Bolesław Niemierko - Rozdział 8
Kształcenie grupowe - zorientowane na uczniowski system społeczny, stanowi odrębną grupę metod kształcenia, podobnie zróżnicowaną jak kształcenie indywidualne. Rozróżniamy więc metody z przewagą emocji (wychowania), w pełni zróżnicowane, z przewagą pozwania (nauczania), o różnym poziomie autentyzmu uczenia się.
Mimo dużej rozmaitości metod kształcenie grupowe pozostaje w cieniu kształcenia indywidualnego. Uczenie się współpracy, czyli nabywanie umiejętności pracy grupie, jest bowiem dla uczniów dodatkowym zadaniem, intensywnym emocjonalnie i absorbującym poznawczo, które może opóźniać opanowywanie umiejętności przedmiotowych. Natomiast uczenie się we współpracy, jako organizacja uczenia się oparta na wykorzystaniu edukacyjnych właściwości grupy, może je przyspieszyć.
1. Rodzaje grup społecznych.
W kształceniu szkolnym interesują nas grupy nieformalne, oparte na bezpośredniej więzi między ich członkami, w których zachodzi wiele interakcji wychowawczych.
Grupy formalne - jak naród, społeczność lokalna czy zbiorowość uczniowska szkoły, określone na podstawie jednej lub więcej cech wspólnych ich członków, ale pozbawione bezpośredniej więzi między nimi.
Szczególną rolę wśród grup nieformalnych odgrywają grupy pierwotne, stanowiące podstawę rozwoju społecznego jednostki. Takimi grupami są rodziny. Rodzinę określa się jako `grupę żarłoczną' - wymagająca od dziecka pełnego zaangażowania i rygorystycznie kontrolującą całą działalność członków.
Grupy wtórne - zwykle duże i nieformalne, wyspecjalizowane w odrębnych dziedzinach i dopuszczające różnice wyniesione z grup pierwotnych. Jedne i drugie mogą być dla ucznia grupą odniesienia, z którymi się utożsamia.
Oddział szkolny (klasa) ma jako grupa nieformalna kilka charakterystycznych właściwości:
Przymusowość uczestnictwa - obowiązek szkolny, skład oddziału, plan zajęć itp.
Luźna struktura - szkoła nie wprowadza do oddziału żadnej stałej struktury, ogranicza się do tworzenia grup zadaniowych i do nakazu przestrzegania przepisów porządkowych
Wielkość grupy - małe grupy liczą od kilku do kilkunastu członków, a wiec typowy oddział szkolny stanowi dużą grupę nieformalną; występuje tendencja do podziału na „mniejsze paczki”.
Siła oddziaływania - długotrwałość wspólnego przebywania oraz ze względu na zbieżność ważnych celów wpływ na uczniów jest bardzo silny
Grupy zdrowe i chore :
zdrowe - nastawione na osiąganie swoich celów własną pracą oraz uznane pracy innych grup i osób. Przyjazne stosunki zewnętrzne, demokratyczne. W zdrowej grupie - wspólnocie dydaktycznej - występują takie postawy i zachowania:
- Poczucie własnej wartości u wszystkich członków, czują się bezpiecznie, wypowiadają się odważnie, ufają sobie wzajemnie, wykazują wzajemny szacunek.
- Zaangażowanie, panuje ożywiony nastrój, ale bez zbytniego napięcia i rozgorączkowania, `czas mija szybko' na wykonywaniu działań.
- Samodzielność, uczniowie sami decydują o sposobie działania i narzucają sobie dyscyplinę; nie czekają na polecenia, pracują chętnie.
- Współpraca, uczniowie wspierają się wzajemnie i pomagają sobie.
- Świadome uczenie się - są uważni i skupieni.
chore - nastawione na minimalizację własnego wkładu pracy i na obniżanie wartości innych grup i osób. Zadania oparte na rywalizacji wewnątrz grupy oraz między grupami. Dominuje struktura autorytarna.
- Każde zadanie staje się polem walki o pozycję i władzę.
- Kłótnie i wzajemne żale rozsadzają zespół.
- Wiele czasu pochłaniają nieistotne wątki i luźne rozmowy.
- Najsłabsi i najlepsi uczniowie nie mają warunków wykazania się.
- Grupa integruje się w sytuacji walki z innymi grupami i osobami.
