Adam Naruszewicz: Liryki wybrane. Oprac. Juliusz Wiktor Gomulicki. Warszawa 1964.
WSTĘP:
(Tytuły punktów pochodzą ode mnie, nie od Gomulickiego. ;-))
1) Opinie o Naruszewiczu
Autor wstępu uważa, że przez lata Naruszewiczowi działa się krzywda, mimo że prawie wszystkie jego wiersze zostały wydane jeszcze za jego życia.
Pierwsze zebranie i wydanie drukiem: 1778 r.
Czterotomowa edycja zawierająca utwory oryginalne i tłumaczone: 1804-05, 1825, 1835, a w 1882 - czwarte wydanie (Chmielowski) pomijające przekłady, ale z dodatkiem zawierającym 13 wierszy-ekstrawagantów. 1902 - rehabilitacja satyr (Chrzanowski), parokrotne ich wydania, ostatni raz w 1962.
Jednak edycja Chmielowskiego nie obejmuje około 50 oryginalnych wierszy erotycznych, libertyńskich i okolicznościowych, powtarza krzywdzący i zamazujący jego osobowość poetycką układ edycji Bohomolca.
Wiele wierszy Naruszewicza zostało przypisanych Stanisławowi Trembeckiemu.
Sukces satyr Naruszewicza przyniósł szkodę jego poezji lirycznej, która jest lekceważona albo oceniana przez pryzmat satyr.
Krzywdzące były opinie pseudoklasycznych krytyków warszawskich, m.in. Dmochowskiego, i były powtarzane przez współczesnych nam historyków literatury, choć były „ukute w środowisku pisarzy poprawnych, ale chłodnych i anemicznych, hołdujących jedynie nakazom dobrego <<smaku>>”. Autor wstępu porównuje późne sądy o poezji Naruszewicza z wczesnymi sądami o poezji Mickiewicza (wstręt do nowatorstwa, itp.). Krytycy klasyczni uważali poezje Naruszewicza za szumne, nadęte, grubiańskie, gminne. Krytycy stołeczni (Brodziński), litewsko-ruscy (Kraszewski) i galicyjscy (Mecherzyński) byli zbyt leniwi, żeby zweryfikować opinię o Naruszewiczu.
Dopiero Bełcikowski, Chmielewski i Chrzanowski doprowadzili do złagodzenia sądów o tym poecie. Zajmowanie się głównie Naruszewiczem-satyrykiem uległo zmianie dopiero w ostatnich latach, ale w studiach o jego liryce zbyt dużo uwagi poświęca się jej dziwactwom, niż oryginalnym osiągnięciom. Borowy i Zgorzelski dostrzegli kunszt formy i nowatorstwo, a Kleiner przyznał poecie głęboką troskę obywatelską, świadomość momentu dziejowego i stanowczą postawę antyfeudalną. Opinie te były jednak obwarowane wieloma zastrzeżeniami i wentylami bezpieczeństwa. W antologii Jana Kotta (Poezja polskiego Oświecenia) Naruszewicz jest wymieniony tylko z nazwiska, a dwa jego wiersze są przypisane Trembeckiemu.
2) Wpływy w twórczości Naruszewicza
Debiut Naruszewicza - 1749 r. (miał wtedy 16 lat) - próg polskiego Oświecenia. Tak więc twórczość Naruszewicza rozwijała się na pograniczu dwóch okresów - kierował się ku temu, co nowe, ale stare jeszcze ciągle go krępowało. „Stare” to ciągle wmawiany Naruszewiczowi sarmatyzm literacki, choć Naruszewicz inspirował się głównie Kochanowskim (barwa i ciepło jego pieśni) i Sarbiewskim („kunsztowne zawijasy”)
Naruszewicz studiował w Lionie, podróżował po Niemczech, Francji i Włoszech, być może też po Hiszpanii. Zapoznał się wtedy z klasycystyczną poezją (satyry Boileau, bajki i powiastki La Fontaine'a, liryki Jean-Baptiste'a Rousseau, Ecouchard-Lebruna, Thomasa, Grecourta). Znał też drugorzędnych jezuickich poetów łacińskich, Salomona Gessnera (sielanki). Tak więc z zagranicznych podróży przywiózł bogaty bagaż lekturowy, który objawił się później w redagowanych przez niego „Zabawach przyjemnych i pożytecznych”.
Naruszewicz w 1762 został profesorem poetyki i retoryki w kolegium jezuickim. Był też tak jakby urzędowym poetą mazowieckiej prowincji zakonu jezuitów - pisał na zlecenie przełożonych panegiryczne wiersze gratulacyjne, powitalne, pożegnalne, kierowane do monarchy, itp. Dlatego jego poezja łacińska, pisana na zlecenie, była utrzymana w dotychczasowej konwencji stylistycznej, ale jego poezja polska to już zupełne novum w naszym kraju - przynosiły nowe u nas kształty stylistyczne satyry Boalowskiej i bajki Lafonteinowskiej oraz nowe europejskie ujęcia ody, sielanki, epigramatu - były to przekłady albo parafrazy wierszy Rosseau, Thomasa, Gessnera i innych.
