Oświadczenie woli.
U podstaw oświadczenia woli leży akt woli. Przez akt woli rozumie się decyzję człowieka, która jest czynnością polegającą na wyborze określonego działania, np., kiedy dokonujemy wyboru zawodu lub kiedy postanawiamy o kupnie samochodu. Z oświadczeniem woli mamy do czynienia wówczas, gdy decyzja podmiotu prawa zostanie uzewnętrzniona, czyli ujawniona. Definicja oświadczenia woli w prawie polskim została zawarta w art. 60 kodeksu cywilnego: „ Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonywającej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny (oświadczenie woli)”. Przyjmuje się, że zachowanie podmiotu prawa może być uznane za oświadczenie woli tylko wtedy, gdy: 1. Oświadczenie zostanie złożone w sposób swobodny, przymus fizyczny wyłącza oświadczenie woli, zaś przymus psychiczny stanowi wadę oświadczenia woli; 2. Oświadczenie będzie zrozumiałe, co oznacza, że przynajmniej w drodze interpretacji można ustalić, jakiego rodzaju skutek prawny chciał wywołać składający oświadczenie. Można tu wyróżnić:
Oświadczenia woli wyraźne, czyli złożone za pomocą mowy, pisma, powszechnie uznanych za zrozumiałe,
Oświadczenia woli dorozumiane, czyli złożone w inny sposób niż powyżej, poprzez inne zachowanie, są one oświadczeniem woli, jeżeli w danym kontekście sytuacyjnym to zachowanie pozwala odczytać wolę podmiotu.
3.Oświadczenie zostanie złożone na serio, co oznacza, że oświadczeniu woli musi towarzyszyć rzeczywista wola wywołania skutku prawnego. Oświadczeniem woli nie na serio, jest takie oświadczenie, które ze względu na okoliczności, w jakich zostało złożone, nie może zostać odczytane, jako zmierzające do wywołania skutku prawnego. Oświadczenia woli pozorne, a więc zmierzające do wywołania innego skutku prawnego niż wynika z okoliczności, są oświadczeniem woli, choć dotkniętym wadą. Najogólniej mówiąc, można przyjąć, że oświadczenie woli jest ujawnioną na zewnątrz decyzją podmiotu prawa, która zmierza do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego. W praktyce jednak dochodzi czasami do rozbieżności między treścią aktu woli a jego wyrazem zewnętrznym. Na tym tle pojawiły się w doktrynie prawa cywilnego trzy teorie: teoria woli; teoria oświadczenia; teoria zaufania.
Według teorii woli o skuteczności złożonego oświadczenia woli rozstrzyga akt woli wewnętrznej, czyli decyzja podmiotu prawa. Jeżeli decyzja została podjęta nieprawidłowo, wyrażenie woli na zewnątrz nie może być uznane za ważne. Teoria ta chroni interesy podmiotu składającego oświadczenie woli kosztem podmiotu, do którego oświadczenie było skierowane.
Według teorii oświadczenia, (czyli ujawnienia decyzji na zewnątrz) znaczenie rozsrzygające ma samo wyrażenie woli (decyzji) na zewnątrz. Decyzja wyrażona na zewnątrz wywołuje skutki prawne nawet wtedy, gdy ma wady, np., podjęta została pod wpływem błędu czy groźby bezprawnej. Teoria ta chroni bezpieczeństwo obrotu prawnego tzn., interesy tych, którzy polegali na oświadczeniu woli, ale godzi w interesy osoby składającej oświadczenie woli.
Wdług teorii zaufania, która jest oparta na kompromisie między teorią woli i teorią oświadczenia, w jednych przypadkach znaczenie decydujące ma decyzja podmiotu składającego oświadczenie woli, w innych zaś- wyrażenie zewnętrzne tej decyzji. Pierwsze rozwiązanie wchodzi w rachubę wtedy, gdy ochrony wymaga wola podmiotu składającego oświadczenie woli, natomiast drugie - gdy ochrony wymaga zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego, w szczególności ochrona zaufania osoby, wobec której złożono oświadczenie woli.
Mając na względzie zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego należy przyjąć, że w przypadku rozbieżności między decyzją osoby składającej oświadczenie woli (wolą wewnętrzną) a wyrazem zewnętrznym tej decyzji (oświadczeniem) znaczenie rozstrzygające powinno mieć oświadczenie, a nie wola podmiotu prawa. Chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej.
I tak np., według art.948 Kodeksu cywilnego testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. Oczywiste jest, że w świetle tego przepisu znaczenie rozstrzygające ma wola (decyzja) testatora
(osoba sporządzająca pisemne rozporządzenie majątkiem na wypadek swojej śmierci), a nie wyraz zewnętrzny tej woli, to znaczy oświadczenie.
Oświadczenia woli dzielimy na dwie kategorie:
1) na takie, które są składane innej osobie- są to takie oświadczenia woli jak oferta (art. 66 kc.); oświadczenie o przyjęciu oferty ( art. 70 kc.); odstąpienie od umowy (art.493 kc.). Dominują one w prawie cywilnym.
