Polskie rezydencje w XVI wieku.

1. Zamki

Podstawowe znaczenie dla renesansowego budownictwa zamkowego w Polsce miała przebudowa Wawelu, który stał się wzorem do naśladowania.

Wawel

1500 - pożar Wawelu

1500 -1505 - prace Franciszka Florentczyka przy zachodnim skrzydle przywejściowym, tzw. Dom Królowej

1505 - obramienie tomby Jana Olbrachta, katedra

Od 1507 - budowa krużganków (Franciszek Florentczyk, Berecci, po jego śmierci dzieło kontynuowali współpracownicy).

• Krużganki jako główne ciągi komunikacyjne służyły także celom reprezentacyjnym

• U źródeł krużganków leży włoskie miejskie cortile

• Komnaty reprezentacyjne na najwyższym piętrze, a nie na pierwszym, jak w dziełach włoskich, ich wysokość powoduje, że artysta zrezygnował z arkad i pozostawił tylko rząd kolumn, których nadmierne pięcie się ku górze łagodzi przywiązaniem trzonów pierścieniami

• Wysoki dach nieznany we Włoszech

• 
  W1502 - 1507 Franciszek Florentczyk przekształca z inicjatywy Zygmunta skrzydło zachodnie Wawelu na mieszkanie dla Elżbiety Habsburżanki - tzw. Dom Królowej. Pozostałością są płaskorzeźbione obramienia okienne na drugim piętrze od strony dziedzińca, z których jedno stanowi zarazem oprawę wykusza. Nad oknem, na fryzie belkowania - orzeł polski między herbami Habsburgów a Litwy.

Krużganki:

• Trójkondygnacyjne krużganki opinają od dziedzińca skrzydła zachodnie, północne i wschodnie. Powstały w czasie przebudowy zamku w latach 1507-1536, prowadzonej od 1516r. przez B. Berrecciego. Częściowo zniszczone w 1536r. odbudowane zostały przez Berrecciego, Mikołaja Castiglione i Mateusza Włocha w latach 1536-1549. Projekt - Franciszek Florentczyk

• Występowanie na przemian partii jasno oświeconych i zaciemnionych

• Kondygnacja najwyższa: krużganki biegną wzdłuż ciągów paradnych komnat, wyższych niż dolne pokoje, podczas gdy we Włoszech piano nobile było na pierwszym piętrze.

• Wprowadzając smukłe kolumny architekt zrezygnował z systemu arkadowego, przewiązał trzony słupów w połowie wysokości pierścieniem, aby pohamować ich pięcie się ku górze. Na głowice nałożył ozdobne nasadniki, tzw. dzbanuszki, podtrzymujące optycznie dachowy okap

Portale:

• 1527 - 1530, kamienne, z kutą dekoracją. Połączenie form późnogotyckich i renesansowych

• Gotyk: tradycyjna forma odrzwi, laskowania wyrastające pękami z kryształowych baz, zarysowujące się na nadprożach złożone, linearne motywy geometryczne, ostro cięte, ostre, ażurowe motywy gałęziowe i sznurowane

• Renesans: klasyczne pasy ornamentalne w gzymsach - wole oka, perełki, ząbki, liście akantu, rozetki, głowy puttów, rogi obfitości. Niektóre laski zarysowują kształt półkola typowy dla renesansu

• Twórca: Benedykt Sandomierzanin, projekt prawdopodobnie Berrecciego. Kamieniarze: Gallus, Mathis, Franciscus, Laurentius

Komnaty reprezentacyjne, Izba Poselska:

• Największa z wykończonych w początku lat 30. tych XVIw. reprezentacyjnych komnat na najwyższym piętrze wschodniego skrzydła

• Królewska sala audiencyjna

• Belkowane stropy z kasetonami, malowany fryz, rzeźbione głowy w kasetonach

• 1531-1535 - salę nakryto stropem, w którym umieszczono w polichromowanych kasetonach 194 drewniane głowy naturalnej wielkości wykonane w pełnej rzeźbie. Do dziś zachowanych jest 30

