Wady oświadczenia woli
Oświadczenie woli
Oświadczeniem woli nazywamy takie zachowanie się osoby, które ujawnia jej wolę dokonania czynności prawnej w sposób dostateczny (art. 60 kodeksu cywilnego). Proces powstawania oświadczenia woli rozpoczyna się już w psychice osoby składającej. Najpierw bowiem mamy do czynienia z tzw. aktem woli (czyli z decyzją powziętą pod wpływem takich, a nie innych, wyobrażeń), a dopiero potem dochodzi do uzewnętrznienia owego aktu woli poprzez określone zachowanie. Jednakże, aby pewne zachowanie mogło zostać uznane za oświadczenie woli, musi spełnić następujące warunki:
1) musi być zrozumiałe przynajmniej na tyle, by można było ustalić jego sens,
2) decyzja musi dotyczyć spraw normowanych przez prawo,
3) musi być złożone na serio,
4) nie może być spowodowane przymusem fizycznym.
Należy podkreślić, iż oświadczenie woli jest niezbędnym elementem każdej czynności prawnej, w związku z czym od jego niewadliwości zależy, czy dana czynność prawna będzie czynnością ważną i prawnie skuteczną.
Innymi słowy, oświadczenie woli to uzewnętrznienie aktu woli poprzez określone zachowanie. Czynnością prawną jest świadome i zgodne z prawem zachowanie człowieka zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych prowadzących do zawiązania, zmiany lub rozwiązaniu stosunku prawnego. Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może samodzielnie kształtować swoją sytuację prawną: nabywać uprawnienia i zaciągać zobowiązania za pomocą oświadczeń woli.
Podstawą każdej czynności prawnej jest więc złożenie przynajmniej jednego oświadczenia woli. Przejaw woli jest uznawany za oświadczenie woli w sensie prawnym, jeśli oświadczenie to jest zrozumiałe przynajmniej na tyle, aby można było ustalić, jaki skutek prawny chciał wywołać składający oświadczenie; proces decyzyjny musi dotyczyć spraw normowanych przez prawo, a oświadczenie woli nie może być dotknięte wadą.
Według prawa
Oświadczenie woli stanowi ujawniony, uzewnętrzniony (poprzez każde zachowanie się) zamiar wywołania określonych skutków prawnych. Oświadczenie woli może być także dorozumiane, jednakże musi być niewątpliwe. "Każde zachowanie się" oznacza także gesty ręką, potakiwanie głową i inne przyjęte powszechnie znaki porozumiewania się
(por. orzeczenia SN z 1 czerwca 1964 r., sygn. akt III CR 27/64, OSN 1965, poz. 45; i z 16 stycznia 1970 r., sygn. akt III PRN 96/69, OSN 1970, poz. 161).
Ważne
Milczenie może być uznane za przejaw oświadczenia woli wyrażające zgodę, ale tylko wtedy, gdy osoba niezaprzeczająca mogła i powinna była zająć merytoryczne stanowisko w danej kwestii.
Wady oświadczenia woli
Wadami oświadczenia woli nazywamy nieprawidłowości zachodzące w psychice składającego oświadczenie woli, co powoduje, że w momencie podejmowania decyzji brak jest zgodności między wolą a jej oświadczeniem. Oświadczeniem woli, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w kodeksie cywilnym (dalej: k.c.), nazywamy każde zachowanie się danej osoby, które ujawnia jej wolę dokonania czynności prawnej w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (art. 60 k.c.). Może być złożone ustnie, na piśmie, a nawet wyrażone gestem.
Wady oświadczenia woli powstają, gdy występuje brak zgodności między wolą (wewnętrzne przekonanie) danej osoby i oświadczeniem tej woli na zewnątrz. Ich skutkiem jest nieważność albo możliwość pozbawienia skuteczności oświadczenia woli.(art. 82-88 k.c.).
Wadą oświadczenia woli w prawie cywilnym nie jest jakakolwiek, w potocznym rozumieniu, nieprawidłowość woli czy jej uzewnętrznienie, lecz tylko taka, którą za wadę uznaje ustawa (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 18 stycznia 2002 r., sygn. akt IACa 1090/02, OSA 2004/10/30).
Podział wad oswiadczenia woli
1) brak świadomości lub swobody,
2) pozorność,
3) błąd,
4) groźba.