2) do drugiej kategorii należą oświadczenia woli, które nie muszą być składane określonej osobie. Można podzielić je na dwie grupy. Do pierwszej grupy zalicza się takie, które są ogłaszane publicznie (przyrzeczenie publiczne art.919 kc.), lub też, których potencjalnym adresatem jest dowolna osoba z nie określonego kręgu podmiotów ( akcja na okaziciela art. 345 kodesu handlowego) albo każda osoba z otwartego kręgu podmiotów ( statut korporacyjnej osoby prawnej art. 10 ustawy o stowarzyszeniach). Do drugiej grupy zalicza się takie oświadczenia woli, które nie mają adresata; nie muszą być kierowane do jakiegokolwiek podmiotu prawa cywilnego, zainteresowanego potencjalnie skutkami oświadczenia woli (np. testament; jednostronne oświadczenie woli, które musi być złożone przed określonym organem państwa, ale organ ten nie jest adresatem tego oświadczenia).
Podział oświadczeń woli na te, które są składane innej osobie, i te, których byt prawny nie zależy od złożenia określonej osobie, ma istotne znaczenie z punktu widzenia przepisów, które regulują takie zagadnienia, jak chwila złożenia oświadczenia woli (art. 61 kc.), utrata mocy złożonego oświadczenia (art., 62 kc.) itd. Według artykułu 61 kc. oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło ono jednocześnie z tym oświadzeniem lub wcześniej. W przepisie tym zawarte jest domniemanie prawne, że adresat zapoznał się z treścią oświadczenia, jeżeli doszło ono do niego w taki sposób, że mogł się z nim zapoznać (np. zostało wrzucone do skrzynki adresata lub doręczone domownikowi). W przypadku zaistnienia sporu na składającym oświadczenie woli będzie spoczywał ciężar udowodnienia zgodnie z art. 6 kc. - że doręczył je adresatowi w taki sposób, iż mógł on się z jego treścią zapoznać. Jeżeli adresat odmawia przyjęcia oświadczenia woli, istnieje podstawa do przyjęcia, że miał możliwość zapoznania się z jego treścią, a tym samym, że zostało złożone skutecznie. Zasda składania oświadczeń woli, którą ustala art. 61 kc., nie dotyczy terminów procesowych. Wdług art. 165 kpc .kiedy oddajemy pismo procesowe w polskim urzędzie pocztowym jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu. To samo dotyczy żołnierza, kiedy składa pismo w dowództwie jednostki wojskowej bądź osoby pozbawionej wolności, kiedy składa takie pismo w administracji zakładu karnego.
To, że składający oświadczenie woli zmarł bądź też utracił zdolność do czynności prawnych nie powoduje to utraty mocy takiego oświadczenia woli zanim doszło do innej osoby, chyba, że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności. (Art., 62 kc)
Oświadczenie woli, które zostało złożone dla pozoru drugiej stronie za jej zgodą jest nieważne. Jeżeli takie oświadczenie zostało złożone po to, aby ukryć inną czynność prawną jego ważność ocenia się według właściwości tej czynności. (Art. 83 kc.).
Od skutków prawnych swego oświadczenia woli możemy się uchylić, jeżeli zostało ono złożone pod wpływem błędu, co do treści czynności prawnej. Jednak, jeżeli oświadczenie złożone było innej osobie, uchylenie się od jego skutów prawnych jest prawnie dozwolone tylko wtedy, gdy bład był wywołany przez tę osobę, mimo, że bez jej winy, albo, gdy osoba ta wiedziała o błędzie bądź też mogła go bez trudu zauważyć. ( Art., 84 kc.)
Art. 103 kc. mówi, iż umowa, która została zawarta przez rzekomego pełonomocnika wymaga potwierdzenia przez osobę w imieniu, której została zawarta. Druga strona umowy może wyznaczyć tej osobie termin do potwierdzenia.
Jeżeli termin ten bezskutecznie upłynie, umowa nie dochodzi do skutku. Rzekomy pełnomocnik zobowiązany będzie do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony, oraz do naprawienia szkody.
Oświadczenie woli, które jest ogłoszone publicznie, uznaje się za złożone w chwili jego ogłoszenia, a nie w chwili dotarcia do potencjalnych adresatów. Podobnie z oświadczeniem, które jest składane przed określonym organem państwa (np. oświadczenie o odrzuceniu spadku). Za chwilę jego złożenia uznaje się chwilę przyjęcia oświadczenia przez dany organ państwa. Nie musi ono dotrzeć do wiadomości jakiegokolwiek podmiotu prawa cywilnego, potencjalnie zainteresowanego skutkami oświadczenia.
Od oświadczeń woli trzeba odróżniać oświadczenia wiedzy oraz wyrażane przez podmiot prawa uczucia. Oświadczenia wiedzy i przejawy uczuć nie są traktowane, jako oświadczenia woli, ponieważ nie mają na celu bezpośredniego wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego. Są one jednak tzw. zdarzeniami cywilnoprawnymi, jako że normy prawne wiążą z nimi określone skutki prawne.
