Łukasz Łapiński
Geneza i funkcjonowanie przydomku w społeczności drobnoszlacheckiej
na przykładzie rodu Łapińskich

Powtarzalność imion i nazwisk spowodowała potrzebę wykształcenia innego niż nazwisko wyróżnika jednostki w rosnącym dynamicznie nowożytnym społeczeństwie. W środowisku drobnoszlacheckim obok jednobrzmiącego dla wszystkich mieszkańców wsi nazwiska pojawił się przydomek. Dodatkowy identyfikator pojawiał się coraz częściej w aktach poborowych czy też sądowych, gdy konieczność identyfikacji nakazywała posługiwanie się dodatkowymi określeniami zwyczajowymi.

Pierwsze imioniska, jak to zwykła mawiać na swe określenia szlachta, pojawiały się już w wieku XV, gdy ród drobnego rycerstwa coraz bardziej się powiększał. Pierwsze przydomki bardzo często dawały nazwy powstającym na nowo punktom osadniczym. W przypadku Łap najstarsze przydomki pojawiają się już na popisie ziemian w roku 1528. Wśród szlachty z Łap na pospolitym ruszeniu tego roku stanęli: Jan Rachowy Siwy, Wojtasz Szczyrbicz i Mikołaj Kucz. Nie były to z pewnością wszystkie przydomki funkcjonujące wówczas w Łapach. Możemy się domyślać, że większość zaścianków Łapy drugi swój człon zawdzięcza nazwie gałęzi rodu. Na przykład przydomek Bursza noszony przez Jana z Łap na początku XVI wieku dał początek nazwie wsi Łapy Bursięta (późniejsze Goździki). Łapy Stryjce zapewne pochodzą od Andrzeja zwanego Stryjcem, a Łapy Kosmytki od jakiegoś Łapy zwanego Kosmytką, z kolei Łapy Pluśniaki powstały z działu ziemskiego Macieja Łapy Pluśniaka.

Przydomki były bardzo często dziedziczne w obrębie rodu - wspomniany przydomek Kucz funkcjonował w wiekach kolejnych, określając potomków Mikołaja Kucza i odróżniając ich od sąsiadów noszących podobne imiona.

Z czasem przydomek przestał być wystarczającym wyróżnikiem w obrębie wsi. Działo się tak w przypadku, gdy gałąź rodu rozrastała się na tyle, że wioska zapełniała się potomstwem jednego właściciela. W ten sposób dawne przydomki zanikały a na ich miejsce powstawały nowe. Dla przykładu posłużyć może zaścianek Łapy Bursięta. W pierwszej połowie XVI wieku zamieszkiwany przez trzech synów Jana „Burszy”, w pokoleniu trzecim, jego wnuków było już dziesięciu. Mimo, iż każda z trzech gałęzi wykształciła swój przydomek, kolejne pokolenia wykształcały nowe wyróżniki. Takie procesy zauważamy także w innych miejscowościach na przykład w Łapach Szołajdach, gdy po Mikołaju Chytroszu pozostało sześciu synów, przydomek nie został przez nikogo odziedziczony i każdy z braci począł nazywać się inaczej.

Oprócz przydomków istniały także przezwiska szlacheckie. Różnica polegała na tym, że przezwisko nadane przez sąsiadów, charakteryzowało daną osobę w społeczeństwie i było konkretnie do niej przypisane. Jeśli zostało dziedziczone przez potomstwo stawało się przydomkiem. Czasem jednak szlachta zaściankowa także przydomki dziedziczne nazywała przezwiskami.

Prawdziwa eksplozja dodatkowej nazwy szlachty, następuje na przełomie XVI/XVII wieku. Wiązało się to ze znacznym wzrostem ludności w zaściankach. Już na początku XVII wieku odnotowanych mamy większość późniejszych określeń.

Jeśli chodzi o typy przydomków to można podzielić je na kilka grup. Najprostszym wyróżnikiem było określenie patronimiczne, czyli odimienne. Zazwyczaj takie nazwy pochodziły od przodka o charakterystycznym i rzadko spotykanym imieniu. Taką genezę mają takie przydomki jak: Augustynik, Aleksandrzyk, Florek, Kasprzyk, Rafalik, Gawrysik, Łukaszyk. Bywały jednak patronimikony od imion popularniejszych, jak: Janowik, Michaluk, Pawlak, Szymanik, Wojtasz.