Brak świadomości lub swobody
Jest to wada związana z pozostawaniem w nienaturalnym stanie psychicznym, który całkowicie uniemożliwia świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Stan ten może być wywołany rozmaitymi przyczynami, z których najczęściej wymienia się:
choroba psychiczna,
niedorozwój umysłowy,
nadużycie alkoholu, narkotyków lub lekarstw,
gorączka,
narkoza,
hipnoza,
uwiąd starczy.
nawet przemijające zaburzenia psychiczne (np. wskutek nadużycia alkoholu lub innych używek, wysokiej gorączki, zaawansowanych zmian miażdżycowych itp.). Wyłączenie świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może mieć miejsce bez całkowitej utraty świadomości - wystarczy znaczne nasilenie przyczyny. Nie jest natomiast konieczne, aby znajdująca się w takim stanie osoba była ubezwłasnowolniona.
Brak swobody opiera się na założeniu, że istnieją takie stany psychiki człowieka, które pozwalają mu wprawdzie właściwie rozpoznać sens własnego lub cudzego zachowania, ale wyłączają możliwość kierowania swym postępowaniem, a w tym również podejmowania swobodnie decyzji.
Może to być spowodowane np. ciężką śmiertelną chorobą osoby, doprowadzającą do wyczerpania organizmu i jej siły woli tak, że nie jest zdolna - mimo posiadania świadomości - do przeciwstawienia się zewnętrznym wpływom (por. Z. Radwański, op. cit.).
Jeśli chodzi o brak swobody, ma on miejsce, gdy proces decyzyjny i uzewnętrznienie woli zostają zakłócone przez czynniki powodujące niezdolność wyboru miedzy taką lub inną decyzją, przy czym chodzi o czynniki znajdujące się wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli. W wielu przypadkach przeprowadzenie granicy między brakiem świadomości a brakiem swobody jest bardzo trudne ze względu na to, iż przyczyny je wywołujące mogą być podobne lub nawet te same (np. w wypadku niektórych chorób psychicznych).
Oświadczenie woli dotknięte wadą braku świadomości lub swobody przy podejmowaniu lub wyrażaniu decyzji jest z mocy prawa nieważne, co oznacza, iż czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Sąd z urzędu uwzględnia tą sankcję, nawet jeśli żadna ze stron sporu się na nią nie powoła.
Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Z treści art. 82 k.c. wynika jednoznacznie, że do zastosowania tego przepisu wystarczy spełnienie się jednej z tych przesłanek. Nie ulega wątpliwości, że możliwość zastosowania dyspozycji tej normy spełni się także wtedy, gdy obie przesłanki wystąpią łącznie (por. Z. Radwański, System prawa prywatnego. Prawo cywilne - część ogólna, t. 2, Warsza- wa 2002, s. 381).
Udowodnienie, że oświadczenie woli zostało złożone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest bardzo trudne. Ciężar udowodnienia takiego faktu spoczywa na osobie, która wywodzi z niego skutki prawne - zwykle na osobie składającej to oświadczenie woli (art. 6 k.c.).
Ważne
Świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli ma miejsce wtedy, gdy składający oświadczenie ma pełne rozeznanie co do jego treści i skutków, jakie może ono wywołać.
Pozorność czynności prawnej
Z wadą tą mamy do czynienia, gdy strony składają sobie oświadczenia woli dla pozoru, czyli bez zamiaru wywołania skutków prawnych (pozorność zwykła) lub z zamiarem wywołania skutku innego, niżby to miało wynikać z treści pozornej czynności prawnej (pozorność kwalifikowana). Warunkiem zaistnienia tej wady jest świadomość niezgodności dokonanej czynności z wolą osoby składającej oświadczenie oraz ujawnienie tego wobec adresata, akceptującego taki stan rzeczy. Łączy się to zazwyczaj z chęcią wprowadzenia innych osób lub organów w błąd.
Przykładem pozorności zwykłej jest fikcyjna umowa sprzedaży nieruchomości, którą strony zawierają przed notariuszem, miedzy sobą umawiając się, że nie wywoła ona żadnych skutków prawnych. Umowa taka, w zamierzeniu stron, ma służyć np. ukryciu majątku "sprzedającego" przed wierzycielami. Z kolei o pozorności kwalifikowanej będziemy mówić, gdy np. pod umową sprzedaży nieruchomości strony ukryją darowiznę nieruchomości, aby w przyszłości nie trzeba było uwzględniać tej darowizny przy dziale spadku.
