ADAM NARUSZEWICZ (1722 - 1796)
Przez dworskich panegirystów lat 70' określany jako „polski Wergili” lub „polski Horacy”. Na początku lat 80' przez następne pokolenie został nazwany „poeta starym”. Romantycy nie cenili go przez jego panegiryzm. Docenił go dopiero Piotr Chmielowski i późniejsi historycy literatury.
Był poetą, historykiem (który jako pierwszy przyjął krytyczną postawę wobec sarmackiej tradycji historycznej) i publicystą.
Te trzy nurty twórczości realizują ten sam cel- polemikę z koncepcją sarmackiego republikanizmu, ukazanie potrzeby reform ustrojowych widzianych z perspektywy środowiska skupionego wokół Stanisława Augusta.
Inspiracjami do jego wierszy są często utwory pisarzy zachodnich, ale nawiązują językiem i frazeologią do tradycji poezji staropolskiej (np. Pieśń ciarlatańska na jarmarku, 1770- cudzy tekst, ale sylwetki dzięki barokowym amplifikacjom nabierają kolorytu sarmackich postaci potraktowanych satyrycznie).
Zainteresowanie Kochanowskim i polskimi pisarzami XVII w.- powody: środowisko i wykształcenie.
Ochrzczony 24 X 1733 w Łahisznie koło Pińska otrzymał imię Adam Tadeusz, potem w dowód sympatii dla króla przyjął imię Stanisław.
Rodzina Naruszewiczów słynna z urzędów w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI i XVII, podupadła w XVIII w. Jego ojciec, Jerzy (zm. 1752) był już tylko łowczym pińskim. Po śmierci matki, Pauliny z Abramowiczów, ożenił się on z Elżbietą Narbuttówną, z obu małżeństw pozostawił Adamowi liczne rodzeństwo.
Zgodnie ze szlacheckim zwyczajem został oddany do kolegium jezuickiego w Pińsku. Po skończeniu retoryki wstąpił w 1749 do zakonu jezuitów. Tu wykazał zdolność pisania wierszy i skierowano go do Akademii w Wilnie, gdzie trzy lata studiował filozofię. Zaczął wykładać w Wilnie gramatykę. Przejął od starszych współbraci kult dla poezji Sarbiewskiego- przygotował i wydał tomik ineditów, poematów Sarbiewskiego, w którym w przedmowie podkreślił swe zainteresowanie dla tego poety.
Przed 1758 rywalizujący z pijarami jezuici ściągnęli Adama do Collegium Nobilium Soc. Jesu w Warszawie, tu po 1762 nauczał poetyki, retoryki, historii, geografii i języka francuskiego.
Jako protegowany Czartoryskich został w 1758 wysłany na studia do Lyonu, obok, w Vienne otrzymał w 1762 święcenia kapłańskie.
Jako pielgrzym odwiedził Hiszpanię, Włochy i Francję (spotkał się z królową francuską, Marią Leszczyńską).
Dobrze znał francuski i włoski, gorzej niemiecki i grecki.
Przekładał Tacyta przesiadując w Bibliotece Załuskich. Historia Tacyta uczyła bronić wolność publiczną przeciwko przemocy rządzących. Tom I ofiarował królowi w dniu imienin, w dedykacji podkreślając znaczenie znajomości historii ojczystej i powszechnej. Szczególną rolę w edycji pełnią przypisy wyjaśniające zjawiska z kultury antycznej, ale i nawiązujące do naszego kraju.
Biografia Jana Karola Chodkiewicza- ukazała się w 1781, w dedykacji do króla pisze, że pomysł zrodził się na jednym z obiadów czwartkowych, gdy król zasugerował napisanie żywotów sławnych Polaków- Adam napisał 26 Żywotów sławnych Polaków, pozostały one w rękopisie.
Przyczynił się do wydania dzieł Sarbiewskiego pod redakcją F. Bohomolca, przełożył m.in. dzieła podejmujące topos cnoty pojmowanej w duchu chrześcijańskim, odę Przestroga gnuśnym potomkom bitnych przodków.
Pierwszy okres literackiej działalności- wiersze łacińskie i polskie pisane w imieniu Prowincji Mazowieckiej Soc. Jesu., o okolicznościowym i perswazyjnym charakterze.