• Twórca: Sebastian Tauberach z Łużyc, złotnik - Hanusz

• Przedstawione osoby różnych stanów, wieku i płci: królowie, poeci, wojownicy, mieszczki, panny dworskie

• Przedstawione z portretową zaciętością, z dużą dozą humoru, satyry i groteski

• Pod stropami komnat reprezentacyjnych - malowane fryzy

• Fryz Izby Poselskiej - 1532, Hans Dürer. Tematyka - dzieło Kebesa „Tabula Cebetis” - historia życia ludzkiego

• Dołem fryzu biegną dekoracyjne festonySala Turniejowa - fryz H. Dürera z 1534r, dokończony przez Antoniego z Wrocławia. Przedstawienie zawodów turniejowych rozgrywających się przy muzyce dwóch orkiestr. U dołu ozdobiony girlandami

• Na ścianach komnat - Arrasy niderlandzkie zakupione przez Zygmunta Augusta.

Kształtowanie się rezydencji epoki renesansu podzielić można na 4 etapy, w których pierwszy datowany na ok. 1500 r. dotyczy tylko Krakowa, drugi i trzeci przypada na 2 i 3 ćwiartkę XVI w. a czwarty na ostatnią ćw. XVI w. o początek wieku XVII. Dopiero od ok. połowy XVI w. (przede wszystkim na lata 1580-1620) zaczęto naśladować wawelski dziedziniec arkadowy, w przebudowanych późnogotyckich założeniach zamkowych Małopolski. XVI-wieczne przebudowy realizowane w stylistyce „renesansu wawelskiego” lub północnego manieryzmu, pozwalają na określenie ich mianem zamków renesansowych i manierystycznych. Sporo uwagi poświęcono jednak też modernizacji dzieł obronnych w XVI w. Stąd większość zamków to zamki bastejowe lub basztowo-bastejowe. B. Guerquin datuje występowanie zamków bastejowych na lata 1530-1650 (więcej info o fortyfikacjach jest w moim ref na urbanistyke ale myślę że dla Raczka to nie potrzebne).

Ogólnie można wyróżnić dwa typy krużganków:

1. kolumnowe - na wzór Wawelu (geneza Włoska)

2. z kwadratowymi filarami - późniejsze (np. w Pieskowej Skale)

Przykłady zamków renesansowych z Małopolski:

Niepołomice

- wzniesiony w latach 1550 -1571 przez Zygmunta Augusta jako jedna z wielkich rezydencji

- cztery jednotraktowe skrzydła z krużgankami wokół dziedzińca, klatki schodowe w narożach umieszczone w wieżach

- krużganki z trzech stron dziedzińca pochodzą z roku 1637 (wcześniej były drewniane ganki), układ filarowy na parterze, kolumnowy na piętrze - ostatnia faza rozwoju renesansowych loggi arkadowych w Polsce

- osiowa, zasadnicza koncepcja, nowoczesna rezydencja o regularnym układzie

- brama wjazdowa - jej oprawa architektoniczna pochodzi z roku 1552. W wersji pierwotnej u góry występował wyrzeźbiony orzeł, a pod nim tabliczka z napisem „Vive, Vince, Regna”. Głównym elementem dekoracyjnym jest głęboki łuk czołowy bramy, o frontowej archiwolcie ozdobionej rozetkami, i o podniebieniu dekorowanym rzędem kasetonów z rozetami ujętymi w pasy z ornamentem roślinnym. Spoczywa on na impostach węgarów, okrytych płaskorzeźbioną plecionką.

Baranów Sandomierski

według projektu Santi Gucciego, w latach 1591-1606. Zamek Leszczyńskich został zbudowany na bazie dawnego dworu i otrzymał plan prostokąta z czterema cylindrycznymi wieżami na rogach. Zabudowa ciągnęła się wzdłuż trzech kurtyn: północnej, zachodniej i wschodniej, a od południa znajdowała się ściana parawanowa z wjazdem na osi, umieszczony w ryzalitowej wieży. Dziedziniec otaczały z trzech stron (od południa, zachodu i wschodu) krużganki (kolumny na obu ich kondygnacjach), przy których, na osi kurtyny południowej, stanęły schody z loggią. Ścianę parawanową wieńczyły attyki.

