Justyna Jałocha
II Administracja
UPH w Siedlcach
KONSTYTUCJA I KONSTYTUCJONALIZM EUROPEJSKI
Słowo "konstytucja" wywodzi się z łacińskiego słowa costituere, które oznaczało: ustanawiać, rządzić uporządkować. W starożytnym Rzymie terminem rem publicam constituere określano działalność prawotwórczą mającą na celu zorganizowanie państwa, nadanie państwu ustroju politycznego, a także dokonanie unifikacji całego systemu prawa, w miarę możliwości pozbawionego wewnętrznych sprzeczności. W średniowieczu terminu constitutio używano na określenie reguł życia klasztornego, ale już w XVI wieku francuski pisarz polityczny Jean Bodin posługiwał się nim do oznaczenia praw fundamentalnych państwa. W XVIII wieku Monteskiusz używał terminu constitutio na oznaczenie całokształtu właściwości środowiska geograficznego z jego związkiem z ustrojem politycznym, faktycznego ustroju państwa, oraz podstawowych zasad prawnych ustroju politycznego. Znamienne jest, że w Polsce szlacheckiej używano terminu constitutio na określenie ustaw sejmowych. Konstytucją nazywano również pewne czynniki decydujące o ustroju państwa.
Konstytucja <łac. constituere - ustanawianie, urządzanie, uporządkowanie, nadawanie określonej formy> jest to akt prawny (względnie akty prawne) o najwyższej mocy, regulujący najbardziej podstawowe zagadnienia ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa. Najczęściej konstytucja odróżnia się też od innych aktów prawnych trybem jej uchwalania i zmieniania. Państwo ma tylko jedną konstytucję (choć może się ona składać z kilku aktów prawnych), natomiast liczba wszelkich innych ustaw może być nieograniczona. Konstytucja jest obecnie najczęściej rozumiana jako jeden akt prawny określający ustrój danego państwa wyposażony w szczególną moc prawną. Jednakże istnieje szereg przypadków kiedy na nią składa się więcej aniżeli jedna ustawa konstytucyjna, jak to ma miejsce w Królestwie Szwecji, czy też miało miejsce w Polsce w latach 1992 - 1997, gdzie obok siebie obowiązywały: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 22.07.1952 r. , ustawa konstytucyjna z dn. 23.04.1992 r. o trybie przygotowywania i uchwalania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawa konstytucyjna z dn. 17.10.1992 r. o wzajemnych stosunkach miedzy władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym czyli tak zwana Mała Konstytucja, albo tez występuje obok siebie kilka ustaw zwykłych jak to ma miejsce w Izraelu, gdzie na Konstytucję tego państwa składa się 9 ustaw zwykłych.
Powstanie Konstytucji wiąże się bezpośrednio z epoką odrodzenia, kiedy narodził się pomysł stworzenia takiego dokumentu. Uważano wtedy, że spisanie najważniejszych praw i zasad zagwarantuje ład społeczny. Pierwszą formalną konstytucją była Konstytucja Wirginii, w 1776r. konstytucja Ameryki.
II konstytucją była konstytucja z 3 maja 1791r. Polska, a III z września 1791 francuska.
Konstytucja amerykańska początkowo nie zawierała katalogu praw dlatego, że przyjęto iż ochrona praw jednostki należy do ustawodawstwa stanowego, więc na szczeblu federalnym nie istnieje konstytucyjna ochrona praw.
I generacja konstytucji - najstarsze - Konstytucja USA, Norwegii z 1814, Belgii z 1831, fr. deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789, ustawy konstytucyjne francuskie z 1875, Rzesza Niemiecka z 1971, Szwajcaria z 1874, Japonia z 1889.
II generacja konstytucji - po I wojnie światowej - Konstytucja weimarska z 1919, Austrii z 1920, Czechosłowacja z 1920, polska konstytucja marcowa z 1921, w Rosji okres początku konstytucjonalizmu socjalistycznego, mający wpływ na formułowanie praw socjalnych na Zachodzie.