Walka o prestiż, ostry podział na `swoich' i `obcych' prowadzi do stereotypów, czyli do uproszczonych i wyjaskrawionych obrazów zbiorowości.
Każda grupa przechodzi cztery stadia:
Formowanie - uczniowie obserwują się wzajemnie i próbują pokazać swoją wartość dla wspólnego działania.
Burza - rozwija się walka o władzę i pozycje w grupie, a także o jej znaczenie wobec nauczyciela. Kształtuje się charakter działania i struktura grupy.
Normowanie - grupa uzyskuje spójność potrzebną do skutecznego działania. Członkowie grupy czerpią satysfakcję z wyników tego działania.
Weryfikacja - pojawia się refleksja nad osiągnięciami grupy i zmęczenie pracą. Grupa szuka nowych celów i sposobów działania.
Grupa potrzebna jest uczniom jako wsparcie emocjonalne i jako źródło wzorów wykonywania czynności. Grupę wsparcia stanowi kilkoro uczniów pozostających w stałym kontakcie.
2. Społeczne uczenie się.
Kształcenie grupowe ma podstawę psychologiczną w teorii społecznego uczenia się, czyli uczenia się przez modelowanie zachowań według wzorów uzyskiwanych w grupie społecznej. Zachowanie, czynniki osobowe oraz środowisko determinują się nawzajem, co znaczy, że wpływ społeczny, rozumiany jako zmiana zachowania jednostek ze względu na obecność, a nawet tylko na istnienie innych ludzi, jest wszechobecny.
Szczególną rolę odgrywa przywódca grupy, jako jednostka dostarczająca jej członkom najwięcej wzorów zachowań. Są to osoby:
- pewne siebie i wygadane, a nawet głośne i krzykliwe
- koleżeńskie i pomocne, włącznie z podpowiadaniem i `dawaniem ściągać'
- sprawne towarzysko i popularne, w tym ze względu na swobodę zachowania
- uzdolnione organizacyjnie, także w działaniach wbrew szkole
- społecznie wrażliwe, obok zamożności, sprawności, fizycznej, urody.
Korzystne działanie grupy występuje w przypadku, gdy rozwój psychiczny dziecka czyni nową postawę lub umiejętność jego strefą najbliższego rozwoju, w której może czynić postępy. Strategia SZS (samodzielnie-zespołowo-samodzielnie) - nakazuje poprzedzanie pracy zespołowej pracą indywidualną i wykorzystywanie wyników pracy zespołowej w pracy indywidualnej. Praca indywidualna musi przeplatać się z pracą grupową, aby uzyskać należytą funkcjonalność. Bez pracy indywidualnej działania zespołu mogą zostać dotknięte próżniactwem społecznym, będącym spadkiem jakości wykonywania zadań w grupie ze względu na niemożność lub niechęć zaangażowania się ze strony poszczególnych członków. Zjawisko to występuje, gdy niektórzy członkowie:
- nie widzą dla siebie korzyści pracy w grupie
- nie doceniają własnego wkładu w wynik grupy
- nie uznają wartości osiągnięć w grupie.
Społeczne uczenie się jest korzystne, gdy:
- problem zawiera nie tylko elementy poznawcze, ale także wykonawcze
- istnieje co najmniej jedno dobre lub jedno najlepsze jego rozwiązanie
- problem dotyczy każdego członka grupy oraz grupy jako całości
- wymaga wielu szczegółowych wiadomości i umiejętności
- zadanie można podzielić na względnie niezależne części
- zadanie ma pułapki, które mogłyby ujść uwagi pojedynczych osób.
3. Autentyzm kształcenia grupowego.
Pojęcie autentyzmu, jako naturalności warunków i przebiegu uczenia się, oraz symulacji, jako upodobnienia tych czynników do rzeczywistości, odnoszą się w pełni do kształcenia grupowego. Czynności wykonywane przez grupę uczniów mogą być autentyczne, gdy podejmują oni działania bliskie temu, co dzieje się poza szkołą, lub symulowane - gdy tylko je oglądają, mówią o nich lub słuchają.
Myślenie grupowe - w każdej spójnej grupie nieformalnej rozwija się myślenie grupowe, uzgadnianie opinii bez pełnej analizy rzeczywistości, w optymistycznym przekonaniu, że grupa się nie myli. Stąd grupy wyrażają bardziej skrajne poglądy i podejmują bardziej ryzykowne decyzje niż jednostki tworzące te grupy.