Obowiązki szkolne, zakonne i później dworskie sprawiły, że Naruszewicz nie stworzył zbyt wiele prywatnej poezji, która jest najbardziej oryginalna, a była dotąd pomijana. Doszły w niej do głosu przekonania, uczucia i pragnienia, a także śmiesznostki i słabości poety.
Ten prywatny dorobek poetycki Naruszewicza był przez tak długi czas nieznany, bo w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” publikował te wiersze przeważnie anonimowo albo pod pseudonimem. Ponadto Bohomolc oparł swoje wydanie wierszy Naruszewicza głównie na drukach z „Zabaw...” albo na drukach ulotnych, prawie nie korzystając z rękopisów (i gubiąc kilka). Niektórych Naruszewicz nie pozwolił mu wydrukować (erotyki, obsceny). Wierszy były ułożone bezładnie, niepodzielone w żadne grupy tematyczne.
3) Styl Naruszewicza
Autor wstępu podaje przykłady na to, że Naruszewicz umiał pisać ze „smakiem” i „wdzięcznie”, z zewnętrznym kunsztem i wewnętrzną prostotą - niestety, nie podał tytułów, tylko cytaty, więc nie umiem wszystkich przykładów zidentyfikować - na pewno było Do kominka i Suplika poetów do Apollina. Zwraca uwagę na „harmonię naśladowczą” (dźwiękonaśladownictwo) w wierszu o Sobieskim. Naruszewicz pisał też, używając „gminnych słów” i „pospolitych obrazów”, potrafił być zarówno „rozgadany”, jak i „lapidarny” - za pomocą dystychu potrafił scharakteryzować całą rzeczpospolitą szlachecką („Bo w Polsce złota wolność pewnych reguł strzeże:/Chłopa na pal, panu nic, szlachcica na wieżę.”). Zwracał też uwagę na moralność tego okresu. Rozbiór polski nie wydobył spod jego pióra elegii patriotycznej, ale sprawił, że Naruszewicz stał się „głębszym” poetą i odbił się w różnych wierszach z lat 1773-1778. Coraz częściej obok „niefrasobliwego piewcy uroków życia i uroków natury” zaczął się pojawiać poeta-myśliciel, poeta-patriota.
4) Kasacja zakonu jezuitów i bluźniercze wiersze
Lata przypadające na Sejm Delegacyjny (1773-75) to okres wielkich przemian w życiu i twórczości Naruszewicza. Skasowano zakon jezuitów, poeta nagle stał się wolny od bycia mnichem, nauczycielem, wychowawcą, wiernym sługą zakonu. Najpierw był osłupiały, potem czuł się bezradny, a potem był wściekły na papieża. Gniewem ogarnął też żebracze zakony (dominikanie, franciszkanie), fanatyzm religijny, świętych czczonych przez katolików, a nawet niektóre sakramenty. Gniewu tego nie mógł wyrazić w półoficjalnych wierszach (Adieu kochanym jezuitom było łzawym pożegnaniem, Suplika do JKMości - podaniem o emeryturę, Na ruinę jezuitów - artykułem publicystycznym), więc wyładowywał się w długiej diatrybie poetyckiej, pisanej pod pseudonimem Daniel Kalwiński i adresowanej do Trembeckiego (Daniel Kalwiński do Trembeckiego na skasowanie jezuitów). W tym wierszu, jak również w innych, które nie były pisane na zamówienie, tylko kierowane prawdziwym natchnieniem poetyckim (wywołanym przez gniew, poczucie niesprawiedliwości i racjonalną ocenę rzeczywistości), Naruszewicz był zdolny do prawdziwych „bystrości” i „zapędu”. Nikt inny nie skierował takich ostrych sztuk pod adresem papieża, w dodatku w tak doskonały sposób - dosadny, obrazowy, a jednocześnie jasny i zwięzły. Obraża też zakony żebracze (pyta, jaki jest z nich zysk). Wszystkie pierwotne egzemplarze wiersza Naruszewicza zostały zniszczone, prawdopodobnie z rozkazu Stanisława Augusta (a na prośbę nuncjusza papieskiego). Dopiero po jakimś czasie odkryto, że Daniel Kalwiński to Naruszewicz, niektórym kopistom pomylił się jednak nadawca z odbiorcą i wiersz przypisano Trembeckiemu. Naruszewiczowi zależało jednak na pozorach, bo otrzymał koadiutorię smoleńską i biskupstwo emauskie. Naruszewicz przetłumaczył nawet z Woltera Księgę Eklezjasty (?), w której tenże atakuje religię. Oryginał został spalony w paryskim Parlamencie, a przekład... został wydrukowany w „Zabawach Przyjemnych...” i w dziełach zebranych wydanych przez Bohomolca - anonimowo, pod tytułem Vanitas vanitatum. Naruszewicz dodał do niego swoje własne fragmenty, przez co pogłębił, zaostrzył i ustawił klasowo ten utwór - jest to wyjątkowe zjawisko w dziejach literatury polskiego Oświecenia.