III generacja konstytucji - po II wojnie światowej - Japonia z 1946, Włochy z 147, Niemcy z 1949, konstytucje francuskie IV i V Republiki - konstytucje tego okresu pisane były pod wpływem porażki konstytucjonalizmu przedwojennego, szukano sposobów racjonalizacji systemu parlamentarnego, budowania mechanizmów ochrony konstytucji oraz pełniej spisywano katalog praw i wolności jednostki oraz mechanizmy jego obrony (tez regulacje prawa międzynarodowego jak Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.)
IV generacja konstytucji - konstytucje okresu wychodzenia z systemu totalitarnego - Grecja z 1975, Portugalia z 1976, Hiszpania z 1978, państwa byłego bloku socjalistycznego, ale też państwa o stabilnym systemie demokratycznym (Szwajcaria i Finlandia w 1999).
Konstytucja jest aktem normatywnym i powszechnie obowiązującym, musi być stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej i inne podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm i zasad. Jednocześnie jest ustawą szczególną, określana mianem ustawy zasadniczej, odróżniającą się od innych ustaw swoją szczególną treścią, szczególną formą i specjalną mocą prawną.
Na treść współczesnych konstytucji składają się trzy zasadnicze elementy, stanowiące tzw. materię konstytucyjną: określenie szczególnych zasad ustroju państwa, określenie ustroju naczelnych organów państwowych, określenie statusu jednostki w państwie.
Szczególna treść konstytucji - polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią materii i na sposobie (głębokości, szczegółowości) ich regulowania.
Głębokość regulacji jest różna w rożnych państwach, ale panuje zasada, że konstytucja powinna normować zagadnienia o charakterze podstawowym, ale ich określenie ma charakter polityczny, dlatego obok konstytucji lakonicznych (USA, Francja z 1958) są konstytucje obszerne (większość konstytucji w państwach postkomunistycznych, np. polska konstytucja- spowodowane jest to doświadczeniami autorytaryzmu oraz słabością i/lub niewiarą we władzę sądowniczą i jej zdolność twórczego interpretowania konstytucji i wypełniania luk).
Szczególna forma konstytucji polega na jej :
- szczególnej nazwie - tylko ten akt określany jest mianem Konstytucji
- trybie powstania - często tryb ten określony jest w odrębnej regulacji konstytucyjnej. Najczęściej powstaje w parlamencie (czasem połączone izby, czasem specjalnie wybrany do tego organ o dużej reprezentatywności), niekiedy poddana pod referendum (typowe dla krajów postkomunistycznych), ale zdarza się, że jest stworzona przez inny organ (np. Rosja 1997 - nadana przez prezydenta i zatwierdzona w referendum; we Francji parlament przekazał rządowi napisanie konstytucji i potwierdzenie jej w referendum w 1958). Historycznie pierwszy sposób to konstytucja oktrojowana (nadana jednostronnym aktem władcy).
- projekt - często przygotowywany przez specjalne ciało polityczne, pozostające poza systemem komisji parlamentarnych, np. komisja konstytucyjna w Polsce.
- uchwalenie - z reguły potrzebna szczególna większość i szczególne kworum.
- trybie zmiany - jako podstawowy element sztywności konstytucji. Z reguły uchwalana jako ustawa konstytucyjna o zmianie konstytucji. Z reguły odrębny tryb przejawia się w:
- szczególna większość i kworum, czasem konieczność obecności innych podmiotów, np. RFN (2/3 w obu izbach), Francja 3/5 w Kongresie, Włochy (2/3 w obu izbach, inaczej referendum konstytucyjne), Bułgaria (¾), Czechy (3/5 w obu izbach);
- ustanowieniu kilku (konkurencyjnych lub wykluczających się) procedur zmiany konstytucji - np. dla rewizji konstytucji inna forma niż dla zmian cząstkowych,
- ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach - np. podczas stanu wojennego, zagrożenia państwa.
- szczególnej systematyce ogólnej - podział na rozdziały → daje wyraz aksjologii ustrojodawcy; systematyka szczegółowa jest taka sama jak w innych ustawach.
