współczynnik urodzeń
b. surowy współczynnik zgonów
c. surowy współczynnik przyrostu naturalnego
- 2. współczynniki cząstkowe:
a. pierwszej kategorii, gdzie w mianowniku występują osoby, które doznały danego zdarzenia (np. współczynnik małżeńskości panien/kawalerów, współczynnik małżeńskości rozwiedzionych, współczynnik małżeńskości owdowiałych, współczynnik małżeńskości dla związków powtórnych; w tych współczynnikach w ich mianownikach występują panny, rozwiedzione i wdowy); nie są addytywne
b. drugiej kategorii, gdzie w mianowniku występują wszystkie osoby, także które nie doznały tego zdarzenia (np. analogiczne jak wyżej współczynniki, jednak w ich mianownikach występują wszystkie kobiety); są addytywne
- 3. współczynniki wzdłużne (kohortowe), przekrojowe i wzdłużno-przekrojowe;
- 4. współczynniki, dla których tworzą zbiorowości pierwszego, drugiego i trzeciego rodzaju ze względu na usytuowanie zdarzenia na siatce Lexisa.
Rządowa Rada Ludnościowa
- Rządowa Rada Ludnościowa jest organem doradczym Prezesa Rady Ministrów w sprawach dotyczących zagadnień demograficznych
i polityki ludnościowej;
Do zadań Rady należy:
- 1. przedkładanie Radzie Ministrów corocznych raportów o sytuacji demograficznej kraju
- 2. inicjowanie prac legislacyjnych i opiniowanie aktów prawnych w zakresie polityki ludnościowej
- 3. inicjowanie badań naukowych, w tym formułowanie tematyki i opiniowanie założeń metodycznych demografii i polityki ludnościowej
- 4. współdziałanie z międzynarodowymi organizacjami w obszarze problematyki ludnościowej - ONZ, Rada Europy, OECD, Eurostatem i innymi
- 5. współpraca z Głównym Urzędem Statystycznym, Komitetem Nauk Demograficznych PAN, Polskim Towarzystwem Demograficznym, uczelniami wyższymi i stowarzyszeniami naukowymi w celu rozwijania wiedzy demograficznej.
Podstawowe czynniki określające rozmieszczenie ludności
a)przyrodniczo-geograficzne: klimat, rodzaj gleby, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i energetyczne
b) społeczno-ekonomiczne: poziom rozwoju społeczno-gospodarczego i polityka ekonomiczna, formy społecznej organizacji, rozwój techniki,
c) demograficzne: zróżnicowanie rodności, umieralności na różnych obszarach, migracje
Struktura ludności wg wieku
Wiek - podstawowa cecha demograficzna: okres od urodzenia do momentu obserwacji, mierzona w skończonych jednostkach czasu (najczęściej w latach ukończonych);
Wyróżnia się podstawowe pojęcia w badaniach wieku (struktury) ludności:
1. grupy wieku - tworzone w celu wyodrębnienia charakterystycznych właściwości wynikających ze struktury ludności wg wieku - najczęściej prezentowane są pięcioletnie grupy wieku
2. piramida wieku ludności - graficzne przedstawienie struktury ludności wg wieku (zwykle także wg płci i charakteru miejsca zamieszkania - miasta, wieś)
w danym momencie czasu
3. mediana (wiek środkowy ludności) - wskazujący w jakim wieku jest statystyczny człowiek zamieszkujący określone terytorium; wg wzorów statystycznych na medianę
Grupy wieku ludności
Określa się trzy podstawowe grupy ekonomiczne wieku ludności:
1)wiek przedprodukcyjny - obejmuje ludność, która nie osiągnęła wieku zdolności do pracy, tj. 0 -17 lat
2) wiek produkcyjny - obejmuje ludność w wieku zdolności do pracy,
tj. kobiety w wieku 18-59 lat, mężczyźni w wieku 18-64 lata;
w tej grupie wyróżnia się także wiek produkcyjny mobilny (18-44 lata)
i niemobilny (kobiety 45-59, mężczyźni 45-64)
3) wiek poprodukcyjny - obejmują ludność w wieku emerytalnym (ustawowo), tj. mężczyzn w wieku 65 lat i więcej, kobiety w wieku 60 lat
i więcej
Płodność kobiet
Pod względem kategorii urodzeń wyróżnia się:
1. płodność rzeczywistą (efektywną) - mierzoną liczbą dzieci żywo urodzonych
2. płodność całkowitą - mierzoną ogólną liczbą urodzeń żywych i martwych;
Pod względem faktu pozostawania lub nie w związku małżeńskim wyróżnia się:
1. płodność małżeńską - mierzoną liczbą dzieci urodzonych przez kobiety będące
w związkach małżeńskich
2. płodność pozamałżeńską - mierzoną liczbą dzieci urodzonych przez kobiety nie będące w związkach małżeńskich
Pod względem okresu, w jakim prowadzi się badanie płodności dzieli się na:
1. płodność aktualną - mierzoną liczbą dzieci urodzonych w danym okresie
(zwykle roku)
2. płodność dotychczasową - mierzoną liczbą wszystkich dzieci dotychczas urodzonych przez kobiety biorące udział w procesie rozrodczym.
Prognozy demograficzne
- Prognozy (projekcje) demograficzne:
1. stanu i struktury ludności
2. gospodarstw domowych
3. zasobów pracy.
- Metoda czynnikowa (składnikowa) prognozowania polega na prognozowaniu osobno kolejnych składników dynamiki ludności: płodności, umieralności, natężenie ruchów migracyjnych.