Bolesław Niemierko - Rozdział 10
Nauczyciel ocenia osiągnięcia uczniów - problemów oceniania nie da się rozwiązać bez współpracy z uczniami. Ta współpraca musi objąć nie tylko wtajemniczenie uczniów w procedury sprawdzania i oceniania, lecz także przygotowanie ich do niezależnych działań na tym polu i do wspólnej z nauczycielami i interpretacji wyników.
1. Ocenianie sumujące i kształtujące.
Ocenianie sumujące zamyka pewien etap kształcenia, wartościując uzyskane wyniki. Typowe dla niego są zaliczenia przedmiotów i egzaminy na koniec roku szkolnego lub szczebla szkoły. Oceniania kształtujące jest ważniejsze dla ucznia, dostarcza jemu oraz nauczycielowi danych do indywidualizacji dalszego uczenia się i kształcenia. Im wcześniej jest zaczęte, tym jego rola jest większa.
Większość psychologów i pedagogów opowiada się za ocenianiem kształtującym, umożliwiającym sprzężenie zwrotne uzyskanej informacji z uczeniem się. Ocenianie kształtujące dominuje w egzaminie powszednim, w którym komentarz do wyniku uczenia się ma większe znaczenie niż sam wynik. Taki charakter ma większość egzaminów wewnątrzszkolnych. Ocenianie sumujące występuje w egzaminie doniosłym, którego wynik ma dla ucznia znaczenie przewyższające znaczenie komentarza dydaktycznego.
2. Ocenianie wąskodydaktyczne i społeczno - wychowawcze.
Ocenianiem wąskodydaktycznym nazwiemy ustalanie i komunikowanie oceny wyłącznie na podstawie wyników sprawdzania, a więc jest ono ograniczone do dziedziny poznawczej, z pominięciem osiągnięć emocjonalno - motywacyjnych i warunków pracy ucznia. Tego rodzaju ocenianie występuje w egzaminach zewnętrznych
Dodatkowe kryteria oceny osiągnięć ucznia:
Osiągnięcia emocjonalno - motywacyjne. Uczeń wdraża się do przewidzianych czynności, potrafi się na nich skupić, żywo interesuje się nimi
Praca ucznia. Przy ograniczonych zdolnościach uczeń uzyskał wynik systematyczną i solidną pracą.
Warunki domowe. Wynik został uzyskany w trudnych warunkach domowych.
Szkoła. Wynik został uzyskany w szkole nie dość silnej materialnie i kadrowo.
Ocenianie społeczno - wychowawcze - ustalanie i komunikowane oceny na podstawie wielu kryteriów, wśród których wymagania programowe mogą odgrywać główną lub tylko pomocniczą rolę. Przymiotnik `społeczny' sygnalizuje rolę kontekstu kształcenia. , a przymiotnik `wychowawczy' podkreśla rolę emocji ucznia i jego motywacji uczenia się.
Kontekstualizacja oceny, czyli jej zrelatywizowanie względem warunków kształcenia, jest konieczne. `”Klasometria' to teoria oceniana wewnątrz klasy szkolnej.
Ocenianie w klasie szkolnej jest silnie zależne od kontekstu kształcenia.
Nauczyciel musi liczyć się z rzeczywistością.
Ocenianie jest elementem systemu dydaktycznego nauczyciela i dokonuje się w tym systemie.
Nauczyciel nie może uczyć się za ucznia.
Na trafność oceniania w klasie szkolnej składają się głównie jego konsekwencje dla poszczególnych uczniów.
Rzetelność oceniania w klasie szkolnej polega na tym, że nauczyciel zbiera informację uczniu tak długo, aż uzna ja za wystarczająco pewną.
3. Prawidłowości oceniania społeczno - wychowawczego.
I. Główną rolę w ocenianiu społeczno - wychowawczym odgrywa kryterium wymagań programowych, a pozostałe kryteria odgrywają rolę pomocniczą.
II. W większości przypadków ocenianie społeczno - wychowawcze przynosi wyższe wyniki niż ocenianie wąskodydaktyczne.
III. Kryteria społeczno - wychowawcze liczą się tym bardziej, im niższe są osiągnięcia poznawcze ucznia.
Występowanie drugiego układu wymagań egzaminacyjnych, jako układu wymagań ograniczonego ze względu na specjalne potrzeby edukacyjne uczniów, jest niewątpliwe.
IV. Stopnie szkolne będące wynikiem oceniania społeczno - wychowawczego są rozłożone w każdym oddziale szkolnym w proporcjach charakterystycznym dla szczebla szkoły i grupy przedmiotów nauczania - bez względu na poziom osiągnięć poznawczych/
V. Uczniowie uważają ocenianie społeczno - wychowawcze za niesprawiedliwe.
VI. Ocenianie społeczno - wychowawcze pozwala na równie dobre przewidywanie osiągnięć ucznia w szkole wyższego szczebla jak ocenianie wąskodydaktyczne.
4. Skale pomiarowe.
Im system symboli stosowanych do przedstawienia wyniku jest ściślej zdefiniowany, tym streszczenie może być większe - skala pomiarowa.
Skale możemy ująć w taksonomię skal pomiarowych, czyli układ, w którym skale wyższych kategorii mają wszystkie właściwości skal niższych kategorii, ale nie odwrotne.
W naukach humanistycznych najczęściej posługujemy się najprostszą matematycznie skalną nominalną, tworzoną przez klasy jakościowe, różniące się właściwościami, jednoelementowe lub wieloelementowe.