W Warszawie utrzymywał kontakty z J.A. Załuskim, J.D. Janockim i grupą literatów skupioną wokół A.K. Czartoryskiego.
Uczestników spotkań w Pałacu Błękitnym (siedziba Czartoryskiego) przedstawił w sielance Oczekiwanie pasterza na towarzyszów.
Wiersz Do Muz zamilkłych- powstał w atmosferze rozbioru kraju, przedstawiał niektórych kandydatów do kręgu Stanisława Augusta.
W wielu utworach znajduje odbicie jego związek z rodziną Czartoryskich, np.: Odjazd pasterki- wiersz sentymentalny, adaptacja idylii Ch. E. Kleista, poświęcony Izabeli Czartoryskiej. Na sanie tejże- rokokowy komplement, przekład epigramatu łacińskiego A. Duriniego. Powązki- ukazują Czartoryską jako Cyprdę i Cererę.
W 1770 staje się propagatorem idei reformatorskich podjętych przez środowisko dworu królewskiego i nawiązuje bliższe kontakty z monarchą.
W dwóch pierwszych dwóch tomach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” miał największy po Albertrandim udział- ogłosił 23 utwory, przeważnie przekłady (z S. Gessnera, J.B. Rousseau, P. Patrixa, A.L Thomasa, P.J Sautela, Horacego). W 1771 przejął redakcję pisma zmieniając końcówkę tytułu z „z sławniejszych wieku tego autorów zebrane za pozwoleniem zwierzchności” na „ze sławniejszych autorów zebrane”- świadczy to o szerokich zainteresowaniach i praktyce korzystania z obcych wzorów i motywów.
Posiadał doskonałe wyczucie estetycznych właściwości tłumaczonych utworów.
Podjął się zadania propagandy królewskiego programy reform. Słuszność celów perswazyjnych uzasadnił w wierszu Do Jego Królewskiej Mości przy oddaniu Horacjusza- utwór stanowił program zaangażowanej poezji stanisławowskiej i stał się dedykacją w edycji Pieśni wszystkie Horacjusza przekładania różnych.
Wydał własny tomik przekładów Anakreont poeta grecki- we wstępie poprzedzonym fraszką Kochanowskiego Do Anakreonta ukazał rolę poezji greckiej w spuściźnie staropolskiej.
Założenia moralizatorskie i perswazyjne widoczne szczególnie w utworach do Stanisława Augusta, odach o charakterze filozoficznym, sielankach, satyrach.
W okolicznościowych wierszach podjął obronę władcy przed zarzutami konfederatów barskich, głosił potrzebę reform, wzmocnienie władzy królewskiej, zapobieżenie anarchii.
Sielanka Wesele. Pasterka z okoliczności ślubnego aktu… Potockiego z Lubomirską- wymowny utwór upamiętniający początek współpracy obu rodzin, dający zalążek opozycji antykrólewskiej. Poeta wyraża w nim pragnienie, aby obie rodziny dbały o zgodę narodową.
W oczach ludzi spoza grona Stanisława Augusta był „wodzem poetów polskich”, sławę jego szybko jednak przyćmił Krasicki i Trembecki.
Wiersz Na Pokój Marmurowy portretami królów polskich… nowo przyozdobiony…- reprezentatywny dla zaangażowanej twórczości Adama. Prezentacja poczynań Stanisława Augusta w dziedzinie sztuki, jako władcy i polityka. Ukazuje rolę monarchy jako prawowitego następcy wielkich poprzedników, których poeta przedstawił w wierszu nawiązując do tradycji popularnych w poezji staropolskiej opisów władców tzw. imagines albo icones. Wymieniając monarchów mówi o ich zasługach lub czynach prowadzących do osłabienia państwa i ukazuje współczesną sytuację jako efekt lekkomyślnych poczynań przodków. W zakończeniu przedstawia króla jako ojca ojczyzny- Pater Patriae, troszczącego się o pomyślność kraju, któremu wdzięczność okaże dopiero następne pokolenie. W zwrocie retorycznym do poprzedników Augusta prosi ich o wsparcie go w trudnym dla Polski okresie.
