„Konrad Wallenrod” to powieść poetycka napisana przez wspaniałego pisarza epoki romantyzmu Adama Mickiewicza. Napisana została w latach 1825- 1827, w czasie pobytu autora na zesłaniu w Rosji , a wydano ją w Petersburgu w lutym 1828 roku pod tytułem „Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich”. Ze względu na cenzurę tematyka utworu nie mogła być współczesna dlatego też Autor posłużył się tematem historycznym, a zatem odległym i obojętnym. Wybór Mickiewicza pada tu na dzieje walk między Litwinami a zaborczym i groźnym Zakonem Krzyżackim. Autor posłużył się więc kostiumem historycznym.
W swoim utworze zawarł Mickiewicz wszelkie cechy powieści poetyckiej. Przede wszystkim mamy tu do czynienia z synkretyzmem rodzajowym czyli połączeniem epiki, liryki oraz dramatu oraz synkretyzmem gatunkowym czyli współistnieniem różnych gatunków literackich tj. pieśń, ballada. Zastosowana została inwersja czasowa, akcję utworu poznajemy fragmentami, bez zachowania porządku w następowaniu po sobie wypadków oraz tajemniczość, losy postaci przedstawione są nam powoli, sami musimy się domyślać kim są poszczególne postacie. W utworze występuje bohater byroniczny czyli Konrad Wallenrod, który w imię wyższych celów popełnia czyn dwuznacznie moralny.
We „Wstępie” autor streścił okrutne dzieje stu lat
„Sto lat mijało, jak Zakon krzyżowy
We krwi pogaństwa północnego brodził;
Już Prusak szyję uchylił w okowy,
Lub ziemię oddał, a z duszą uchodził;
Niemiec za zbiegiem rozpuścił gonitwy,
Więził, mordował, aż do granic Litwy.”
Istotę Krzyżactwa opisał w postaci nieruchomego rycerza- mnicha:
„....w szyszaku i zbroi,
Niemiec na koniu nieruchomy stoi;
Oczy utkwiwszy w nieprzyjaciół szaniec,
Nabija strzelbę i liczy różaniec”
Mickiewiczowski Konrad Wallenrod to osoba tajemnicza, samotna, zbuntowana, ale również bardzo wrażliwa. Jego losy poznajemy głównie dzięki „Pieśni Wajdeloty”, z której wynika, że młody Litwin- jako dziecko zostaje porwany przez Krzyżaków. Wspomnienia tamtych wydarzeń na zawsze pozostały w sercu chłopca, który zachował w pamięci przede wszystkim krzyk zrozpaczonej matki. Mimo, iż został wychowany przez Zakon na Krzyżaka, nie zatracił własnego poczucia narodowego, do czego w wysokiej mierze przyczynił się jego powiernik i przyjaciel stary Litwin Halban. Chłopiec nie lubił pałacowego życia dlatego często wymykał się do tego starego pieśniarza, który opowiadał Konradowi o jego ojczyźnie, wzniecał w nim miłość do Litwy, rozpalając równocześnie w nim nienawiść do Niemców. Młody Walter Alf (bo takie imię wówczas nosił ) wiele razy próbował uciekać do ojczystego kraju, jednak Halban powstrzymywał go radząc by uczył się od Niemców sztuki wojennej bo to może mu się bardzo przydać w przyszłości. W czasie jednej z potyczek Młody Alf nie wytrzymał i uciekł do rodaków zabierając ze sobą wajdelotę. Tam poznaje księcia Kiejstuta i opowiada mu swoje dzieje po czym pozostaje na dworze w Kownie. Po pewnym czasie zakochuje się w jego córce Aldonie i zakłada rodzinę . Wydawać by się mogło, że nareszcie jest szczęśliwy niestety szczęście nie było mu pisane:
„szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”
„Litwy tylko nieszczęścia słyszał i widział przed sobą”
nadeszła bowiem groźba wojny z Krzyżakami, a jedynie Alf miał świadomość tego jak wielką są oni siłą i że przegrana jego ojczyzny jest nieunikniona. Bohater staje przed wielkim wyborem pomiędzy miłością do żony, a miłością do ojczyzny. Nie widząc innego rozwiązania sytuacji wybiera Litwę poświęcając życie prywatne i miłość do ukochanej kobiety. Przedostaje się do szeregów krzyżackich. Tu jako Konrad Wallenrod zdobywa uznanie, szacunek i zostaje komturem. Natychmiast wprowadza w klasztorze ostry rygor, wszelkie wykroczenia rycerzy przeciwko ślubom i nakazom surowo karze. Tymczasem na miasta i wioski krzyżackie zaczynają napadać Litwini. Widząc taki obrót sprawy zakonnicy zbierają się na naradę. Nie mogą jednak znaleźć mistrza, który w tym czasie rozmawia z pustelnicą. Kobieta śpiewa mu pieśń o młodzieńcu, który przed laty do niej przybył i podbił jej serce. Niewiasta nie mogła zapomnieć jego słów i bardzo za nim tęskniła. Ta kobieta to jego żona, która z powodu tęsknoty zdecydowała się podążać za kochankiem do Malborka. Konrada ogarnia wielki żal, że poświęcił wszystko dla zemsty.
