28. Kulturowe aspekty umierania w świetle badań P. Aries'a

• Aries zajmuje się problemem śmierci i dzieciństwa

• Antropologia śmierci ( od średniowiecza po wiek XX) , bazuje na źródłach francuskich

• Średniowiecze- śmierć oswojona- XX wiek - zmiana akcentów - śmierć jako zjawisko abstrakcyjne

• Oswojenie śmierci poprzez rytualizację, obrzędowość ( wprowadzenie w sferę codzienności) w średniowieczu- wysoka umieralność, śmierć zbiorowa, niska przeżywalność noworodków ( śmierć dziecka jako coś powszechnego - Treny Kochanowskiego były ewenementem!)

• Śmierć jest uregulowana zwyczajowym rytuałem - pozostawia czas na przygotowanie się do niej

• Znak- ukazanie się ducha ( chociażby tylko we śnie), śmierć ostrzega o swoim przyjściu

• Mors repentita - nagła śmierć, samotna - była zawsze podejrzana ( samobójstwo, możliwość popełnienia herezji przed śmiercią)

• Sankcja pośmiertna, brak prawidłowego pochówku, wykluczenie ze społeczności zmarłych, pochowanie na rozstaju dróg

• Nagła śmierć namaszczała piętnem przekleństwa

• Na to aby śmierć obwieściła się trzeba zasłużyć sobie całym swoim życiem

• Śmierć na polu walki nie była traktowana jako śmierć nagła (Roland) - daje czas na przygotowanie się do niej

• Śmierć świętego jest wyjątkowa- niebiańska radość, ciało nie podlega procesowi rozkładu

• Umierający wydaje dyspozycje - leży na wznak, twarz zwrócona do nieba, zaczyna od przypomnienia ludzi i rzeczy, które kochał, krótki życiorys ( pokuta, spowiedź, rozrachunek ze światem i bliskimi)

• Żal za życiem/ prosta akceptacja śmierci ( równocześnie)

• Poleca Bogu bliskie osoby i swoją duszę

• Śmierć rycerza ( jest zwyczajna) - ostatnia modlitwa mea culpa (żal za grzechy) i commendioto animae ( rekomendacja- prośba do Boga o ocalenie duszy)

• Testament - najpierw oralny ( XII - XIII wiek spisane testamenty) , wybór miejsca na grób ( zasada do ut des, testament nie jest bezinteresowny- msze żałobne pośmiertne, modlitwa)

• Ars bene moriendi - wzory dobrego umierania- formuły oralne, pieśni źródła pisane, klasztory żebracze, przekaz ikoniczny, drzeworyty- oswojenie problemu śmierci- nie lękano się jej bo posiadano atrybuty aby ją okiełznać

• Teatrum dobrego umierania - charakter społeczny ( zbiorowy, zmarły - pozostający przy życiu) i charakter indywidualny ( zmarły - wyższe sił dobra i zła, walczy o zbawienie swojej duszy 7 pokus-po stronie szatana i 7 pocieszeń- po stronie sił niebieskich)

• Dusza- zminiaturyzowana forma człowieka ( forma niemowlęcia), dusza podlega sądowi, wychodzi z ciała ustami po śmierci (wyciągana na linie przez anioła aby nie spaść do piekła)

• Publiczny charakter śmierci do końca XIX wieku

• „umarli śpią” - śmierć to przejście

• chowanie zmarłych - Ad sanctos ( przy świętych) i Apud ecclesiam ( w pobliżu kościoła)

• starożytni bali się zmarłych - chowali ich daleko od siebie

• początkowo chrześcijanie grzebali zmarłych poza miastem

• grzebanie zmarłych przy świętych męczennikach ( mają klucz do raju i będą bronić innych w dzień przebudzenia i Sądu)

• Martyria - sanktuaria poświęcone męczennikom, rozwój nowych dzielnic wokół bazyliki cmentarnej, umarli przestają przerażać, wchodzą w przestrzeń miasta przenikanie się kościoła i cmentarza

• Najpóźniej w wieku VIII grzebano w kościele lub dookoła niego

• Grupowanie zwłok wokoło relikwii świętych

• Grób przeklęty, samotny, budzi grozę - faulx atre, fałszywy cmentarz ( czasem wokół szubienicy)

• Wg praw nie wolno było chować zmarłych w kościele, prawo to jednak często było łamane, kościół jako miejsce najbardziej zaszczytne

• „cmentarz” - dawniej określenie dziedzińca kościelnego

• „charniers” - XVI- wiek zwyczaj wykopywania kości a by zrobić miejsce na nowe, ossuarium nad galerią, miejsce w obrębie ogrodzenia kościelnego zawierające kości zmarłych, wystawianie ludzkich kości na widok publiczny, swego rodzaju wystawy

• groby zbiorowe - dla ubogich 1200-1500 ciał

• cmentarz jako schronienie, miejsce publiczne, azyl

• wspólnota żywych i zmarłych, cmentarz- przestrzeń bez cła, zwolniona z podatku, wyroki sądów ogłaszane na schodach kościoła, rynek, targowisko, miejsce spotkań

• zachowanie wobec śmierci- żal ( zarówno kobieta jak i mężczyzna mdleją, płaczą, rwą włosy) żałoba ( krótkotrwałe, jednorazowe gesty, pozbywano się ciała szybko- jeżeli zmarł rano to przed zachodem słońca był już pochowany- wyjątek osoby znane)

• trumny od X wieku, początkowo maję charakter przechodni

• płaczki- budowały prestiż po śmierci, wzmacniają ból

• pochówek buduje prestiż zmarłego i rodziny

• portrety trumienne XVII wiek - popiersie malowane na desce, przybijane do czoła trumny, wzmacniają żałość i smutek, portret nie był zakopywany, tylko odrywany i wieszany w kościele

• teatralizacja życia i śmierci- XVII wiek- kondukt pogrzebowy, personifikacja osoby zmarłej ( dla osób zasłużonych, jedzie na koniu za kolumną, wykonuje gest powtórnej śmierci, wzmacnianie emocji), pieśni lamentacyjne- podkreślają zasługi zmarłego

• romantyzm- epoka pięknej śmierci- ciało nienaruszone, piękne, eksponowanie trupa, ciało nie rozkładające się, estetyczne

2

---