Czynność prawna pozorna jest zawsze z mocy prawa nieważna (podobnie jak czynność dokonana w stanie braku świadomości lub swobody). Sprawa jest prosta, gdy mamy do czynienia z pozornością zwykłą. Natomiast w przypadku pozorności kwalifikowanej nieważna jest czynność pozorna, ale czynność ukryta może być ważna, jeśli strony zawierając czynność pozorną dopełniły wszystkich wymogów dotyczących czynności ukrytej, w tym zwłaszcza formy tej czynności. Niemniej jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego i postulaty w doktrynie zmierzają do ograniczenia ilości takich przypadków (patrz: orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 12.10.2001 r. sygn. akt II CKN 631/00 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2002, nr 7-8, poz.91, stwierdzające, iż umowa sprzedaży ukryta pod umową darowizny jest zawsze nieważna, pomimo iż do niedawna uznawana była w orzecznictwie za umowę ważną).
Ważnym elementem jest również ochrona osób trzecich, które niekoniecznie z łatwością mogłyby się dowiedzieć o wadzie pozorności. Dlatego też pozorność wcześniej złożonego oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność później dokonanej czynności prawnej, jeżeli czynność ta była odpłatna i gdy wskutek niej osoba trzecia zyskała prawo lub została zwolniona ze zobowiązania. Warunkiem jest jednak dobra wiara osoby trzeciej, co oznacza, że osoba ta nie może wiedzieć o pozorności. Wtedy - pomimo że wcześniejsza czynność pozorna była nieważna - osoba trzecia zachowuje nabyte prawo lub zostaje zwolniona od jakiegoś obowiązku (np. osoba trzecia może w opisanych okolicznościach nabyć służebność gruntową od osoby, która z powodu pozorności umowy sprzedaży nieruchomości nie nabyła własności tej nieruchomości).
Błąd
Za błąd uważa się niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności, przy czym niezgodność może dotyczyć tak faktów, jak i prawa. Nie jest błędem mylne przekonanie co do rozwoju przyszłych wydarzeń (np. ktoś kupuje działkę rolną, bo liczy, że w przyszłości dojdzie do zmiany charakteru tej działki i stanie się ona działką budowlaną). W prawie polskim rozróżniamy błędy co do treści czynności prawnej i błędy nie dotyczące tej treści. Znaczenie mają, co do zasady, tylko te pierwsze, zaś te drugie - jedynie w nielicznych przypadkach (błędem co do treści jest np. błąd co do pochodzenia towaru od danego wytwórcy, gdy kupujący nabywa podróbkę perfum znanej firmy sądząc, że kupuje oryginalny produkt). Ponadto błąd musi być istotny, co oznacza, że gdyby składający oświadczenie woli oceniał sprawę rozsądnie (obiektywna istotność) i nie pozostawał w błędzie, nie złożyłby tego oświadczenia (subiektywna istotność).
Gdy mamy do czynienia z oświadczeniami woli skierowanymi do drugiej osoby, to oprócz powyższych warunków, musi zostać spełniona jedna z następujących przesłanek dodatkowych:
błąd musi być wywołany przez adresata oświadczenia woli, chociażby w sposób niezawiniony (np. w sklepie z dziełami sztuki sprzedawca kopię obrazu oznaczył jako oryginał),
bądź też adresat musi o błędzie wiedzieć (w tym samym sklepie klient oświadcza, że chce kupić oryginał, kupuje kopię, a sprzedawca zdaje sobie sprawę, że jest to kopia),
albo adresat mógł się z łatwością o błędzie dowiedzieć (sprzedawca nie zdaje sobie sprawy, że jest to kopia, ale ponieważ jest specjalistą, powinien to zauważyć).
Gdy jednak czynność prawna jest nieodpłatna, przesłanki wiedzy adresata nie mają znaczenia.
"Specjalną" postacią błędu jest podstęp, czyli błąd wywołany umyślnie w celu uzyskania od kogoś oświadczenia woli. Wtedy nie jest istotne, czy wywołał go adresat oświadczenia woli czy osoba trzecia, jeżeli adresat o nim wiedział i nie zawiadomił składającego oświadczenie. Jeżeli błąd został wywołany podstępnie nie musi on dotyczyć ani treści czynności prawnej, ani być obiektywnie istotny.