Drobny szlachcic mógł zasłużyć sobie na określenie, przez swoje charakterystyczne cechy. Mogły to być cechy jego charakteru jak: Chytrosz, Cichoń, Dziczak, Płaksa, Żywotek, lub wyglądu zewnętrznego: Kopeć, Nosal, Siwy, Szata. Być może, część określeń odzwierzęcych, miała związki z cechami charakteru, jak na przykład: Baran, Kaczorik, Wilczak.

Przydomek mógł także przylgnąć do osoby, która zachowała się w pamięci sąsiadów innymi specyficznymi cechami. Na przykład drobny szlachcic z Łap Barwik, który nadużywał, w swoich wypowiedziach, słowa „bodaj” został Bodajem, z kolei jego sąsiad z Łap Goździk, który jako jedyny środek transportu używał swoich nóg, nazwany został Piechotą. Jedni bracia mogli poszczycić się w rodzinie godnościami ziemskimi (przydomek Woźny) lub kapłańskimi (na przykład Plebanik, Księżyk), innych wyróżniał wyższy stan majątkowy (Dworzak, Półpanek).

Kolejną grupę przydomków tworzyły określenia odzawodowe. Do tej grupy w Łapach, zaliczyć należy takie jak: Kowalik, Krawczyk i Furman. Ciekawym typem wyróżnika szlacheckiego, były określenia odherbowe. Nazwa dawnego rodu przetrwała w przydomkach grupy krewnych z zaścianka Łapy Wity. Na początku XVII wieku nazywali się Łubami, często zastępując nazwisko Łapa. Podejrzewamy, że taką genezę ma także Laba w Łapach Zięciukach, czy też Łabaj w Łapach Dębowinie.

Niestety nie wszystkie przydomki są dziś do możliwe do odszyfrowania. Zagadkę stanowią takie nazwy jak: Jacy, Kondub, Kuś, Ożga, Wozoik.

Źródła nie są aż tak bogate w informacje o „szlacheckich przezwiskach”. W księgach ziemskich szlachcic z Łap wymieniany jest przede wszystkim z imienia, nazwiska i nazwy dziedziczonej wsi. Przydomki występują sporadycznie. Lepiej sytuacja przedstawia się z księgami metrykalnymi. W księdze chrztów z Suraża z początku XVII wieku, odnajdujemy masę określeń drobnej szlachty z Łap. Część z nich miała charakter osobisty i nie powtórzyła się w późniejszym okresie. Przezwisk takich jak: Cieślak, Podwieczorek, Rybak, Suchomierczy, Zbożny nie spotykamy nigdy więcej. Także w rejestrach skarbowych dodatkowe określenia szlachty pojawiają się z różną częstotliwością. Najbogatszym, w tego typu informacje, jest pogłówne z roku 1663, bardzo istotne źródło do historii przydomków. Kolejne spisy podatkowe zaniedbują ten problem.

Ponadto rzadko które określenie drobnego szlachcica posiadało jedną ustaloną i niezmienną formę. Przydomek Bąk występuje także jako: Bonk, Bączek, Bączyk, Bączak, Ponczek, kilka form ma Pleban jak na przykład: Plebanik, Klebunik, Kleban, Klepan. W wiekach XVII-XVIII nazwy te przechodziły ewolucję, ustalając się w wieku XVIII. Zdrobnienia występują masowo w rejestrze z 1663 roku. Nazwy takie jak Mań, Kopeć, Kobylak, Oładź, Kucz, podane są jako: Manik, Kopciuk, Kobylanczyk, Oładzik i Kuczyk.

Przydomki były charakterystyczne dla poszczególnych zaścianków i jeszcze w początkach XVII wieku można było określić który z jakiej wioski pochodził. Na przykład w Łapach Goździkach żyli: Żywotki, Manie, Kasprzyki, Paliki, Kuźniki i Kopcie, a w Łapach Dębowinie: Gryki, Bąki, Roszmiany, Więchy itd. Wolny obrót ziemią, odsprzedaże, zamiany, czy też ożenek z córką - jedynaczką umożliwiał przemieszanie i powtarzalność przydomków w kilku wsiach. Już w świetle rejestrów pogłównego, Łapińscy z przydomkiem Kisławy żyli w Łapach Bocianach i Łynkach, Półpanków spotykamy w Łapach Stryjcach, Dębowinie i Szołajdach, podobnie Bąków zamieszkujących kilka sąsiednich wsi. W wieku XVIII przy okazji zagęszczenia wiosek szlacheckich, nastąpi przemieszanie nazw rodowych w obrębie różnych zaścianków.