Przykładami oświadczeń wiedzy są m. in.: zawiadomienie sprzedawcy przez kupującego o ujawnionej wadzie fizycznej rzeczy, wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania. Zawiadomienie o wadzie nie wywołuje skutku prawnego bezpośrednio, ale jest warunkiem zgłoszenia roszczeń przeciwko sprzedawcy, jest więc zdarzeniem cywilnoprawnym. Wezwanie dłużnika pociąga za sobą ten skutek, że roszczenie wierzyciela staje się wymagalne, a więc może być dochodzone przed sądem.
Przykładem przejawów uczuć, które rodzą skutki cywolnoprawne, są takie akty, jak: przebaczenie obdarowanemu niewdzięczności przez darczyńcę; przebaczenie przez spadkodawcę niegodziwemu spadkobiercy. Przejawy uczuć rodzą określone skutki prawne, mimo, że nie są oświadaczeniami woli.
Wykładnia oświadczeń woli.
Ogólne reguły interpretacji oświadczeń woli określone są w art. 65 kc. Wyróżnia on następujące kryteria oceny treści oświadczenia woli: okoliczności, w których zostało ono złożone; zasady współżycia społeczego; ustalone zwyczaje; zgodny zamiar stron umowy; cel umowy.
Okoliczności, w których oświadczenie woli zostało złożone, stanowią jego kontekst sytuacyjny. W doktrynie i orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że przy dokonywaniu wykładni oświadczenia woli doniosłość prawną mają tylko zewnętrzne, poznawalne okoliczności jego założenia, a nie subiektywne przekonanie osoby składającej to oświadczenie.
Co do zasady pogląd ten nie budzi zastrzeżeń. W polskim prawie cywilnym obowiązuje zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego, ryzyko błędnego wyrażenia woli obciąża tego, kto składa oświadczenie, a nie jego adresata. Jeżeli członek organu kolegialnego podniesie do góry rękę podczas trwającego głosowania nad projektem uchwały, to z okoliczności, w jakich tego dokonał, będzie wynikać, że głosował „za” lub „przeciw” temu projektowi, a więc złożył oświadczenie, woli o określonej treści. W późniejszym czasie nie będzie przecież mógł zasadnie twierdzić, że jego zamiarem było jedynie zabranie głosu w dyskusji. Zasada ta nie znajduje zastosowania wtedy, gdy przepis szczególny stanowi inaczej. Np., wg. art. 948 kc. przy wykładni testamentu znaczenie rozstrzgające należy przypisywać woli wewnętrznej (decyzji) testatora, a nie jego oświadczeniu.
Zasady współżycia społecznego stanowią ważne kryterium oceny treści oświadczenia woli. Najwięcej zwolenników wydaje się mieć pogląd, zgodnie z którym zasady te obejmują reguły postępowania równoznaczne z normami moralnymi odnoszącymi się do stosunków wzajemnych między ludźmi. Jeżeli zatem właściciel lokalu mieszkalnego wypowie umowę najmu kobiecie wychowującej małoletnie dziecko, a uzyskanie przez tę kobietę innego mieszkania w danym momencie nie jest możliwe, to oświadczenie woli właściciela będzie musiało być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a tym samym za nieważne ( na mocy art. 5 kc.).
Kolejnym kryterium oceny treści oświadczenia woli są zwyczaje. Występują one zarówno w stosunkach międzynarodowych ( zwłaszcza w handlu międzynarodowym), jak i stosunkach wewnętrznych ( na giełdach, targowiskach itp.). Przez zwyczaj rozumie się powszechnie stosowaną w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach praktykę pewnego zachowania się.
Jeżeli zatem czynność prawna została dokonana na targowisku, które rządzi się określonymi zwyczajami, to przy ustalaniu treści oświadczenia woli zwyczaje te muszą być brane pod uwagę.
Przez zgodny zamiar stron umowy należy rozumieć uzgodnienie przez strony istotnych postanowień czynności prawnej bądź w samej umowie, bądź poza jej treścią (np. w protokóle rokowań).Pogląd ten jest trafny, niemniej jego znaczenie praktyczne jest niewielkie. Spory wywołują z reguły nie te umowy, których treść oparta jest na zgodnym zamiarze stron, lecz te, którym każda ze stron przypisuje inną treść. W tym ostatnim przypadku znaczenie rozstrzygające musi być nadawane nie zamiarom stron, lecz ich oświadczeniom. Oświadczenia mogą bowiem być poddane ocenie zewnętrznej, natomiast zamiary wymykają się spod takiej oceny.
Jeżeli chodzi o cel umowy za trafny uznać należy pogląd, zgodnie z którym przez cel ten trzeba rozumieć nie ogólną przyczynę, ze względu na którą umowy tego typu są zawierane, lecz przyczynę konkretną, indywidualizującą sens społeczno - gospodarczy danej umowy. I tak np., inny będzie cel umowy sprzedaży samochodu, jeżeli samochód ten ma spełniać zwłykłe funkcje przewozowe, a inny, jeżeli ma brać udział np. w wyścigach „formuły 1”. Oświadczeniom woli stron takiej umowy musi być więc nadawany taki sens, by cel, ze względu na który umowa została zawarta, mógł być osiągnięty.