Charakterystyczne dla pedagogiki są taksonomie, czyli hierarchiczne układy jakości. Taksonomie stanowią skale porządkowe.
Dalszy postęp pomiarowy uzyskujemy po zdefiniowaniu jednostki pomiaru, mającej równą wielkość wzdłuż całej skali. Skale przedziałowe, zbudowane z klas ilościowych, odmierzonych określoną jednostką.
Najwyższe właściwości pomiarowe mają skale stosunkowe, tworzone przez klasy ilościowe i naturalny punkt zerowy jako początek skali.
5. Ocena opisowa.
Ocena szkolna składa się z informacji o wyniku uczenia się i komentarza. Gdy akcentujemy komentarz, a nie informację o wyniku, tworzymy ocenę opisową. Ocena opisowa (narracyjna) to nieformalna informacja o wyniku kształcenia z rozbudowanym komentarzem pisemnym. Przeważa w edukacji wczesnoszkolnej.
Ocena opisowa jest dokonywana w skali nominalnej, każdy uczeń stanowi osobną klasę właściwości i żadne porównania nie mają istotnego znaczenia.
6. Pułapki oceniania szkolnego.
1. Efekty serii, wynikające z kolejności uzyskiwania informacji:
a) efekt pierwszeństwa, to co do nas najwcześniej dotarło
b) efekt świeżości, przeciwny efekt pierwszeństwa
c) efekt kontrastu, to, co silnie odróżnia się od otoczenia
d) efekt aureoli, dodatnia ocenia przenosi się z jednej cechy na drugą
e) efekt diabelski, przeciwny efektowi aureoli
f) efekt kontekstu, wiążący efekty świeżości i kontrastu
2. Efekty kulturowe, wynikające z wpływu norm społecznych na oceniającego:
a) efekt płci, mężczyźni wyżej oceniają kobiety, a kobiety mężczyzn
b) efekt etniczny, odmienne cechy etniczne ocenianego podnoszą oceny dokonywane przez osoby o wysokie pozycji społecznej, a obniżają u osób o niskiej pozycji społecznej
c) efekt optymizmu, ogólna dążność do zadowolenia świata, a szczególnie samego siebie i wyników swojej pracy
d) efekt negatywizmu, przeciwny efektowi optymizmu
e) efekt nastroju, ocenianie holistyczne, w przewadze intuicyjne
3. Efekty niedostatku informacji
a) efekt potwierdzenia, polega na utrzymywaniu wcześniej powziętej decyzji
b) efekt ostrożności, oceniający trzyma się środka skali
c) efekt pośpiechu z braku czasu lub dla wygody ocenianie analityczne zamieniane na holistyczne.
Zaniedbanie bieżącej diagnozy uczenia się prowadzi do etykietowania, czyli zaliczania poszczególnych uczniów do stereotypów.
7. Skala stopni szkolnych.
Potocznie nazywane są ocenami szkolnymi, jest to skala wyników sprawdzania obowiązująca w danym systemie edukacyjnym. Gdy na każdy wyższy stopień wymagamy opanowania tych wszystkich czynności, co na stopień bezpośrednio niższy, oraz dodatkowo określonego zbioru czynności, uzyskujemy kumulatywność treści kolejnych stopni i pewność, że zbudowaliśmy skalę porządkową. Wielu uczniów może uzyskać taki sam wynik, jest skalą porządkową słabą.
8. Znaczenie treściowe stopni.
Możliwość odróżnienia czynności opanowanych od czynności nieopanowanych przez ucznia nadaje stopniowi znaczenie treściowe.
Bardzo wysokie znaczenie treściowe mają stopnie będące wynikiem oceniania wąskodydaktycznego.
Także wysokie znaczenie treściowe stopni jest uzyskiwane tylko w ocenianiu wąskodydaktycznym. Przybiera tu ono niekiedy postać oceniania kontraktowego, polegającego na uzgadnianiu z uczniem, jaka praca ma być przez niego wykonana na dany stopień, będącego faktycznie redukcją wymagań, najczęściej stosowaną w szkolnictwie specjalnym.
Umiarkowane znaczenie treściowe stopni jest głównym polem zastosowań oceniania społeczno - wychowawczego.
Niskie znaczenie treściowe stopni to ocenianie wyłącznie holistyczne, zagrożone pułapkami psychologiczne.
Bardzo niskie znaczenie treściowe stopni to porażka zawodowa nauczyciela. Dominuje efekt potwierdzenia, efekt nastroju.
9. Ilościowe normy wymagań.
Wymagania programowe, rozumiane najogólniej jako oczekiwane osiągnięcia uczniów, stają się normalni wymagań, a dokładniej - jakościowymi normami wymagań w określonej procedurze sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów.
Normy ilościowe są przedmiotem intensywnych prac i ostrych sporów specjalistów pomiaru dydaktycznego. Nie istnieje niezawodna procedura stanowienia norm.
Norma jakościowa jest zasadnicza dla stopni szkolnych, a norma ilościowa jest pomocnicza.
Norma ilościowa egzaminy i dobór zadań egzaminacyjnych są powiązane.
Procent punktów zdobytych przez ucznia jest zależny od trudności zadań, a pośrednio od normy ilościowej.
Istnieje kulturowa tradycja ilościowego normowania.
Trafność fasadowa - pozorowanie wymagań, które uspokaja opinię publiczną.