ADAM NARUSZEWICZ „SATYRY”
Oprac. B. Wolska
Życiorys
→ urodził się 20 X 1733 w okolicach Pińska
→ pochodził z wielkiego szlacheckiego rodu, który jednak w XVIII utracił na znaczeniu
→ uczęszczał do kolegium jezuickiego w Pińsku do 1748, potem wstąpił do zakonu jezuitów
→ odbył studia filozoficzne w Akademii Wileńskiej
→ tam też pracował jako nauczyciel gramatyki, poetyki i retoryki w latach 1753-1756
→ w 1758 wyjechał do Lyonu na studia teologiczne
→ zwiedził Francję, Włochy, Niemcy, Hiszpanię
→ w jezuickim Collegium Nobilium w Warszawie uczył m.in. wymowy, historii, geografii i francuskiego, w a 1767 został tam profesorem
→ początkowo pisał małe utwory panegiryczne ku czci dobroczyńców zakonu i Stanisława Augusta
→ zajmował się też przekładami, pracami wydawniczymi i redaktorskimi (opracował Sarbiewskiego)
→ był stałym bywalcem obiadów czwartkowych i pisał wiersze do ukazujących się od 1770 Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych - pierwszego polskiego czasopisma literackiego
→ 1771 - otrzymał medal „Marentibus” oraz medal specjalny od króla
→ tego samego roku został redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych:
- próba budowania zaufania społeczeństwa do osoby króla
- aktywizacja potencjału narodu po pierwszym rozbiorze i kasacji zakonu jezuitów
- Naruszewicz wykształcił się tu jako poeta
→ 1776-1779 - opracowywał Historię narodu polskiego - dzieło zlecone mu przez króla, za jego życia ukazało się 7 tomów
→ 1778 - ukazały się w Warszawie Dzieła zredagowane przez Bohomolca → nie obejmowały one jednak wszystkich jego utworów, przeważały panegiryki; Bohomolec opuścił wiele wierszy osobistych, żartobliwych lub frywolnych
→ w czasach pozytywizmu P. Chmielowski zauważył, że wiersze wysokiej klasy tego zacnego poety, zostały wcześniej niezauważone
→ w 1787 towarzyszy Stanisławowi Augustowi do Kaniowa
→ buł aktywnym uczestnikiem obrad Sejmu Czteroletniego
→ Naruszewicz wycofał się z życia publicznego po przystąpieniu króla do Targowicy w 1792
→ zmarł 8 XI 1796 w Janowie Podlaskim.
Satyra
→ tradycja rzymska: Horacy, Persjusz, Juwenalis
→ w XVIII w. największą sławę zdobyły satyry Nicolasa Boileau-Despreaux (nie pytajcie mnie, jak to się czyta)
→ satyra ma na celu zmianę postawy odbiorcy poprzez krytykę współczesnej rzeczywistości → 2 typy:
Horacjańska - wyrozumiałość, unikanie personalnej krytyki, dowcip, parodia, ironia → Krasicki
Juwenalisowska - ostra nagana, atak, karykatura, sarkazm, obelga, groźba → Naruszewicz
Typy satyr:
* społeczno-obyczajowa
* polityczna
*osobista
* literacka
Ze względu na formę podawczą wyodrębniamy satyry:
Monologowe - mówi autor lub bohater lit. będący porte-parole autora, środki retorycznej perswazji
Dialogowe - konstrukcje dramatyczne, ale i elementy epickie
Satyry dzielimy również na:
Abstrakcyjne - treści moralistyczno-filozoficzne
Konkretne - realia obyczajowe, społeczne, polityczne
Środki, jakimi posługuje się satyra: karykatura, groteska, dowcip, kpina, ironia, persyflaż (drwina o pozorach uprzejmości), parodia, trawestacja, pastisz, inwektywy, groźby
→ anonimowość polskiej satyry: K. Opaliński, G. Piotrowski → ogólność krytyki i typizacja sprzyjały rozszerzeniu adresu satyrycznego, ale z drugiej strony mogły być niewystarczające (Zabłocki), dlatego powstawały tzw. paszkwile
Miejsce satyr w dorobku poetyckim Naruszewicza:
→ były najwyżej cenione i najlepiej znane w jego dorobku
→ 8 satyr - przeważają monologowe konkretne, z charakterystycznym dla poety rozmachem epickim i z obecnymi tu czynnikami dramatyzmu
→ 6 z nich opublikował w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych w latach 1771-1773, zaś Reduty i Małżeństwo ukazały się dopiero w 3. tomie Dzieł w 1778 r.
→ skłonność Naruszewicza do zamieszczania partii satyrycznych w odach, epigramatach, bajkach, a nawet sielankach
Swoista oryginalność tematyczna satyr Naruszewicza:
→ Kleiner o Naruszewiczu: „Pionier demokracji antymagnackiej”
→ rodzimy charakter tych utworów, polski styl, konkretne realia ówczesnej rzeczywistości
→ stosował typizację postaci, lecz wzbogacał te postaci indywidualizującymi rusami
→ sugestywne szczegóły dotyczące wyglądu, zachowania, sposobu życia ludzi różnych stanów, płci i wieku
→ szczegółowo i barwnie przedstawiony został tryb, charakter i warunki ówczesnego życia
→ krytykuje: zanik patriotyzmu, sobiepaństwo magnaterii, pochlebstwo, obłudę, frazes, głupotę i prymitywizm myślenia zarówno konserwatywnej szlachty jak i bywalców salonów
Typy satyryczne:
→ fircyk - niczym się nie zajmował, było to stwarzanie pozorów zasobności, bo tak naprawdę bywał bankrutem, sfrancuziały dworak, stroniś, modniś, dumny dworak, który udaje erudytę, impertynent! → satyry: Szlachetność, Głupstwo, Reduty, Pochlebstwo
→ typowy szlachcic, konserwatysta → satyra Pochlebstwo - na dworze królewskim wyraża wrogość wobec wszelkich postępowych zmian
→ samowolny, butny magnat - Pochlebstwo - myśli, że jest ponad prawem (a to łobuz!)