5) Erotyki
Po kasacji jezuitów, obyczajowość Naruszewicza znacznie się rozluźniła („puścił wodze pożądliwości”). Pisał lekkie wiersze erotyczne na użytek Stanisława Augusta. Czytano je na obiadach czwartkowych. Były to głównie przekłady albo parafrazy swawolnych Contes La Fontaine'a. Dla celów obiadów czwartkowych powstał pewnie też Słowik i bardzo pieprzna Kapituła bernardynów. Stanowiły one też akompaniament dla lepiej lub gorzej ukrytych miłostek poety. Jednak w końcu zakochał się naprawdę i napisał jeden z najpiękniejszych polskich erotyków, jakie powstały za panowania Stanisława Augusta - Odjazd. Jego bohaterką była Korynna, która naprawdę nazywała się Magdalena z Eysymontów Jezierska. Wydrukowany został w „Zabawach...”, a w dziełach zebranych już nie, bo ukochana Naruszewicza była mężatką i cała Warszawa huczała od plotek. Inne erotyki do Korynny nie dostały się do druku, w rękopisie zachował się jeszcze tylko jeden - Do Astronoma.
6) Naruszewicz jako obrońca chłopów i pionier demokracji antymagnackiej
Naruszewicz jest słusznie nazywany „pionierem demokracji antymagnackiej” (Kleiner), bo najodważniej i najbardziej konsekwentnie z pisarzy polskiego Oświecenia krytykował egoistycznych magnatów. Był też rzecznikiem chłopów, których naprawdę kochał. Sam pochodził ze zubożałych potomków starożytnego rodu i napatrzył się na krzywdę chłopów. Już na początku pracy w „Zabawach...” opublikował kilka przekładów (Różność za życia, Różność po śmierci), które prezentowały jego stanowisko w tej sprawie, a najdobitniej było widoczne w parafrazie Thomasowskiej ody Do gminu. Naruszewicz prawie co roku poświęcał chłopom kilka słów serdecznego współczucia w którymś ze swoich utworów, w którym przeciwstawiał ich okrutnym panom, żerującym na mozolnej pracy chłopów. Określał też zbytki panów jako produkt uzyskiwany z krwi, łez i potu poddanych.
7) Poezje polityczne i Balon
Od 1776 - wieloletnia, wyczerpująca praca nad Historią narodu polskiego zawęziła nurt poetycki. Wiele utworów politycznych - troska o przyszłość kraju; wiele utworów to artykuły publicystyczne lub przemówienia parlamentarne powstające głównie w dobie Sejmu Czteroletniego (badacze odnaleźli jeden taki wiersz - Nie złudzę Cię, Narodzie, ani trąbię wojny - powstały prawie na pewno w 1788). Niedawno dorzucono Balon, wydrukowany w anonimowej ulotce w 1789 r. - wcześniej przypisywany Trembeckiemu, ale Bruno Kiciński umieścił go pośród wierszy co do których nie miał pewności, że są autorstwa Trembeckiego. Późniejsze przedrukowywanie Balonu aż do 1963 r. uczyniło go najpopularniejszym wierszem Trembeckiego. Dowodem na to, że to nie utwór Trembeckiego, są słowa, że Polak to Sarmata, bowiem Trembecki nigdy by się tak nie wyraził - w przeciwieństwie do Naruszewicza. Brak też u Trembeckiego takich słów jak: latawce, padł, podniebie, polot, niezłomny, troisty, itd., które znajdujemy w wielu utworach Naruszewicza. Balon to jedna z najpiękniejszych XVIII-wiecznych pochwał geniuszu ludzkiego - pochwała rozumu wiązała się z gorącą wiarą poety w sukces Sejmu Czteroletniego i w pomyślne rozwiązanie kłopotów Rzeczypospolitej. Identyczne myśli i nadzieje zawiera list Naruszewicza do Stanisława Augusta z 7 maja 1789 r. W latach następnych zamieszkał w „wiejskiej pustelni janowskiej” i ponoć oznajmił, że więcej pióra do ręki nie weźmie. Umarł w kilka miesięcy po ostatnim rozbiorze „z cierpienia patriotycznego”. Gomulicki określa go poetą-ogniem, uzasadniając jego zapał, gniew, oburzenie wyzierające z jego utworów patriotycznych, obywatelskich, polemicznych, miłosnych i przyjacielskich.
4