Podstawowym elementem każdej czynności prawnej jest oświadczenie woli zmierzającej do wywołania skutków prawnych, tj. mającej na celu ustanowienie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego.
Wada oświadczenia woli — szczególne stany faktyczne, wskazane przez ustawodawcę, które uzasadniają pozbawienie aktu prawnego jakim jest oświadczenie woli skuteczności prawnej. Wada oświadczenia woli może powodować:
nieważność względną - wzruszalność czynności prawnej , co oznacza, że czynność jest ważna i wywołuje skutki, jednakże może zostać wzruszona prze osobę wskazaną przez ustawodawcę i w czasie przez niego wskazanym. W razie jeśli nie zostanie wzruszona w odpowiednim czasie następuje jej konwalidacja, czynność staje się ważna w sposób niewzruszalny.
Wady oświadczenia woli określone są w art. 82-88 KC .
Kodeks wyróżnia aż 5 wad :
brak świadomości lub swobody (co oznacza, że osoba oświadczająca swoją wolę nie znajduje się w normalnym stanie psychicznym i fizycznym)
pozorność (złożenie oświadczenia woli pozornego, które nie ma wywołać skutków prawnych lub zrobione jest dla żartu)
błąd (mylne wyobrażenie lub brak tego wyobrażenia u osoby oświadczającej swoją wolę o rzeczywistym stanie rzeczy)
groźba (wymuszenie oświadczenia woli i stanowi jego wadę jeśli jest poważne i bezprawne)
podstęp osoby trzeciej (celowe, świadome działanie osoby, która ten błąd wywołuje)
Brak świadomości lub swobody
Stan braku świadomości, czyli niemożność rozpoznania znaczenia własnych czynów. Wyłączenie świadomości zazwyczaj jest spowodowane chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym, zaburzeniami psychicznymi po spożyciu alkoholu, narkotyków, obłożną chorobą, itd. Zaburzenia te nie muszą mieć charakteru trwałego; wystarczy, że wystąpią w chwili dokonywania czynności prawnej. Brak swobody w wyrażeniu woli - będzie miał miejsce wówczas, gdy możliwość wolnego wyboru będzie całkowicie wyłączona (np. osoba siłą zmusza drugą do złożenia podpisu pod umową).
Obowiązek udowodnienia braku świadomości lub swobody spoczywa na osobie, która się powołuje na wadę oświadczenia woli. Nie jest wystarczające wykazanie przyczyny powodującej brak świadomości lub swobody (np. choroby psychicznej). Konieczne jest w tym wypadku udowodnienie, że wskutek tej przyczyny osoba nie miała świadomości swojego postępowania lub nie miała swobody wyrażeniu swojej woli. Pamiętać należy, że na tę wadę powołać się mogą osoby posiadające zdolność do czynności prawnych, a więc nie osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Czynność prawna dokonana w stanie wyłączającym świadome lub swobodne wyrażenie woli jest nieważna z mocy prawa.
Pozorność
Pozorność oświadczenia woli ma miejsce wtedy, gdy oświadczenie woli zostało złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. W tym wypadku wola nie jest zgodna z jej oświadczeniem. Oświadczenie takie może nie mieć na celu wywołania skutków prawnych. Oświadczenie pozorne może jednak zmierzać do wywołania określonych skutków prawnych, ale innych aniżeli wyrażona w oświadczeniu woli, jeżeli np. strony pod płaszczykiem umowy sprzedaży chcą ukryć umowę darowizny. W wypadku, gdy pod czynnością prawną kryje się inna, rzeczywista czynność prawna, to czynność, którą strony dokonały dla pozoru, będzie nieważna, natomiast ważna będzie czynność, którą strony chciały ukryć, jeżeli oczywiście nie jest ona sprzeczna z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, albo dotknięta inną przyczyną nieważności.
Błąd
Przez błąd rozumie się mylne wyrażenia osoby składającej oświadczenie woli o okolicznościach faktycznych lub prawnych, które wywarły wpływ na powzięcie lub wyrażenie woli. Nie każdy błąd stanowi wadę oświadczenia woli uwzględnioną przez prawo i dającą możność uchylenia się od skutków dotkniętych błędem czynności prawnej.
Uchylić się można jedynie od błędu, co do treści czynności prawnej. Błąd, co do treści czynności prawnej może być albo pomyłką, albo błędem w pobudce. Pomyłka jest błędem popełnionym w procesie składania świadczenia. Przy pomyłce wola jest wyrażona w sposób zniekształcony.
Pomyłką będzie np. napisanie na zamówieniu 500 kg papieru zamiast 50 kg, które dana osoba chciała zamówić. Pomyłką jest również zniekształcenie myśli wskutek słabej znajomości obcego języka, w którym list napisano.