4. Samorządność.
Jedna z metod kształcenia grupowego, rozumiana jako podejmowanie określonych decyzji o działaniu grupy przez tę grupę. Samorządność uczniów jest zawsze ograniczona przez działanie większych grup formalnych.
Samorząd oddziałuje przez tworzenie obyczajowości grupy. Obyczaj grupowy to przyjęty w danej grupie wzór wykonywania czynności uznanych za ważne. Obyczaje grupowe klasy dotyczą:
- organizacji uczenia się;
- kontaktów z nauczycielem;
- stosunków między uczniami.
Każdy sukces samorządu w postaci uzgodnienia decyzji jest grupowym zdefiniowaniem sytuacji - przypisaniem znaczenia określonym faktom i ludziom, a z kolei sposób, w jaki ludzie definiują sytuacje, wpływa na ich wzajemne interakcje. Decyzje mogą zapadać w różnym trybie. Samorządność jako metoda kształcenia ogranicza się na ogół do spraw organizacyjnych.
5. Granie ról.
Rola społeczna jest zbiorem oczekiwań wobec wychowawcy i reguł jego postępowania. Taką rolą jest rola edukacyjna ucznia i rola zawodowa nauczyciela, rola szefa, doradcy, pomocnika, a także eksperta przedmiotu ogólnokształcącego. Uczeń może wcielać się w te role, by uzyskać nowe postawy i umiejętności. Granie ról jest metodą kształcenia, w której zmianę zachowania ucznia uzyskuje się przez wykonywanie czynności charakterystycznych dla wybranej roli społecznej.
Zakres ról zlecanych uczniom dla celów dydaktycznych jest szeroki; od wyznaczania funkcji w grupach zadaniowych, powoływanych tylko na okres wykonywania projektu, przez inscenizacje wykonywane dla uczenia się przez przeżywanie, do dramy, rozumianej jako wywoływanie wewnętrznego doświadczenia wybranych ról społecznych, pozwalającego uczniom na pogłębienie wiedzy o sobie i innych uczniach. Czynnikiem zmiany w uczniu jest w dramie decentracja, czyli przyjęcie punktu widzenia innej osoby. Decentracja jest źródłem empatii, czyli zdolności do wczuwania się w sytuację kogoś innego. Istotą dramy jest twórczość emocjonalna ucznia, w odróżnieniu od nauki aktorstwa i od psychodramy, będącej formą psychoterapii - usuwania zaburzeń w zachowaniu przez zdobywanie doświadczeń indywidualnych i społecznych.
6. Narada.
Narada jest wymianą zdań na temat, jak należy postąpić w określonej sytuacji. Jest oparta na słowie i może prowadzić do czynu, ale nie zawsze. Często tylko rozładowuje napięcie wywołane wydarzeniami lub zapobiega błędom. W dłuższych naradach stanowiska bywają wyraźniej zarysowane, ale w nich bierze zwykle górę konformizm grupowy, polegający na dostosowaniu się członków grupy do zarysowującej się opinii większości.. Wpływ normatywny większości może być ograniczony opinią przywódcy i jednostek niezależnych, ale prowadzi nieuchronnie do myślenia grupowego.
Udział nauczyciela odróżnia naradę jako metodę kształcenia grupowego od samorządności. Ten udział musi być dyskretny, wypełniony czynnym słuchaniem - powstrzymywaniem się od reakcji, ale to nauczyciel odpowiada za wartość przeprowadzonych zajęć.
Swobodny przebieg narady ma charakter burzy mózgów - techniki psychologicznej pobudzającej twórczość dzięki swobodnym skojarzeniom.
7. Gra dydaktyczna.
Jest wdrożeniem przepisu działania jednej lub kilku grup uczniów w warunkach symulujących wybraną rzeczywistość tak wiernie, by mogli samodzielnie poznawać prawidłowości nimi rządzące. W toku gry uczniowie otrzymują opis pewnej sytuacji, proponuje im się pewne zakresy i zasady działania, wyposaża w niezbędne akcesoria, obserwuje wykonywane działania i sprawdza ich wyniki. Wyróżnia się:
- gry sytuacyjne - oparte na dokładnym rozpoznaniu faktów towarzyszących ważnym wydarzeniom oraz na projektowaniu alternatywnych decyzji dla ich uczestników
- gry biograficzne - oparte na dokładnej znajomości życia i dzieł wybranych postaci historycznych
- gry manipulacyjne - oparte na modelu fizycznym pewnego obiektu lub urządzenia - interaktywnym środku dydaktycznym.