Oda Na obrazy starożytnych Polaków z rozkazu Jego Królewskiej Mości do Biblioteki Zamkowej zebrane- przedstawia świetne czyny przodków i kończy wiersz pochwalnym zwrotem do króla.
Utwory, do których inspiracji dostarczały okoliczności związane z osobistym życiem pisarza, zabiegającego o królewskie łaski i dającego wyraz prywatnym sympatiom, niepokojom, refleksjom, emocjom, np.: Do przyjaciela smutnego, Zabawa moja.
Od wiosny 1771 pełnił funkcję doradcy Stanisława Augusta, służył mu informacjami o historii narodowej, uczestniczył w wyborze portretów do Pokoju Marmurowego, wziął udział w Towarzystwie Przyjaciół Kilku, które podjęło się wydawać pismo periodyczne dotyczące natury rządów, zebrane potem w tom Historia polityczna państwa starożytnych od pewnego towarzystwa napisana, w którym Naruszewicz pisał O zwierzchności krajowej w Tebach, a które to miało na celu pokazanie, że pomyślność państwa zależy od sprawnej władzy.
Stanisław August doceniając jego zasługi obdarzył go w 1771 medalem „Merentibus”, za który Adam odwdzięczył się wierszem Podziękowanie Królowi Jego Mości za dane numizma…
Pod koniec 1771 został obdarzony medalem wieńczącym jego dotychczasowy dorobek literacki i zasługi w dziedzinie publicystyki. Medal przedstawiał popiersie Adama na tle popiersia Sarbiewskiego „sarmackiego Horacego, łaciński napis wskazywał, że król i ówczesna publiczność traktowały Adama jako kontynuatora Muzy Sarbiewskiego.
Oda z okazji nadania tego medalu- O pożytku z nauk nadgrodą w kraju rozkrzewionych…- ukazuje jak osobiste intencję łączyły się z agitacyjnym przedstawieniem programy Rzeczypospolitej. Poeta dziękuje za tak wielkie wyróżnienie, podkreśla rolę mecenatu królewskiego w przywróceniu potęgi Rzeczypospolitej. Wiersz stanowi apoteozę rozumu i ludzkich zdolności. Kończy się wizją zreformowanej, dzięki zabiegom Poniatowskiego, Polski, cieszącej się uznaniem w Europie. Pomysł i całe fragmenty wiersza przejęte z współczesnego francuskiego poety J. Delille'a, ale inna poetyka- skłonność do amplifikacji i hiperboli. Motorem działalności według Adama jest „powab zapłaty”- aluzja do mecenatu. Wiersz przybrał postać apoteozy rozumu i nauki, zgodnej z ideami oświecenia.
Pogarda dla motłochu kierującego się przesądami- satyra Głupstwo.
Racjonalistyczny program i apoteoza „szkiełka i oka”- utwór Balon, przypisywany długo Trembeckiemu.
Charakterystyczną właściwością obywatelskich utworów poety jest ich niemal publicystyczna aktualność. Poezje te wyrażają troski nadzieje patriotów kręgu królewskiego, środkami perswazji starają się skłonić czytających do programy naprawy Rzeczypospolitej.
W satyrach piętnował nieuctwo, próżność, lekkomyślność, podłość.
Satyra Reduty- wbrew pozorom ukazuje rzeczywistość bezpośrednią, nie „metaforyczną”. Przedstawia w sposób wyostrzony sytuację panująca w stolicy w marcu 1774: gdy obradował sejm delegacyjny, rozbawiona elita spędzała czas na balach maskowych opłacanych przez ambasady potencji, które dokonały pierwszego rozbioru. Satyryczny charakter utworu wzmacnia postać narratora, którym jest prowincjonalny szlachcic- tradycjonalista, zdumiony i oburzony zachowaniem się stołecznej society. Utwór został skonstruowany jako pozorny dialog szlachcica chłopcem stajennym, Walkiem, w konkretnym miejscu Warszawy, na skrzyżowaniu Krakowskiego Przedmieścia z Senatorską. Rozmowa charakteryzuje się wyrazistym językiem, kolokwializmami, użyciem przysłów- wzmacnia to ton oburzenia. Współczesnej zepsutej generacji poeta przeciwstawia postępowanie dawnych przodków.