Szczególna moc prawna oznacza przyznanie konstytucji najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego (zbudowanego na zasadzie hierarchiczności). Przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że konstytucja może normować każdą kwestię. Każdy akt normatywny musi być z nią zgodny - tzn. nie może być w sprzeczności. Zakaz wydawania aktów sprzecznych z konstytucją (zasada niesprzeczności) odnosi się głównie do działalności parlamentu i jest określany jako negatywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji. Każdy inny akt normatywny musi być z nią spójny - tzn. musi przyjmować jej treść w możliwie najpełniejszy sposób w celu urzeczywistnienia postanowień Konstytucji, a ponieważ wiele postanowień konstytucyjnych jest ujętych w sposób ogólny zasadę spójności nazywa się pozytywnym aspektem obowiązku realizacji konstytucji. Zakaz naruszania i nakaz realizowania są skierowane do wszystkich organów państwa.
Konstytucja jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym - wiąże wszystkie organy władzy publicznej i obywateli. Specyfika konstytucji polega na strukturze i charakterze prawnym przepisów konstytucji. Wyróżniamy przepisy do samoistnego stosowania, przepisy sformułowane w sposób ogólny, ale niejako jako wskazówki dla ustawodawcy w procesie tworzenia na ich bazie innych ustaw (np. art. 129 ust. 3), oraz przepisy o charakterze klauzul generalnych, sformułowane przy pomocy hasła, a ustalenie co ono oznacza dokonywane jest w procesie interpretacji i stosowania konstytucji (dzieło organów władzy sadowniczej). Mają one charakter normatywny. Np. art. 1, 2, 30.
Specyfika konstytucji polega również na rozróżnieniu norm i zasad konstytucyjnych które są dziełem doktryny. W polskiej nauce uznaje się, że wszystkie postanowienia konstytucji mają charakter normatywny. Jednakże z tego punktu widzenia inną pozycję zajmuje preambuła - celem jej jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, wyrażenie konstytucyjnej tożsamości i wskazówka do odnalezienia aksjologii konstytucji- dlatego nie każde sformułowanie wstępu ma samoistnie normatywny charakter, ale stanowi to wyjątek od reguły, o znaczeniu prawnym w zakresie interpretacji przepisów konstytucji.
Stosowanie konstytucji to zakaz podejmowania działań sprzecznych oraz obowiązek podejmowania działań i unormowań służących realizacji konstytucji, oraz powoływanie norm i zasad konstytucyjnych, jako bezpośredniej podstawy, tam gdzie jest to możliwe.
Specyfika konstytucji polega również na gwarancjach przestrzegania konstytucji a mianowicie na procedurze odpowiedzialności konstytucyjnej, sądownictwie administracyjnym, czyli badaniu zgodności indywidualnych decyzji z ustawami, a także na procedurze badania zgodności ustaw z konstytucją - początkowo uznawano model tzw. samokontroli parlamentu (Francja, państwa socjalistyczne), lub teorię sankcji, czyli podpis monarchy (Niemcy)- nie sprawdziły się. Powierzono zadanie to władzy sadowniczej. Istnieją 2 modele: model kontroli rozproszonej i model kontroli skoncentrowanej.
W modelu kontroli rozproszonej kompetencja orzekania o zgodności ustaw z konstytucją przysługuje wszystkim sądom, a rola takiego rozstrzygnięcia zależy od miejsca danego sądu w hierarchii sądownictwa (najwyższa rola SN). Orzekanie o zgodności z konstytucją ma charakter incydentalny - tzn. dokonywane jest tylko w ramach konkretnej sprawy, oraz sąd nie ma prawa do uchylenia obowiązywania przepisu, tylko może odmówić zastosowania danego przepisu w danej sprawie. W praktyce orzeczenie SN o niekonstytucyjności kładzie kres stosowaniu danego przepisu. Model ten powstał na podstawie orzeczenia Marbury v. Madison z 1803 r., potem przyjęty w krajach Ameryki Łacińskiej, Kanadzie, Australii, Indiach, Izraelu, a po II wojnie w Japonii
Drugim modelem jest model kontroli skoncentrowanej (Hans Kelsen, Austria) - istnienie quasi-sądowego organu do kontroli konstytucyjności ustaw. Inne sądy nie mają tego prawa, ale mogą zwracać się z pytaniem do takiego trybunału. Kontrola dokonywana nie tylko w przypadku rozpatrywania spraw indywidualnych (kontrola indywidualna), ale też z inicjatywy pewnych organów (RPO, prezydent, rząd, grupa parlamentarzystów) (kontrola abstrakcyjna). Skutkiem orzeczenia o niekonstytucyjności jest generalne uchylenie danego przepisu.