Przydomki funkcjonowały jeszcze w wieku XIX znajdując czasem odzwierciedlenie w księgach metrykalnych. Wielkość rodu Łapińskich jak najbardziej usprawiedliwia fakt istnienia dodatkowych wyróżników. Jeszcze do dzisiejszych czasów niektóre rodziny zachowały świadomość przynależności do różnych „podrodzin” wielkiej drobnoszlacheckiej rodziny. Przydomek w czasach dawniejszych przejmował dzisiejszą funkcję nazwiska. Niestety zjawisko przydomku szlacheckiego zanika już w pokoleniach najmłodszych.

Tabl. 1. Przydomki używane w Łapach w XIX w wg nazw zaścianków.

Zaścianek	Przydomki
Ł. Barwiki	Bodaj, Jacy, Kobylak, Kuś, Kwiatek, Pawlak
Ł. Bociany	Gawrysik, Kisławy, Michaluk
Ł. Dębowina	Basiewicz, Bąk, Furman, Gryka, Kuc, Oładź, Roszmian, Ruka, Szymanik, Więch, Wojtasz
Ł. Goździki	Kacprzyk, Kopeć, Mań, Pal, Piechota, Żywotek
Ł. Kołpaki	Janowik, Pleban, Sadło, Szram
Ł. Korczaki	Drążak, Gębiak, Oładź, Wojdowicz
Ł. Łynki	Kisławy, Kondup, Półpanek
Ł. Nowosiółki	Dzwigosz, Jurczak, Kaczor, Kowalik, Wozuj, Wzorek
Ł. Pluśniaki	Bąk, Półpanek
Ł. Szołajdy	Augustynik, Bąk, Gmer, Jaśko, Rafał, Wojtasz
Ł. Wity	Kaczor, Konstanciuk, Kuś, Oficjan, Wzorek
Ł. Zięciuki	Krawczyk, Laba, Stalug, Szata

Tabele 2 i 3 są szczegółowym zestawieniem przydomków wygasłych i funkcjonujących na przestrzeni XVI-XIX wieku. W tabeli podano najstarszą datę wystąpienia szlacheckiego wyróżnika w źródle oraz datę jego ostatniego odnotowania. Układ tabel jest alfabetyczny.

Warto dodać, że wszystkie przydomki z tabeli nr 3 funkcjonują w łapskiej społeczności do dziś.