Błąd w pobudce jest błędem popełnionym w procesie powzięcia woli. Błąd w pobudce zwykle nie dotyczy treści czynności prawnej i wtedy nie powoduje względnej nieważności: na przykład, gdy ktoś pod wpływem mylnego mniemania, że będzie wysłany za granicę na dłuższe studia, sprzedał umeblowanie swojego mieszkania, nie może następnie uchylić się od skutków tej czynności powołując się na błąd. Błąd w pobudce jednak jest uwzględniony, jeżeli dotyczy treści oświadczenia woli, a więc jest jednocześnie błędem, co do treści czynności prawnej. Pod wpływem takiego błędy działa osoba, która oświadcza wolę kupienia przyniesionego jej obrazu, błędnie mniemając, że jest to oryginał.
Błąd prowadzi do uchylenia się skutków czynności prawnej tylko wtedy, gdy jest istotny. Istotny jest taki błąd, który uzasadnia przypuszczenie, że składający oświadczenie woli byłby tego oświadczenia nie złożył, gdyby nie działał pod wpływem błędu i oceniał rzecz rozsądnie.
Regułą jest, że czynność prawna będzie polegała na złożeniu oświadczenia woli innej osobie. W takim wypadku dopuszczalne jest powołanie się na błąd przez tego, który takie oświadczenie składa, jeżeli osoba ta:
wywołała błąd, choćby nawet bez swej winy,
wiedziała o błędzie i nie poinformowała o tym składającego oświadczenie,
mogła z łatwością błąd zauważyć.
Groźba
Kolejną wadą oświadczenia woli jest groźba bezprawna. Osoba, która składa oświadczenie woli pod wpływem groźby bezprawnej może uchylić od skutków prawnych takiego oświadczenia, jeżeli mogła się obawiać, iż jemu lub innej osobie może grozić poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Można powołać się na groźbę, jeżeli jest ona bezprawna, tzn. jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Groźba musi być ponadto poważna, a więc składający oświadczenie woli pod jej wpływem musi liczyć się z realnym niebezpieczeństwem osobistym lub majątkowym dla niego lub innych osób. Bez znaczenia jest czy groźba pochodzi od adresata oświadczenia woli czy osoby trzeciej.
Wyzysk
Wyzysk nie jest uznawany przez Kodeks cywilny za jedną z wad oświadczeń woli, choć wykazuje do nich wiele podobieństw. Wyzysk ma miejsce wówczas, gdy jedna ze stron wyzyskując przymusowe położenie drugiej (np. jej niedołęstwo, brak doświadczenia) w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w znaczącym stopniu jego własne świadczenie. Krótko mówiąc, wyzysk polega na tym, że jedna strona korzystając z okazji, że druga strona znajduje się w trudnym położeniu uzyskuje dla siebie nieuzasadnione korzyści z pokrzywdzeniem drugiej strony. W takiej sytuacji strona pokrzywdzona może żądać zmniejszenia swojego świadczenia lub zwiększenia świadczenia jej należnego na drodze sądowej. Gdyby jedno i drugie było niemożliwe lub bardzo utrudnione może żądać od sądu unieważnienia umowy.
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli
Złożenie oświadczenia woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby nie powoduje, że jest ono nieważne od samego początku. Żeby uznać go za nieważne konieczne jest złożenie przez osobę dokonującą wadliwej czynności prawnej oświadczenia o uchyleniu się od jej skutków prawnych. Z chwilą złożenia takiego oświadczenia wadliwa czynność prawna przestaje wywoływać skutki prawne już w momencie jej dokonania, czyli z mocą wsteczną.
Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwej czynności powinno nastąpić na piśmie. W piśmie tym należy podać wszystkie okoliczności złożenia wadliwego oświadczenia woli, a w szczególności na czym błąd, podstęp lub groźba polegała. Może to nastąpić także przez oświadczenie złożone do protokołu sądowego. Złożenie oświadczenia ustnie powoduje, że w przypadku sporu nie będzie dopuszczalny dowód ze świadków, ani z przesłuchania stron, chyba, że druga strona sporu wyrazi na to zgodę (niedogodność ta nie dotyczy konsumentów występujących przeciwko przedsiębiorcy).
W razie odstąpienia od umowy z powodu wady oświadczenia woli, odstąpienie to powoduje wygaśnięcie umowy. Jeżeli druga strona umowy nie zgadza się, że czynność prawna dokonana została pod wpływem błędu lub groźby może wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.).
Złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby jest ograniczone czasowo. Nie jest ono dopuszczalne po upływie roku od wykrycia błędu, a w przypadku groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.