Model takiego zamku przyjął się też poza granicami ówczesnej Polski, np:

Brzeg

- przebudowa gotyckiego podjęta w latach 30. XVI w. przez Fryderyka II, kontynuowana od 1547 z rozmachem, ukończona w 1560 przez Jerzego II

- dziedziniec otaczają trójkondygnacyjne krużganki z kolumnami

Budynek bramny:

- wysunięty przed lico południowego skrzydła, pierwotnie przypominał wielką, trzynawową kaplicę. Wzniesiony ok. 1550, ozdobiony rzeźbą 1551-53

- projektant bramy - Franciszek Pario. Dolna kondygnacja skomponowana asymetrycznie w oparciu o model łuku triumfalnego mieści otwór przejazdowy i przejściowy

- dekoracja rzeźbiarska -apoteoza Jerzego II. Rzeźby fryzu biegnące nad poszczególnymi kondygnacjami, zaakcentowanie elementów horyzontalnych

- fryz nad parterem: tarcze herbowe podtrzymywane przez postacie giermków, naturalnej wielkości posągi Jerzego II i jego żony;

- podwójny fryz nad pierwszym piętrem: popiersia Piastów, u góry - władców Polski, u dołu książąt śląskich.

- balustrada wieńcząca: pośrodku wielki kartusz z orłem jagiellońskim i herbami dziesięciu ziem polskich oraz wężem Sforzów

- dekoracja figuralna uzupełniona o motywy groteskowe i arabeskowe, gęsto wypełniane pola członów architektonicznych

- dekoracja ornamentalna: płyciny węgarów, cokołów, pilastrów, archiwolt. Arabeskowe i groteskowe motywy roślinne i zwierzęce

- fryz z popiersiami Piastów: genealogia fundatora budynku. W górnym fryzie - władcy od czasów legendarnych do rozbicia dzielnicowego, w szeregu drugim - samodzielni władcy Śląska. Wyobrażone w wypukłym reliefie, poddane linearnej i plastycznej stylizacji, przeważa schematyczne, idealizujące ujęcie, urozmaicenie kostiumu i gestu. Autorem popiersi był Andrzej Walter I.

Od drugiej połowy XVI w. zaczęły się rozpowszechniać założenie typu palazzo in fortezza. Fortyfikacje odsunęły się od siedziby i umożliwiły przemiany rezydencji w wolnostojący pałac. Założenie otaczały fortyfikacje bastionowe, najczęściej na planie czworo- bądź pięcioboku z bastionami na narożach, połączonych wałami i chronionymi przez fosy.

Książ Wieki

Wzniesiony w latach 1585-1595, według projektu Santi Gucciego dla biskupa Piotra Myszkowskiego. Symetrycznie ukształtowany pałac z ryzalitami pozbawiony był cech obronności. Otacza go jednak obwód z manierystycznymi pawilonami i dziełami o charakterze bastionów. Zamek ten świadczy o początkach nowożytnego pałacu jak i założeń typu palazzo in fortezza na ziemiach polskich.

-najwybitniejsze dzieło architektury w Polsce, ukształtowana w duchu manieryzmu pochodzenia włoskiego,

-plan pałacu, symetryczny względem obu osi uderza krystaliczną, geometryczną czystością podziałów, równie jasno określona jest zwarta, wzbogacona ryzalitami bryła pałacu, której wieńczącą partię zepsuła neogotycka przebudowa znosząca renesansowy szczyt

Zamość (Morando 1579-1586)

Założenie osiowe, wolnostojące, na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjne. Nad częścią środkową była wieża zwieńczona attyką. Przed wieżą były schody z portykiem zwieńczonym trójkątnym tympanonem.