Powstał w Austrii, potem Czechosłowacji. Rozpowszechnił się po II wojnie (w końcu nawet Francja utworzyła Radę Konstytucyjną w 1985 r.)
W demokratycznym państwie prawa podstawowym regulatorem życia społecznego oraz funkcjonowania państwa jest prawo. Z uwagi na wielkość organów państwowych stanowiących normy prawne mamy do czynienia z różnorodnością aktów normatywnych. Konstytucje z reguły określają kompetencje organów państwowych, wymieniają także i akty prawne przez nie stanowione. Ustawa zasadnicza wymienia powszechnie obowiązujące źródła prawa w demokratycznym kraju, do których zalicza Konstytucję jako akt uznany za źródło ustalania podstawowych zasad mających wyznaczać reguły systemu stanowienia prawa, stojącą na czele całego systemu prawnego. W nauce prawa konstytucyjnego podkreśla się, że bezpośrednie stosowanie konstytucji jest możliwe wówczas gdy jej normy zostały sformułowane w sposób jednoznaczny i wystarczający do zastosowania, bez potrzeby odwoływania się do innych przepisów.
Podstawy ustrojowe większości państw demokratycznych określone są właśnie w konstytucji. Reguluje ona sposób funkcjonowania najwyższych organów władzy w państwie oraz zawiera katalog praw i wolności obywatelskich. Konstytucja jest zbiorem najważniejszych praw obowiązujących w państwie. Oznacza to, że wszystkie inne prawa, np. ustanawiane przez parlament lub rząd, muszą być z nią zgodne. Konstytucja określa podstawy ustroju państwa, wyznacza kompetencje najważniejszych organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, ustala zależności między nimi oraz zawiera katalog praw i obowiązków obywateli. W systemach demokratycznych twórcy konstytucji poszukują takich rozwiązań, aby pogodzić skuteczność działania organów władzy z ochroną praw i wolności przysługujących obywatelom. Muszą oni zatem rozstrzygnąć problem, ile władzy przydzielić poszczególnym instytucjom (parlamentowi, rządowi, prezydentowi itp.), aby mogły one działać skutecznie dla dobra publicznego, a zarazem nie zagrażać prawom i wolnościom obywateli. Zasada, zgodnie z którą zadaniem konstytucji jest takie ograniczenie władzy instytucji państwowych, aby nie mogły być naruszane prawa i wolności obywateli, nazywa się konstytucjonalizmem.
Ponieważ konstytucja jest dokumentem, na którym opiera się funkcjonowanie państwa, zawarte w niej prawa powinny być możliwie trwałe. Wówczas konstytucja cieszy się zaufaniem i szacunkiem obywateli. Tam, gdzie system polityczny jest stabilny, konstytucje przez długi czas nie wymagają zasadniczych zmian. Np. konstytucja Stanów Zjednoczonych powstała w 1787 roku jako pierwsza na świecie i obowiązuje do dziś. Z biegiem lat niezbędne okazało się jednak wniesienie kolejnych uzupełnień, tzw. poprawek (do chwili obecnej stanowią one ledwie dwa procent całej konstytucji). Gwarancją nadrzędnej rangi konstytucji jest szczególny tryb jej uchwalania i zmieniania. Najczęściej ustawę zasadniczą parlament uchwala kwalifikowaną większością głosów (np. 2/3), następnie bywa ona zatwierdzana przez całe społeczeństwo w referendum. Procedura ta zapewnia wyłączenie najważniejszych spraw ustrojowych (organizacji władzy i praw człowieka) z gry parlamentarnej, czyli swobodnego podejmowania decyzji przez aktualną większość i narzucania jej mniejszości. Zasada ta uważana jest za fundament nowoczesnego ustroju konstytucyjnego i demokratycznego.