8. Wycieczka.
Jako metoda kształcenia grupowego polega na obserwacji obiektów i procesów udostępnianych poza szkołą. Od pokazu różni ją miejsce dokonywania obserwacji oraz grupowość organizacji uczenia. Reguły tej metody :
- nie rozszerzaj zanadto programu dydaktycznego wycieczki
- rozpoznaj uczestników wycieczki jako grupę społeczną
- w toku wycieczki ogranicz swoje wypowiedz do niezbędnego minimum
- niech uczniowie przygotują się do wycieczki
- podziel grupę na zespoły zadaniowe
- pozwól, w granicach bezpieczeństwa, wykazać się młodzieży samodzielnością
- wykorzystaj dorobek poznawczy wycieczki
- utrwal dorobek społeczny wycieczki.
9. Dyskusja.
Polega na wymianie zdań między uczniami lub między uczniami a nauczycielem. Jako metoda kształcenia grupowego ma trzy główne cele;
- poszerzyć wiedzę uczestników na określony temat
- pobudzić zainteresowanie wybraną dziedziną
- nauczyć ich publicznego debatowania.
10. Projekt badawczy.
Jest to metoda kształcenia grupowego najsilniej zorientowana poznawczo, działanie wykorzystujące elementy metodologii badań naukowych do uzyskania wiedzy o przyrodzie i społeczeństwie. Jest to działanie długoterminowe. Projekt badawczy jest odmianą metody projektów, polegającej na rozwiązywaniu problemów praktycznych przez zbiorowe lub indywidualne wytwarzanie jakiegoś produktu. Zadaniem nauczyciela w badaniach uczniowskich jest doradztwo metodologiczne, a w szczególności pomoc w zbudowaniu kryteriów oceny wartości wyników.
11. Zbiorowa prezentacja.
Jest przedstawieniem osiągnięć grupy uczniów w zakresie zdobywania informacji, ćwiczenia umiejętności lub nabywania wartości kulturowych. Może być oparta na projekcie badawczym lub samodzielna np., okresowa. Psychologiczną podstawą tej metody jest autoprezentacja wykonawców. Taktyka autoprezentacji:
- autoprezentacja obronna - pokazywanie obcości i trudności zadania oraz swojej wobec niego bezradności, a więc na samoutrudnianiu wystąpienia - działaniu zwalniającym z odpowiedzialności z odpowiedzialności za ewentualną porażkę
- autoprezentacja asertywna - polega na ukazywaniu bezwzględnej pewności siebie lub nadmiernej skromności.
W procesie uczenia się autoprezentacji duże znaczenie ma układ sił wewnątrz grupy i między grupami zadaniowymi. Grupy heterogeniczne, w których poziom osiągnięć jest równie zróżnicowany, wspierają i chronią słabszych członków. Grupy homogeniczne, osobne dla silniejszych i słabszych, nie mogą konkurować ze sobą bez strat emocjonalnych.
12. Pogadanka.
Jest oparta na słowie, często nadużywana. Jest rozmową z uczniami prowadzoną przez nauczyciela. Nauczyciel ma prawo nadawania metakomunikatów, czyli uwag o przebiegu komunikacji, w tym ocenianie jakości wypowiedzi ucznia
13. Metody a treść kształcenia.
Cele kształcenia są niewątpliwie głównym wymiarem jego treści. Gdy chodzi o cele emocjonalne, to nauczyciel może je formułować w czterech poziomach:
- uczestnictwa
- inicjatywy uczniów
- nastawień
- systemu działań.
Preferencje metodyczne nauczycieli zorientowanych na cztery kategorie taksonomii celów dziedziny poznawczej:
- zapamiętywanie
- zrozumienie
- zastosowania typowe
- zastosowanie problemowe.
Materiał kształcenia różnicuje metody na wiele sposobów:
- wzięty z życia
- naukowy
- społeczny
- przyrodniczy.
Wymagania programowe:
- poziom niższy
- poziom wyższy.