III. Dojrzały system ortografii polskiej w XVI wieku (Jodłowski)
- ortografia stanowiła w XVI w. w pełni dojrzały system (ustalanie praktycznych norm przez drukarzy polskich w drugiej połowie XVI w.)
- Zdanie Rosponda, iż dzięki wprowadzeniu przez drukarzy krakowskich konsekwentnych zasad, pisownia polska w ciągu w. XVI „stała się nowopolską”
Zasób XVI polskich fonogramów
Fonogram - znak pisany mający postać jednej litery lub zespołu liter (dwuznaku czy trójznaku) odpowiadających jednemu fonemowi (l,ł,ć,ś,ź) ; dwuznaki (ch, cz, sz) ; trójznaki (dzi - dzień)
uporządkowanie pisowni szeregów: syczącego, ciszącego i szumiącego s - ś - sz i c - ć - cz ;
zróżnicowanie opozycji s - z ;
ustalenie znaków dla samogłosek nosowych ę, ą (w miejsce wcześniejszych: en, an przede wszystkim w Bulli, w Kazaniach świętokrzyskich, w Psałterzu floriańskim, Kazaniach gnieźnieńskich, Biblii królowej Zofii)
zastosowanie litery i w roli wykładnika miękkości spółgłoski przed samogłoską;
odróżnianie i - y
utrzymanie średniowiecznego sposobu oznaczania spółgłoski „j” przez i przed samogłoską (iako, oboie) oraz y przed spółgłoską i w wygłosie (bayka, ktorey);
oznaczanie (w sposób niezdecydowany) samogłosek pochylonych
odróżnianie spółgłosek l - ł
Sposoby oznaczania w piśmie różnych rodzajów głosek.
odpowiedniki graficzne głosek „i”, „y” nie były uzależnione od zwyczajów poszczególnych oficyn drukarskich. Panowała względna konsekwencja w ich realizacji w poszczególnych drukach.
odpowiedniki graficzne spółgłosek syczących i szumiących są wspólne dla ogółu druków szesnastowiecznych. Odpowiedniki spółgłosek ciszących oraz grup „ść” i „szcz” są uzależnione od zwyczajów ortograficznych poszczególnych oficyn.
sposób oznaczania miękkości spółgłosek jest w zasadzie wspólny wszystkim drukom z XVI wieku.
pisownia rz panuje bez wyjątku, przejęta z tradycji rękopiśmiennej (od czasów Kazań gnieźnieńskich, Psałterza floriańskiego, Rot przysiąg sądowych) ; litery w używa się w każdej pozycji, zgodnie ze stanem dzisiejszym - natomiast dzisiejsze u miało w XVI wieku dwa odpowiedniki graficzne (w zależności od pozycji) : v zawsze w nagłosie, zaś u w śródgłosie i w wygłosie (realizowane regularnie we wszystkich badanych zabytkach)
sposób oznaczania nosówek jest od r. 1523 konsekwentny i jednolity ; rozróżnia się obie nosówki: przednią i tylną, przy czym znaki graficzne są, z grubsza biorąc, identyczne z systemem dzisiejszym.
Teoretyczne podstawy XVI - wiecznej ortografii.
M. Cohen wyróżnia ortografie: fonologizującą, fonetyzującą, etymologizującą i gramatykalizującą
W. P. Cienkowski wśród różnych zasad ortograficznych wyróżnił zasady: fonetyczną, fonematyczną, etymologiczną, historyczno-tradycyjną, morfologiczną i symboliczną.
Dążenie do przejścia od wielości ideogramów do rozbicia wyrazu na najmniejsze elementy dźwiękowe, które można oddać za pomocą kilkudziesięciu liter (zasada fonetyczno-fonologiczna)
Fonetyczno-fonologiczne podstawy na znakowanie samogłosek pochylonych, np.: królu, którym, do północy, też (e pochyłe), twe (tak samo), proste (tak samo), zdrowego (o pochyłe w wygłosie), za (a pochyłe), ratuie (tak samo) ; a kreskowane oznacza „a” jasne, zaś nie kreskowane - „a” pochylone. U Kochanowskiego litera ó oznacza „o” pochylone
Fonologiczne należy intepretować dwuznaki cz, sz, ch, dz, dź, dż, a także połączenia literowe typu: ci, si, zi, dzi, ni, pi, mi, wi itp. Stosowane na oznaczenie spółgłosek miękkich w pozycji przed samogłoską
Rodzaje pisowni.
Pisownia regionalnie fonetyczna (chwalę, kwiatu [a kreskowane], twarzy, twoie, martwa, gęstwa [a kreskowane], swar, swoie, krwią, trwogę; grupy chw, tw, kw, sw , trw oddają wielkopolską i pograniczną wschodnią wymowę tych połączeń ze spółgłoską „w”, „kw” itd. W wymowie mazowieckiej i małopolskiej w omawianych połączeniach spółgłosce „w” odpowiada spółgłoska „f”
Pisownia regionalnie morfologiczna - ma punkt wyjścia fonetyczny, zastosowany w formach zasadniczych, ale już nie w formach pochodnych, w których zaszły wymiany fonetyczne. Pisownie fonetycznie jednolita musiałby być pisana na jednym terenie (por. swar / sfar) ; musiałoby się pisać (w Polsce południowej: wiosna (w zmiękczone), p (p zmiękczone) ; w Polsce północnej: wjosna, pjana, wjązać. Podstawą pisowni morfologicznej stał się postulat jedności tematów.
Pisownia historyczna - stwierdza się ją w zapisach, które współ. nie mają charakteru fonetycznego ani też nie są motywowane jednością tematu danego wyrazu, lecz jedynie opierają się na tradycyjnym zwyczaju. Należy tu stosowanie liter ó, rz ( na oznaczenie głosek rzy, lub szy), h, a także w pewnych pozycjach ę i ą (który, mówi, móy, królu)
Pisownia konwencjonalna (umowna) - mają m. in. Dwuznaki cz, sz, a także ci, si, zi, pi, wi itd. (oraz trójznak dzi) służące oznaczaniu miękkości spółgłosek przed samogłoskami. Umowny charakter miało też oznaczenie głoski „j” literą i przed samogłoskami, a literą y przed spółgłoskami i na końcu wyrazów, np.: iako, moie, kray.
Ogólna ocena XVI-wiecznej ortografii polskiej.
Rospond - ortografia ta ma charakter kompilacyjny, wypracowany przez anonimowych skryptorów średniowiecznych i zmodernizowany przez krakowskich drukarzy.
- szczególne piętno dwuznaków, które zostały najpierw oparte na wzorach romańskich, później dopiero niemieckim i od XVI wieku czeskich.
- dwuznaki sz, cz, tz były znane najdawniejszym tekstom starofrancuskim i staroniemieckim z IX wieku. Taszycki stwierdził „dojrzałość” pisowni polskiej XVI, Rospond mówił o „nowopolskim” charakterze tejże pisowni, a Urbańczyk stwierdził, iż w XVI wieku grafia polska wyszła „w zasadzie ustalona”, ale czekały ją jeszcze późniejsze zmiany wynikające z chęci dostosowania pisowni do zmian zachodzących w żywej mowie.
- zmiany dokonane w pisowni po XVI wieku były źródłem kłopotów ortograficznych, wśród których dominowały problemy: i - j, -ym - -em, pisownia łączna i rozdzielna oraz wielkie litery.