Głos umarłych- ukazuje dzieje Rzeczypospolitej z perspektywy autora piszącego Historię narodu polskiego, znającego przeszłość i przewidującego przyszłość. Poeta podkreśla zasługi króla, piętnuje magnatów, szlachtę przedstawia jako bierną masę manipulowaną przez możnowładców (wcześniej nikt tak ostro o tym nie pisał). W zakończeniu poeta chwali króla i podkreśla jego starania o wychowanie młodzieży i opiekę nad uczonymi.
Kleiner twierdzi, że w utworach Adama istnieje coś z dostojnego piękna, jakim wkładał Kochanowski i, że przywrócił on poezji szerokie tchnienie polityczne, które miała literatura zygmuntowska. Według badacza, był Adam pionierem demokracji antymagnackiej- demokratyzm Muzy Naruszewicza.
Pieniądze- pieniądze dają sławę, przyjaźń, nawet rozum. O wartości osoby w powszechnej opinii świadczy jej majątek, bez względu na to, jak nabyty.
Problem nierówności stanowej- różnica między szlachcicem a chłopem nie ma uzasadnienia naturalnego czy moralnego- wiersze: Różność za życia, Równość po śmierci.
Do gminu- tłumaczony patetyczny wiersz francuskiego poety A. L. Thomasa. Broni mieszczan i chłopów, ich roli w życiu.
Satyra Szlachetność- przypomina, że tytuł magnacki jest wartością pozorną i przypadkową, jeśli nie opiera się na zasługach oczywistych.
Chudy literat- „Chłopi tylko a kupcy są obywatele”- perspektywa zasług dla ludzkości.
Oda. O powinności człowiek w towarzystwie- problem roli człowieka w społeczności, kwestia jego przeznaczenia, użyteczności i rozumnego podporządkowania się wymogowi pracy. Widząc wszędzie nieprawość poeta marzy o harmonijnym porządku, który dostrzega w świecie stworzonym przez Boga. Wiersz nawołuje do akceptacji danego przez Boga powszechnego ładu i aktywnego uczestnictwa w społeczności. Ukazuje porządek fizyczny i moralny. Autor przedstawia kosmos i ziemię jako wielki zegar puszczony w ruch przez boskiego zegarmistrza. Sprawność urządzenia ma świadczyć o mądrości twórcy. Człowiek został wyposażony przez Stwórcę tak, by mógł zaspokoić wszystkie swoje potrzeby i żyć dostatnio. Zło, jednostkowe cierpienie, śmierć nie naruszają porządku całości.
Wiek zepsuty- ukazuje niesprawiedliwość społeczną, w której prym wiodą magnaci.
Pisał także utwory o tematyce filozoficznej, religijnej i osobistej.
Jego marzenia łączyły się głownie z ideami szczęścia ziemianina, przeciwstawionego życiu dworskiemu. Pragnie spokoju na łonie natury, we własnym dworku- wiersze: Nic nadto, Folwark, Strumień.
Pacierz staruszka- z S. Gessnera, ukazuje człowieka w postaci biblijnego patriarchy, z odległej perspektywy spoglądającego na własny los. Wprowadza na teren Polski pietystyczną koncepcję życia człowieka zespolonego z jego twórcą.
Szczęśliwość- ukazuje obraz harmonii świata i miejsce w nim człowieka. Koncepcja świata, nad którym sprawuje opiekę Opatrzność. Z woli Boga zrodził się porządek, w którym obracają się także jednostki ludzkie poddane obowiązującym prawom. Utwór uwypukla społeczną koncepcję człowieka i ludzkości. Wizja poety zgadza się z doktryną fizjokratów („nauka prawa przyrodzonego”). Szczęście osiąga się przede wszystkim uczestnicząc w życiu społecznym (podobnie w myśli katolickiej, w ujęciu św. Augustyna). Nieszczęście człowiek sprowadza na siebie sam, kierując się namiętnościami i psując istniejący porządek.