Po pewnym czasie powoli rozmyśla nad realizacją swego planu, którego głównym założeniem było zawarte przez Mickiewicza motto:
„musicie bowiem wiedzieć, że są dwa rodzaje walki...trzeba być lisem...i lwem”
Konrad jest człowiekiem honoru, jako rycerz średniowieczny ma silnie rozwinięte poczucie etyki, dlatego konieczność wejścia na drogę „lisa” wywołuje w nim ogromne rozterki. Konrad staje przed kolejnym problemem jakim jest konieczność wyboru pomiędzy honorem a zwycięstwem nad Krzyżakami. Uchyla się od decyzji, zwleka, by jak najbardziej oddalić moment złamania norm etycznych. Zapomnienia szuka w alkoholu, ale na straży stoi niezłomny Wajdelota, który pomaga Wallenrodowi „ wyjść z dołka” po czym skłania go do wypełnienia obowiązku wobec ojczyzny. Halbanowi Adam Mickiewicz nadaje w swoim utworze rolę pieśniarza ludowego, a pieśń ludowa jest siłą, która zmusza Wallenroda do pozostania na właściwej drodze. Ogromny sens ma między innymi „Pieśń Wajdeloty”, w której mówi on o roli i znaczeniu pieśni gminnej w życiu narodu będącego w niebezpieczeństwie albo w niewoli.
„O wieści gminna! Ty arko przymierza
Między dawnymi i młodszymi laty:
W tobie lud składa broń swego rycerza,
Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty.
„Płomień rozgryzie malowane dzieje,
Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,
Pieśń ujdzie cało...”
Pieśń gminna ma zatem ogromne znaczenie ponieważ ona właśnie pozostaje i dzięki niej młode pokolenia dowiadują się o czynach dokonanych wiele lat temu.
Konrad wyrusza ze swoimi braćmi na wojnę z Litwą. Wiele upływa dni bez żadnych wieści o wojskach niemieckich, aż wreszcie powraca pokonana armia krzyżacka, którą jak się okazuję Konrad poprowadził bardzo niedbale.
Nie zważał bowiem na zasadzki urządzane przez Litwinów i taki oto sposób doprowadził do klęski Zakonu. Jako komtur wytłumaczył rycerzom i ludowi, że porażka ta to kara Boża za popełnione przez nich grzechy. Prawie wszyscy uwierzyli w jego tłumaczenia, ale okazało się, że istnieje tajny związek dwunastu rycerzy krzyżackich stanowiących radę sędziów. Zebrali się w lochach zamku, by dowiedzieć się prawdy o Wallenrodzie. Okazało się, że nie jest on nikomu znany. Był wiele lat temu giermkiem u rycerza o tym samym imieniu, a podejrzany o morderstwo pana zbiegł do Hiszpanii gdzie pod nazwiskiem Wallenrod wsławił się ogromnym męstwem, a następnie złożył śluby zakonne i został komturem. Szpiedzy donieśli również, ze często posługując się językiem litewskim rozmawiał z pustelnicą z wieży i to spowodowało wydanie na niego przez sędziów wyroku śmierci.
Konrad tymczasem opowiada Aldonie o wypełnieniu przyrzeczenia i dokonaniu zemsty. Proponuje jej powrót na Litwę i spokojne życie jednak ona odmawia. Konrad zrozpaczony odchodzi by nazajutrz powrócić w celu pożegnania ponieważ już przeczuwał zbliżającą się śmierć. Wieczorem rozmawia jeszcze ze starym przyjacielem wajdelotą, w trakcie której słysząc odgłosy walki popełnia samobójstwo wypijając wino z trucizną. Po chwili do pokoju wpadają mordercy, których miecze nie dosięgły Alfa bo ten upadł na ziemię strącając lampę. Widząc nagłe zgaśnięcie światła w pokoju ukochanego Aldona przeczuwa co to oznacza i umiera z rozpaczy.
Konrad Wallenrod osiągnął swój cel, uratował ukochaną ojczyznę, ale jako człowiek przegrywa. Nie ma już po co żyć i dlatego jego samobójcza śmierć jest jedynym rozwiązaniem. Odbiera sobie życie nie ze strachu przed Krzyżakami, ale na skutek świadomości klęski własnego życia. Sytuacja polityczna zmusiła patriotę pragnącego ocalić ukochany kraj do przyjęcia takiego sposobu walki, który z racji etyki jest niemoralny, ale niestety jedyny. Ciężar popełnionej zdrady nie pozwoliłby mu już wrócić do normalnego życia, a popełniając samobójstwo utracił również jako chrześcijanin szansę na zbawienie i to właśnie jest tragizmem Konrada.
1