Czynności dotknięte błędem są ważne, ale można je "unieważnić" poprzez uchylenie się od skutków swojego oświadczenia woli. W tym celu należy skierować do drugiej strony czynności odpowiednie pismo w ciągu roku od momentu wykrycia błędu. W takim wypadku w wyniku złożenia oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych czynność prawna będzie traktowana jako nieważna od samego początku.
Nie ma zgodnego stanowiska w doktrynie co do tego czy podstęp jest oddzielną wadą oświadczenia woli. W większości przypadków, na takim stanowisku stanął polski ustawodawca, podstęp jest uważany za szczególny rodzaj błędu.
Groźba
O groźbie mówimy, gdy ktoś, w celu zmuszenia drugiej osoby do złożenia oświadczenia woli, zapowiada użycie środków mogących wywołać negatywne konsekwencje.
Groźba musi być poważna, tzn. że osoba zmuszana może realnie obawiać się grożącego jej lub osobie trzeciej niebezpieczeństwa osobistego lub majątkowego, przy czym to niebezpieczeństwo nie musi grozić natychmiast, lecz może być odsunięte w czasie (np. ktoś grozi kobiecie w ciąży, że zabije jej dziecko po urodzeniu). Groźba musi być też bezprawna, co oznacza, że zagrożono użyciem środka niezgodnego z prawem lub, co prawda zgodnego z prawem, ale kłócącego się z normami etycznymi przyjętymi w społeczeństwie (np. groźba ujawnienia kompromitujących faktów z życia prywatnego). Ponadto między groźbą a złożonym oświadczeniem określonej treści musi istnieć związek przyczynowy, a więc zależność tego rodzaju, że w przypadku braku groźby dana osoba nie złożyłaby takiego oświadczenia. Co istotne, do kategorii groźby nie zalicza się przypadków przymusu bezpośredniego (np. ktoś siłą przytrzymując czyjąś rękę, zmusza tę drugą osobę do złożenia podpisu pod umową), ponieważ wtedy nie mamy w ogóle do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli.
W wypadku groźby lub błędu od oświadczenia można się uchylić. Trzeba złożyć jednak oświadczenie woli o uchyleniu się od jego skutków. W wypadku błędu składający ma na to rok od czasu, gdy dowiedział się o błędzie. W wypadku groźby rok, od kiedy stan obawy ustał. Oświadczenie o uchyleniu musi być złożone drugiej stronie na piśmie.
Wada oświadczenia woli może powodować
1.bezwzględną nieważność, co oznacza, że czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie woli, od momentu jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości jej konwalidacji - przywrócenia ważności;
2.wzruszalność czynności prawnej (nieważność względną), co oznacza, że czynność jest ważna i wywołuje skutki, jednakże może zostać wzruszona przez osobę wskazaną przez ustawodawcę i w czasie przez niego wskazanym. W razie jeśli nie zostanie wzruszona w odpowiednim czasie następuje jej konwalidacja, czynność staje się ważna w sposób niewzruszalny.
Zatem różne wady powodują różne skutki. Oświadczenie woli złożone w stanie wyłączającym świadomość jest zawsze nieważne. Nie trzeba go odwoływać ani unieważniać przed sądem. Podobnie jest w wypadku pozorności.
Konsekwencje prawne
Wadliwe jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie psychicznym wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Czynność prawna (oparta na wadliwym) oświadczeniu woli jest bezwzględnie nieważna, co oznacza, że od momentu jej dokonania nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości przywrócenia jej ważności (konwalidowania). Na nieważność tę mogą powołać się wszyscy, którzy mają w tym interes prawny, i to w każdym czasie.
Wyjątkowo:
małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie złożone było przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli. Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli (art. 151 § 1 i 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),
mężczyzna, który uznał dziecko, może w ciągu roku od daty uznania żądać jego unieważnienia z powodu wady swego oświadczenia woli (art. 80 k.r.o.),
testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Na nieważność testamentu z powyższej przyczyny nie można się powołać po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku (art. 945 § 1 pkt 1 i § 2 k.c.).