Hymn do Boga…- wielka pochwała „Sprawczyni Wiecznej” świata, stale nim władająca. Koncepcja Stwórcy, wobec którego człowiek jest „lichym zlepkiem”. Jego pokorny umysł wyraża wdzięczność za dary.
Hymn do słońca- ukazuje wszechpotęgę Boga, wielkość jego dzieła i jego potęgę, które są nie do opisania. Mądrość Stwórcy wszystkim kieruje, bez jego woli świat przestał by istnieć. Człowiek jest niewdzięczny, ale harmonia wszechświata ma go przekonać o wielkości Sprawcy.
Kartezjanizm, fascynacja naukami matematycznymi i fizycznymi, racjonalizm, empiryzm- niepisana podstawa Soc. Jesu.
Polscy jezuici, rówieśnicy Adama- Wyrwicz, Albertrandi, Poczobut,, J. K. Rogaliński, młody Łuskin.
Vanitas vanitatum. Próżność nad próżnoścami. (Z Salomona)- adaptacja Woltera, charakter inny niż pierwowzoru. Pozorność zaszczytów i dostatków jest niczym wobec wieczności i Boskiej mądrości. Adam bliższy jest tradycyjnej wersji biblijnego toposu. Piętno wolterowskiego epikureizmu zostało u poety stonowane radą, by używając dóbr przyrodzenia nie przekroczyć granic określonych przez Stwórcę i rozum. Pojawia się nakaz- im więcej bierzesz darów od Boga, czyń większą sprawiedliwość i pomnażaj cnoty. Wiersz zamyka obraz nicości człowieka i miłości Bożej.
Niektóre wiersze są obsceniczne, reprezentują poezję „swawolną”, są rodzajem poetyckiej i towarzyskiej zabawy oraz przejawem „poezji dessertowej” w kręgu obiadów czwartkowych.
Adam uległ na pewno w jakimś stopniu kryzysowi, który w XVIII w. przechodził kler, gdy dostojnicy pełnili również funkcję dworzan.
Daniel Kalwiński na zniesienie zakonu jezuitów- egzemplifikacja liryki roli. Oddzielenie podmiotu mówiącego od autora stanowiło zabieg świadomy. W usta Daniela Kalwińskiego włożył wypowiedź o tendencjach libertyńskich, drastycznie sformułowaną- było to wynikiem szoku, jakiego doznał wskutek rozwiązania zakonu jezuitów.
Jego związek z „Monitorem” nie jest znany. Publicystyczny temperament ujawnij w wielu wierszach.
Broszura Suum cuique- autor broni króla przed zarzutami przeciwników. Ukazuje historyczne przyczyny upadku kraju. Odpowiedzialność za konfederację i wojnę domową składa na zelantów występujących przeciw uprawnieniom dysydentów. Argumentuje legalność elekcji Stanisława Augusta. Wobec nadchodzących wiadomości o przygotowywanym rozbiorze broszura skłania czytelników do zgody i wspólnego wystąpienia przeciw pretensjom innych krajów. Adam z przyjaciółmi zaczął gromadzić dokumentację dla odparcia żądań zaborców- Zbiór deklaracji, not i czynności główniejszych,…
Broszura Sprawa między Księciem Adamem Czartoryskim… i Fr. Ryxem… oskarżonymi… o zamysł strucia Księcia R.- przedstawia postać aferzystki Marii Dogrumowej, przebieg sprawy i zwracała uwagę na znaczenie potwarzy rzuconej na osoby z kręgu króla.
W 1778 objął biskupstwo smoleńskie i wszedł do Senatu. W czasie Sejm Wielkiego pośredniczył między królem a Kołłątajem. Opiekował się ks. Franciszkiem S. Jezierskim.
Został biskupem i spędzał wiele czasu w Janowie Podlaskim- rezydencji biskupów brzesko- łuckich.
Zwolennik konstytucji, w pierwszą jej rocznicę wygłosił kazanie Głos… przy założeniu pierwszego kamienia na Kościół Opatrzności Boskiej…- ostatnia publiczna wypowiedz Adama, rekapitulacja całej jego działalności pisarskiej. Wyraża radość z uchwalenia Konstytucji i pogląd, że kraj stanie się odtąd państwem niezależnym. Zwraca uwagę na okoliczności towarzyszące upadkowi kraju- zaznacza, że Rzeczypospolita jako jedyna w dziejach świata tak długo wytrwała w takiej sytuacji. Kazanie kończy modlitwą, by Bóg oświecił naród i pozwolił spełniać zamiary Konstytucji.