Tabl. 2. Przezwiska i krótkotrwałe (lub wygasłe) przydomki używane w Łapach w XVI-XVIII w.
L.p.	Przydomek	Pierwsza data	Ostatnia data	Miejscowość	Najstarszy odnotowany przodek linii
1.	Alexandrzyk	1608	1665	Ł. Barwiki, Leśniki	Aleksander Łapa "Łuba" początek XVII w.
2.	Baltarzyk	1663	1694	Ł. Szołajdy	Paweł Łapiński "Baltarzy"
3.	Bogul	1657	1683	Ł. Szołajdy	Mateusz Łapiński "Bogul"
4.	Bołsik	1638	1654	Ł. Bociany	Wojciech "Bołsik" i Zofia
5.	Bursa	1554	1602	Ł. Goździki	Jan z Łap zwany "Bursza" początek XVI w.
6.	Chromy	1608	1674	Ł. Barwiki	Mikołaj Łapa "Chromy"
7.	Chytrosz	1604	1607	Ł. Leśniki, Szołajdy	Rafał i Wawrzyniec (synowie Mikołaja)
8.	Cichoń	1701	1766	Ł. Pluśniaki	Wawrzyniec Łapiński "Cichoń"
9.	Dawidzik	1657	1663	Ł. Zięciuki	Jan (po Dawidzie) i Maryna
10.	Dworzak	1603	-	Ł. Korczaki	Jan (syn Walentego) Łapa "Dworzak"
11.	Dziczak	1663	1699	Ł. Pluśniaki	Jan Łapiński "Dziczak"
12.	Fabianik	1653	1665	Ł. Łynki	Michał "Fabianik" i Dorota
13.	Florek	1663	-	Ł. Wity	Szymon (po Florianie) Łapiński "Florek"
14.	Goździk	1554	1569	Ł. Goździki	Maciej Łapa "Goździk"
15.	Kiełbik	1653	1659	Ł. Szołajdy	Augustyn Łapiński "Kiełbik"
16.	Klimczuk	1663	-	Ł. Goździki	Andrzej Łapiński "Klimczuk"
17.	Klok	1606	1614	Ł. Łynki	Bartłomiej "Klok" i Katarzyna
18.	Kociniaczyk	1602	-	Ł. Dębowizna	Michał po Józefie "Kociniaczyk"
19.	Kołpak	1602	-	Ł. Kołpaki	Jan "Kołpak" i Anna
20.	Koska	1665	1686	Ł. Dębowizna	Stanisław "Koska" i Barbara
21.	Krawczyk	1663	-	Ł. Zięciuki	Piotr i Szymon Łapińscy "Krawczyki"
22.	Kuźmiak	1602	1674	Ł. Goździki	Marcin Łapiński "Kuźmiak"
23.	Łabaj	1639	1657	Ł. Dębowizna	Bartłomiej "Łabaj" i Anna
28.	Łuba	1551	1763	Ł. Wity	Jakub Janowicz "Łuba" żyj. w I poł. XVI w.
24.	Łukaszyk	1658	1663	Ł. Leśniki	Bartłomiej Łapiński "Łukaszyk"
25.	Łynka	1528	1663	Ł. Łynki	Tomko "Linczicz"
26.	Mazur	1602	-	Ł. Wity	Maciej po Andrzeju "Mazur" i Zofia
27.	Mirko	1702	-	Ł. Korczaki	Wawrzyniec Łapiński "Mirko"
29.	Mucha	1602	-	Ł. Barwiki	Jan (po Marku) "Mucha”
30.	Nasiekanik	1653	1655	Ł. Pluśniaki	Jan "Nasiekanik" i Łucja
32.	Nosko	1686	1704	Ł. Szołajdy	Walenty Łapiński "Nosko"
33.	Ochman	1670	1673	Ł. Pluśniaki	Jan Łapiński "Ochman"
34.	Pluśniak	1605	1616	Ł. Pluśniaki	Jakub i Jerzy "Pluśniaki"
31.	Podwieczorek	1602	-	Ł. Szołajdy
35.	Pupik	1617	-	Ł. Wity	Jan i Florian po Mikołaju "Pupiki"
36.	Raczyk	1654	1700	Ł. Szołajdy	Maciej Łapiński "Raczyk"
37.	Rogalec	1663	-	Ł. Szołajdy	Mateusz Łapiński "Rogalec"
38.	Rychlik	1602	-	Ł. Dębowina	Grzegorz po Macieju "Rychlik"
39.	Saczko	1663	-	Ł. Łynki	Paweł Łapiński "Saczko"
40.	Sitak	1667	1704	Ł. Dębowina	Jan Łapiński "Sietak"
41.	Siwko	1528	1630	Ł. Dębowina	Jan Rachowy "Siwy"
42.	Soliwoda	1658	1695	Ł. Szołajdy	Andrzej Łapiński "Soliwodzik"
43.	Sulzik	1653	-	Ł. Dębowina
44.	Szata	1630	1700	Ł. Zięciuki	Zygmunt Łapa zwany „Szata”
45.	Szydło	1601	1607	Ł. Dębowizna	Piotr "Szydło" i Anna Grochowska
46.	Walendzak	1663	-	Ł. Zięciuki	Jakub Łapiński „Walendzak”
47.	Wawrzynczyk	1655	-	Ł. Bociany	Jan „Wawrzyńczyk” i Dorota
48.	Wilczak	1652	1684	Ł. Szołajdy	Szymon Łapiński „Wilczak”
49.	Woźny	1663	1764	Ł. Kołpaki, Korczaki	Maciej Łapiński „Woźny”
50.	Ziarko	1656	1673	Ł. Goździki	Wojciech Łapiński „Ziarko”

---