2. Dwory

Podobnie jak dla zamków Wawel, tak dla architektury dworów pierwszorzędne znaczenie miała budowa przez Zygmunta Starego rezydencji w formie wieży mieszkalnej w Piotrkowie Trybunalskim w 1 ćw. XVI w. Wieżowa forma odwoływała się do średniowiecznej symboliki i tradycji wieży jako siedziby władcy i feudała, natomiast detal i architektura były juz renesansowe. Dwupiętrowa wieża w Piotrkowie otrzymała wywodzący się z tradycyjnych form i powielany następnie przez szlachtę układ funkcjonalny: gospodarcze przyziemie, kondygnacja mieszkalna oraz kondygnacja reprezentacyjna. W przypadku Piotrkowa kondygnacja mieszkalna jest podwojona (dolna dla urzędnika, górna dla króla). Komunikację między kondygnacjami umożliwiała klatka schodowa. Szlachta adoptowała formę gotycko-renesansowej, murowanej wieży mieszkalnej w Piotrkowie, dostosowując ją do swoich potrzeb i możliwości. Można wyróżnić 3 typy murowanych dworów renesansowych:

1. dwór wieżowy - np. Jeżów

2. dwór w typie kamienicy - np Jeżów po przebudowie

3. kasztel (czyli jak kamienica tylko że ma baszty na rogach) np. Szymbark

Moda na murowany dwór rozpowszechniona była pod wpływem włoskim wśród wykształconej tzw. nowej szlachty. Budowy wież i kamienic zaprzestano jeszcze przed potopem szwedzkim - w dobie pierwszego kryzysu modelu folwarczno-pańszczyźnianego w latach 20. i 30. XVII w. - drewniany dwór był wygodniejszy

Od lewej: Piotrków Trybunalski, Jeżów (faza I), Szymbark

3. Rezydencje miejskie

Stanowczo rzadsze od dworów i zamków.

Poznań-Pałac Górków

Andrzej Górka na terenie kilku gotyckich kamienic w rogu rynku wznosi w latach 40. XVI w pałac:

Dwa równoległe, trzypiętrowe budynki, połączone niższym budynkiem bramnym otaczały dziedziniec. Na dziedzińcu były krużganki. Na budynku bramnym miał być taras z basenem z rybkami :p.

Na pocz XVII w. przekazany na siedzibę benedyktynkom.

4. Wille

Sam termin „willa” nie jest skodyfikowany. Palladio twierdził np., że jest to budynek zawierający wyodrębnioną część mieszkalna ale połączoną z pomieszczeniami przeznaczonymi do przechowywania zbiorów, itd. Wyróżnił też jak gdyby dwie funkcje-rekreacyjną (willa użytkowana była jedynie czasowo przez szlachciców na stałe mieszkających w mieście) oraz produkcyjną. W Polsce termin pojawia się dopiero w XVII w., w chwili przekształcenia przez Sobieskiego siedziby w Milanowie na łacińską „Villa nova” (czyli Wilanów).

W Polsce willami będą budynki służące czasowemu pobytowi właściciela, nie związane z gospodarstwem rolnym. Budowali je ludzie związani z miastami - mieszczanie, urzędnicy, dworzanie. U nas, przeciwieństwie do Włoch, nie istniały pod willami wysokie piwnice mieszczące kuchnie i inne pomieszczenia gospodarcze, znajdowały się one w osobnych budynkach. Uzupełnieniem tego typu założeń były ogrody.

Bryły pierwszych willi na ziemiach polskich były kubiczne, proste, zazwyczaj 2-kondygnacyjne. Pokryte były od lat 80 XVI wieku stromym dachem, choć wcześniej zdarzały się tarasy. Naroża często akcentowane były za pomocą wież. Wnętrza dzielono ścianami w poprzek na trzy lub pięć części. Część środkowa zawierała najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia- sienie i sale. Komunikację pionową zapewniały schody, zazwyczaj usytuowane w częściach skrajnych budynku.

Przykłady założeń willowych w Polsce:

• willa biskupa Maciejowskiego w Prądniku

• 
  
  willa Długosza w Woli Justowskiej

1

---