W pałacu Pod Blachą, gdzie zamieszkał, poznał Magdalenę Jezierską, z która do końca życia pozostawał w przyjaźni. Swe uczucia do Jezierskiej wyraził w wierszu Odjazd- erotyków nacechowany szczerością uczucia. Adresatka ukazana jako śliczna Nimfa- Korynna. Dzięki jej pięknu i miłości poeta ożywił się i odmłodził. I Do Astronoma.
W czasie powstawania Historii powstał m.in. utwór Do bizuna i wiersz z okazji śmierci przyjaciela, Jacka Grodzkiego.
Luciński podczaszy JKM do autora „Podstolego”- świadectwo żartobliwej polemiki między Krasickim a Naruszewiczem. Inspiracji dostarczyły okoliczności o charakterze dworskim i politycznym.
Przy otwarciu Sali Narodowej…- echa sporów toczonych na Sejmie 1786, gdy magnacka opozycja wystąpiła przeciw królowi. Wiersz podejmuje motyw kontrastu między wspaniałą przeszłością a złą teraźniejszością. Jak w Głosie umarłych w ustach postaci ukazanych w Sali Narodowej pojawiły się zarzuty wobec współczesnych. Ukazuje tragizm sytuacji kraju i niebezpieczeństwo, któremu należy jak najszybciej zaradzić.
Brał udział w diariuszach podróży Jego Królewskiej Mości z roku 1784 i 87.
Kantata w dzień inauguracji statui Jana III…- utwór okazjonalny, libretto do kantaty. Uroczystość odsłonięcia pomnika Sobieskiego w Łazienkach miała wzmocnić władze królewską, przypomnieć czyny przodków, zachęcić do zgody narodowej. Wzorem włoska kantata dramatyczna o schemacie bukolicznym. Forma umożliwiała wyrażenie sądów o Sobieskim połączonych aluzjami do planów Stanisława Augusta. Elementy heroiczne przedstawiał „marsz żołnierski” śpiewny przez „chór powszechny”. Pasterki śpiewające arię nawoływały do poparcia króla.
Naradźcie się i pomóżcie ojczyźnie-utwór o charakterze obywatelskim, przemówienie do zbierających się posłów na Sejm Wielki. Ukazuje tragiczną sytuację Rzeczypospolitej, państwa słabego i bezrządnego, o którego losach decydują sąsiedzi. Zachęca do szybkiego działania, umocnienia wojsk i wykorzystania sytuacji wojny Rosji z Turcją i Szwecją.
Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej pod pretekstem zachowania chociaż niektórych postanowień Konstytucji, także złożył do niej akces. W wyniku późniejszej sytuacji wycofał się z życia politycznego.
Uformowany intelektualnie w środowisku jezuickim, pozostał wierny zasadom poglądu głoszonego przez ten zakon, choć na przekór temu był człowiekiem pełnym temperamentu i myślowej otwartości, żyjącym w czasach o obyczajowych i filozoficznych tendencjach innych niż jezuickie.
Przez wykształcenie i upodobania zakorzeniony był w kulturze antycznej, ale poszukiwał wzorów wśród zróżnicowanych nurtów literatury współczesnej.
Z pasją i dociekliwością tropił ludzkie wady, zafascynowany był mocą poezji, potrafił formułować celne maksymy, biegle władał słowem, oddał swe pióro w służbie programy edukacyjnego współczesnego społeczeństwa, świadomie przyjął i realizował rolę pisarza wspierającego swym piórem władcę i państwo.
Pozycję poety dworskiego godził z postawą demokraty piętnującego magnackie przywileje, biorącego w obronę chłopów i mieszczan.
Było w nim coś z archaicznego wzorca profety przepowiadającego nieszczęścia i nawołującego do poprawy.
Czasem oddalał się od wielkich spraw publicznych i pisał ze spokojem i liryzmem o sobie, własnych pragnieniach, wzlotach, upadkach.