Natomiast faktyczna zmiana konstytucji polega na ukształtowaniu się polityki nieprzystającej do tekstu lub z nim sprzecznej np. konstytucja jest stara, obowiązuje kilka lat i w międzyczasie następowało przeobrażenie konstytucji. Faktyczna zmiana polega na czynności jednorazowej polegającej na odstąpieniu od brzmienia tekstu konstytucji.
Konstytucja może zawierać przepisy łatwiej i trudniej zmienialne. Najczęściej jest tak, że te partie konstytucji, które wyrażają pewne ideowe założenia ustroju, pewną ideologię ustrojową mogą być obejmowane trudniejszą procedurą zmiany, albo z konstytucji może wynika, że nie można dokonywać zmian konstytucji sprzecznych z duchem tych przepisów wyrażających owa ideologię ustrojową. Zazwyczaj jest mało takich przepisów. Wyjątek stanowi konstytucja Rumunii, która zawiera katalog takich przepisów.
Doświadczenia historyczne wskazują, że prawa zawarte w konstytucji rzeczywiście wpływają na funkcjonowanie państwa oraz zyskują zaufanie obywateli, jeżeli istnieje system umożliwiający ich egzekwowanie. W Polsce został on wprowadzony dopiero wraz z powołaniem Trybunału Konstytucyjnego. Podobne instytucje działają w innych systemach demokratycznych. Trybunał Konstytucyjny bada zgodność z Konstytucją przyjętych lub proponowanych ustaw, międzynarodowych umów oraz celów lub działalności partii. Jego zadaniem jest również rozpatrywanie skarg konstytucyjnych oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi organami państwa. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i powszechnie obowiązujące, jednak w ciągu dwóch lat od wejścia w życie Konstytucji te orzeczenia Trybunału, które dotyczyć będą ustaw uchwalonych przed jej wejściem w życie, nie będą ostateczne. Będzie je rozpatrywać - tak jak dotychczas - Sejm.
Do Trybunału Konstytucyjnego wybieranych jest przez sejm na kadencje dziewięciu lat piętnastu sędziów Trybunału, taki system ma gwarantować niezawisłość Trybunału. Sędziowie ci nie mogą należeć do partii, związku zawodowego ani prowadzić działalności nie do pogodzenia „z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów”. Warto przypomnieć, że w świetle Małej Konstytucji ustawę zaskarżyć mogli jedynie: prezydent, premier, rząd, grupa 30 senatorów, 50 posłów, komisje sejmowe i senackie, Trybunał Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich. W nowej konstytucji wprowadzono zasadę obywatelskiej skargi konstytucyjnej. Oznacza to, że każdy obywatel będzie mógł bezpośrednio zaskarżyć akt prawny do Trybunału Konstytucyjnego.
Konstytucja we współczesnych systemach ustrojowych jest podstawowym źródłem prawa konstytucyjnego. Jako podstawowy akt określający ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy posiada ona zawsze podwójne znaczenie: polityczne i prawne. Polityczne znaczenie konstytucji polega głównie na tym, że wyrażone w niej są najwyższe idee i zasady, na których opiera się struktura władzy politycznej i struktura określonego państwa. Prawne jej znaczenie polega natomiast na tym, że wyrażone w niej idee i zasady zostały sformułowane jako normy prawne, jako prawne zasady ustroju danego państwa. Możemy stąd wysnuć wniosek, że obecnie konstytucja jest aktem "samowystarczalnym", nawet pod względem, że nie ma aktu sobie równego, co wynika z jej najwyższej mocy prawnej. Dalej idąc można powiedzieć, że jest ona aktem jedynym w swym rodzaju. Jednakże treść konstytucji jest odzwierciedlona w wielu ustawach zwykłych, które mają za zadanie konkretyzację oraz zapewnienie wykonania jej postanowień. Ich początkowe postanowienia wręcz powielają niekiedy odpowiednie artykuły ustawy zasadniczej. Niektóre ustawy konstytucyjne, zastępują w szczególnych okresach konstytucję w całości, albo jej odpowiednie postanowienia, różniąc się od niej tylko zakresem regulacji. Ustawy te traktowane są jako akty wykonawcze w stosunku do konstytucji, a więc mają one niższą od konstytucji rangę w systemie źródeł prawa.