→ fałszywy pobożniś - Głupstwo - występuje jako „gryzipacierz” - uderza głową o podłogi kościelne, a jednocześnie jest chytry i szerzy nienawiść
→ inni: hazardziści, szulerzy, karciarze, nieuczciwi patroni, literat cierpiący biedę, pochlebcy, itd.
te typy budziły niezgodę Naruszewicza, zwłaszcza nie znosił obłudników, hipokrytów politycznych obarcza odpowiedzialnością za katastrofalny stan spraw kraju
Motyw „przodków poczciwych”
→ obok typów satyrycznych występują też postawy pozytywne, mające stanowić wzór postępowania
→ Szlachetność, Reduty → wzór „starożytnych Polan” i „dzikich Sarmatów”
→ przodkowie nie znali zewnętrznych atrybutów szlachectwa, poświadczali je męstwem, rycerską postawą, służbą dla kraju
Środki ekspresji artystycznej, język i styl:
→ strategia poetycka - odpowiadać gustom i nawykom literackim szlachty
→ dążność do unowocześnienia i odnowienia tekstu, ale na starej podstawie
→ Naruszewicz wyrósł z sarmackiej tradycji → rubaszność, wulgarność: obelżywe określenia, wyzwiska, połajanki, soczyste porównania
→ niezwykła obrazowość - wyolbrzymienia, parodystyczne przedstawienie pewnych zjawisk
→ wyliczenia, kontrastowe zestawienia, animizacje, personifikacje, np. zjawisk abstrakcyjnych
→ tendencja do rozbudowanych zdań, stosowania szyku przestawnego
→ wariacyjność
→ liczne odwołania do przysłów, „złote myśli”
→ liczne obrazki, scenki
CHUDY LITERAT
→ różni się od innych satyr formą podawczą - jest to dialog między jednym z reprezentantów ówczesnej inteligencji twórczej a jego znajomym, który zaczepia biednego, choć sławnego i poważanego kolegę
→ „chudy literat” (chudy znaczy biedny) skarży się na swoją sytuację i wskazuje na jej przyczynę: brak zainteresowania szlachty wartościową, ambitna lekturą → atak na nieuctwo i ciemnotę szlachty
→ w wypowiedzi literata pojawiają się wstawki dialogowe:
* rozmowa szlachcica i księdza, którzy wyrzucają sobie, który z nich powinien i ma czas czytać, ksiądz wytyka, że poseł nie zna się na prawie, a potrafi korzystać tylko z veta;
* szlachcic i księgarz warszawski - szlachcic chce kupić książkę, ale nic mu nie podchodzi ani Tacyt, ani lit. sowiźrzalska itd., w końcu kupuje kalendarz
→ Te scenki pokazują, ze najważniejsi ludzie w kraju nie są przygotowani intelektualnie do pełnionych funkcji.
REDUTY
→ reduty - bale maskowe popularne w owych czasach, także metafora obłudy
→ rzecz dzieje się w Warszawie w czasie rozpadu państwa, 1774 - delegacyjny sejm rozbiorowy,
→ wiecznie trwające reduty to stan społeczeństwa polskiego w czasie pierwszego rozbioru - podporządkowanie się zaborcom, tańczenie jak oni zagrają, cytat: Skacze Polak na jednej nodze, obcy grają,
→ adresat: „miły Walek”, narrator zabiera go na ulice Warszawy, gdzie spotykają reprezentantów społeczeństwa:
Pierwszy typ - "istnać to gołota, kryje się wśrzód jedwabiu i jasnego złota" - to szlachcic, który przepuścił majątek otrzymany w spadku po ojcu i na wszelkie sposoby usiłuje "dawną utrzymać choć w nędzy figurę", pożyczając pieniądze, gdzie tylko jest to możliwe. Pozbawiony sumienia i honoru, nie gardzi nieuczciwymi sposobami zdobywania pieniędzy ("sumka z szachrajstwa").
Drugi typ - "buczny junak" - lubi się popisywać, jest zawadiackim samochwałą, który w rzeczywistości nie kwapi się w ogóle do obrony ojczyzny, gdyż brak mu zarówno umiejętności, wyposażenia, jak i dzielności. Jest to typ pospolitego, tchórzliwego łajdaka, który chwaląc się swoimi domniemanymi sukcesami, oszukał już niejednego.
Trzeci typ - to karciarz - pierwszy minister "króla Faraona", za którym podąża symboliczny orszak kart i upersonifikowanych gier karcianych.
Czwarty typ - to hipokryta - człowiek pobożny na pokaz, świętoszek, który pozorami pokrywa swoje łajdactwa: lichwiarstwo i rozpustę. W jego orszaku kroczą: obłudnik, człowiek dwulicowy, który zmienia swe poglądy w zależności od panującej sytuacji i modna dama wraz z towarzyszącym jej "l'abbe" (w języku francuskim pojęcie to oznacza księdza, jednak w Polsce nazwa ta obejmowała też włóczęgów pochodzących z Francji, którzy podawali się za księży, choć ze stanem duchownym nie mieli nic wspólnego). Para ta symbolizuje zepsucie obyczajów i próżność.
4