Wierny przekonaniu o ważnej roli słowa poetyckiego w życiu społecznym, głoszonym poglądom oraz ludziom.
Naruszewicz zmarł w 1796 w Janowie Podlaskim. Napis na trumnie, który kazał umieścić wyraża jego chrześcijański optymizm- „Serce moje i ciało moje spoczywa w nadziei”.
Historia narodu polskiego od początku chrześcijaństwa, t.2-7, 1780-1786:
Król zlecił mu pracę nad tym utworem w 1774. Otrzymał za to liczne beneficja (urzędy, wsie).
Zgodnie z intencją króla miała ukazywać tradycje monarchiczne państwa (wcześniejsze dzieła prezentują szlachecki republikanizm).
Zdawał sobie sprawę z trudności, konieczności przestudiowania wielu materiałów, wielkości dzieła. Uważał, że piszący dzieje narodowe powinien dokonać krytycznej oceny źródeł i zbadać przyczyny osłabienia władzy króla.
Pracę nad historią i odwiedzanie probostw położonych na Litwie wpłynęły na zmniejszenie się zainteresowania poezją i redakcją „Zabaw”.
O związanych z pracą Adama nadziejach świadczy przyznany mu przez króla Order św. Stanisława, za który poeta wyraził podziękowanie w wierszu Proemiando incitat (nagradzanie zachętą)- pochwała królewskiej nagrody, podkreślenie oddania piszącego i zapewnienie, że oczekiwania zostaną spłacone w postaci wielkiego dzieła.
O powszechnym uznaniu, jakim się cieszył świadczy sporządzona przez Bohomolca edycja Dzieł (tomy 1-4, 1778).
W 1781 król mianował go pisarzem wielkim litewskim, a w 1783 odznaczył orderem Orła Białego.
Wydana u M. Gröolla.
Dzieje od panowania mieszka do śluby Jadwigi z Jagiełłą w 1386.
Pierwszy tom obejmujący informację o ludach zamieszkujących tereny przyszłej Polski, ukazał się dopiero 1824.
Dzieło polemiczne w stosunku do sarmackiej wizji dziejów.
Ukazuje w kategoriach oświeceniowych koncepcję postępu, zrywa z biblijną wizją rozwoju i prowidencjalizmem.
Tom I- wykorzystał najdawniejsze źródła, odrzucił informację o Lechu, Wyszomirze, Krakusie, Wandzie, wojnach Polaków z Aleksandrem Macedońskim, stwierdził, że ojca Mieszka, Ziemowita, nie można być pewnym.
Wbrew Rousseau uważał czasy pierwotne za epokę „grubego barbarzyństwa”, anarchicznej samowoli i prymitywizmu gminowładztwa, nie idealizował pierwotnego stanu, w którym kiedyś znajdowali się Polacy.
Powstanie monarchii uważał za konieczność dziejową
Zróżnicowanie społeczne wynikało z przyjętej przez historyka teorii najazdu. Adam zaakceptował podział stanowy, choć stale nad nim reflektował. Jego postawa to wyraz miarkowanego demokratyzmu, sprowadzającego się do humanitarnego współczucia.
Problem władzy królewskiej i przyczyn jej osłabienia. Do śmierci Krzywoustego rządzili w Polską Piastowie z władzą absolutną. To okres „przodków poczciwych”.
Upadek monarchii absolutnej dostrzegł za Ludwika Węgierskiego, gdy zaczęła się epoka elekcji królów, konfederacji, bezprawa i przemocy arystokracji.
Wyraźna krytka współczesności- konieczność uznania własnych win jako przyczyny nieszczęść.
Jego krytyka wad społecznych nie jest pesymistyczna, zawiera wiarę, że naród potrafi ją naprawić.
Historia odegrała ważną rolę w szkołach Komisji Edukacji Narodowej i w okresie obrad Sejmu Wielkiego. Dostarczała posłom motywacji w kwestiach monarchii parlamentarnej, wzmocnienia wojska i skarbu. Do sądów poety nawiązywali potem zwolennicy monarchizmu zgrupowani w krakowskiej szkole historycznej.
1