Od samego początku istnienia współczesnych konstytucji, nie ulegało wątpliwości, że modyfikacje ich tekstu są nie tylko dopuszczalne, ale i konieczne. Głównym problemem prawodawcy był sposób oceny modyfikacji, które będą ingerować w samą istotę obowiązującej konstytucji, jako że każda opiera się na pewnych fundamentalnych wartościach, zasadach i opcjach, których naruszenie oznacza zniszczenie pierwotnej identyczności tego aktu normatywnego. Można by powiedzieć, że kompetencja do zmiany konstytucji, udzielona z mocy unormowania konstytucyjnego, oznacza dopuszczalność zastępowania jednych lub wielu postanowień konstytucyjnych innymi postanowieniami konstytucyjnymi, ale tylko pod warunkiem zachowania identyczności i kontynuacji konstytucji jako całości. Zatem kompetencja do dokonywania zmian konstytucyjnych obejmuje tylko kompetencję do wprowadzenia dodatków, uzupełnień, skreśleń i innych takich zmian w postanowieniach konstytucyjnych, ale przy utrzymaniu samej konstytucji. Nie obejmuje ona więc kompetencji do zmiany całej konstytucji poprzez uchwalenie nowej.
Jednakże niektóre konstytucje przewidują w swych normach zawartych w przepisach rewizyjnych możliwość całkowitego uchylenia obowiązującej konstytucji i uchwalenia nowej, w tym także nasza konstytucja nie wskazuje żadnych przepisów zabraniających uchwalenia nowej konstytucji, poprzez całkowitą zmianę obecnie obowiązującej. Zagadnienie zmiany konstytucji sztywnej wiąże się ściśle z hierarchizacją norm konstytucyjnych, którą należy rozpatrywać w odniesieniu do systemu norm konstytucyjnych danego państwa. W każdym z nich hierarchia norm występuje w węższym lub szerszym zakresie, różne są jej podstawy prawne, przybiera różne postacie, odnosi się także do relacji różnymi rodzajowo normami, i to nie tylko normami konstytucyjnymi, ale również normami, które między innymi pochodzą od organizacji międzynarodowych o charakterze integracyjnym. Aspekt ten występuje głownie w hierarchizacji norm prawa wspólnotowego państw Unii Europejskiej. Państwa członkowskie przekazały część swych kompetencji suwerennych na rzecz Unii, co wymagało wprowadzenia odpowiednich uprawnień dla organów państwowych w systemach prawa wewnętrznego. Możliwość ta znalazła wyraz w przepisach konstytucyjnych, zarówno obowiązujących w chwili przystąpienia danego państwa do Wspólnoty jak i w niektórych przypadkach dopiero ex post (w 1970 r. została zmodyfikowana w tym kierunku konstytucja belgijska). Wszystko to wiążę się z prymatem prawa wspólnotowego nad krajowym, w tym także konstytucyjnym. Także nasza konstytucja w art. 90 przewiduje możliwość powierzenia kompetencji organowi międzynarodowemu w niektórych sprawach.
Bibliografia:
Garlicki Leszek „Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu.”, Wyd.13, Warszawa : Liber, 2009
„Konstytucyjny system organów państwowych” pod red. Gudlewicz Ewy, Lublin: Verba, 2009
Banaszak Bogusław „Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych”, Wyd.2, Warszawa : Oficyna a Wolters Kluwer business, cop. 2007
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej : z dnia 2 kwietnia 1997 r. - Warszawa : Artman, 2005.
Skrzydło Wiesław „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej : praktyczne komentarze” , Wyd. 5, Kraków: Wolters Kluwer Polska, 2007.