nikacją, czy był wrogo nastawiony, czy wyda­wało się, że kłamie itd.

Główne zalety sondaży telefonicznych w sto­sunku do wywiadów bezpośrednich skupiają się przede wszystkim na czasie i pieniądzach. Wy­wiady telefoniczne są znacznie tańsze⁷ i mogą być szybko zorganizowane i przeprowadzone. Większe jest również bezpieczeństwo ankiete­rów, którzy przeprowadzają wywiady na obsza­rach o wysokiej przestępczości. Ponadto wpływ ankieterów na odpowiedzi jest nieco zmniej­szony, gdy pozostają oni niewidoczni dla res­pondentów. Za jeden ze wskaźników popular­ności wywiadów telefonicznych może posłużyć zestawiona przez Johnny'ego Blaira i jego kole­gów (1995) bibliografia rodzajów próby stoso­wanych w wywiadach telefonicznych - uwzględ­niała ona ponad 200 pozycji.

Sondaże przeprowadzane przy użyciu Inter­netu mają wiele zalet i wad ankiet pocztowych. Gdy dostępne oprogramowanie zostanie udo­skonalone, mogą one stać się znacznie tańsze. Ich poważną wadą jest jednak trudność zapew­nienia, że respondenci w sondażu „online" są reprezentatywni dla jakiejś większej populacji.

Oczywiście każda z metod badań sondażo­wych ma swoje miejsce w badaniach społecz­nych. Ostatecznie należy wyważyć wady i zalety różnych metod w odniesieniu do własnych po­trzeb badawczych i własnych zasobów.

Mocne i słabe strony badań sondażowych

Niezależnie od zastosowanej konkretnej meto­dy sondaże - podobnie jak inne metody obser­wacji w badaniach społecznych - mają charak­terystyczne dla siebie mocne i słabe strony. Powinno się je brać pod uwagę przy podejmo­waniu decyzji, czy sondaż będzie właściwą me­todą dla danych celów badawczych.

Sondaże są szczególnie przydatne przy opisywaniu cech większej populacji. Starannie dobrana próba losowa w połączeniu ze standa-

⁷ Ta opinia autora odnosi się do warunków ame­rykańskich (przyp. tłum.).

Mocne i słabe strony badań sondażowych 301

ryzowanym kwestionariuszem umożliwiają for­mułowanie wyszukanych twierdzeń opisowych o ogóle studentów, o mieście, o społeczności kraju czy też o dowolnej innej dużej populacji. Sondaże służą do określenia stopy bezrobocia, zamiarów wyborczych i tym podobnych zjawisk z zadziwiającą dokładnością. I chociaż analiza oficjalnych dokumentów - takich jak rejestry ślubów, urodzeń czy zgonów - może zapewnić taką samą dokładność w kilku tematach, to jed­nak żadna inna metoda obserwacji nie wykazu­je takiej ogólnej zdolności.

Sondaże, zwłaszcza te przeprowadzane przy użyciu kwestionariuszy do samodzielnego wypełniania, umożliwiają stosowanie dużych prób. Niczym niezwykłym nie są sondaże na próbie 2000 osób. Duża liczba przypadków jest bardzo istotna zarówno w analizach opiso­wych, jak i wyjaśniających, zwłaszcza gdy pod­daje się analizie wiele zmiennych naraz.

Sondaże są w pewnym sensie elastyczne. Można w nich zadać wiele pytań dotyczących danego tematu, co daje istotną elastyczność w analizach. Model eksperymentalny może wymagać przyjęcia z góry jakiejś konkretnej definicji operacyjnej danego pojęcia, nato­miast w sondażu możliwe jest opracowanie definicji operacyjnych dopiero na podstawie faktycznie uzyskanych obserwacji.

Wreszcie, standaryzowane kwestionariusze mają istotną zaletę, jeśli chodzi ogólnie o po­miar. We wcześniejszych rozdziałach omawialiś­my wieloznaczny charakter większości pojęć: nie mają one żadnych rzeczywistych znaczeń. Religijność jednej osoby jest zupełnie inna niż religijność innej. Choć powinno się móc zdefi­niować pojęcia w sposób najlepiej odpowia­dający celom badawczym, to jednak zastosowa­nie tych samych definicji do wszystkich bada­nych może okazać się niełatwe. Badacz sondażowy jest zmuszony do spełniania tego wymogu, gdyż musi on zadawać dokładnie te same pytania wszystkim badanym i zakładać te same znaczenia u wszystkich respondentów udzielających jakiejś konkretnej odpowiedzi.

Sondaże mają również słabe strony. Przede wszystkim zdaje się, że wymóg standaryzacji często kończy się upychaniem na siłę materii do zbyt ciasnej formy. Standaryzowane pytania

302 Rozdział 9. Badania sondażowe

kwestionariusza stanowią często najmniejszy wspólny mianownik przy określaniu postaw, poglądów, sytuacji materialnej czy doświad­czeń ludzi. Przy układaniu pytań, które będą przynajmniej w minimalnym stopniu odpo­wiednie dla wszystkich respondentów, można przeoczyć coś, co jest najodpowiedniejsze dla wielu z nich. W tym znaczeniu sondaże często sprawiają wrażenie powierzchownego trakto­wania złożonych tematów. 1 chociaż problem ten może zostać częściowo przezwyciężony dzięki zaawansowanym analizom, jest on za­wsze obecny w badaniach sondażowych.

Badania sondażowe rzadko mają też do czy­nienia z kontekstem życia społecznego. Mimo że kwestionariusze mogą dostarczyć informacji na ten temat, rzadko zdarza się, by badacze sondażowi mieli tego rodzaju wyczucie całoś­ciowej sytuacji życiowej, w której myślą i działają respondenci, jakie mają, powiedzmy, badacze posługujący się obserwacją uczest­niczącą (zobacz rozdział 10).

Sondaże są również pod wieloma względa­mi nieelastyczne. Modyfikacje badań, prowa­dzonych za pomocą obserwacji uczestniczącej, mogą być uzasadnione zmieniającymi się wa­runkami zewnętrznymi, natomiast dla badań sondażowych typowy jest wymóg niezmienia­nia początkowego kształtu badań w ich trakcie. Na przykład jako badacz terenowy możesz uświadomić sobie istnienie ważnej nowej zmiennej oddziałującej na badane przez ciebie zjawisko i możesz rozpocząć staranne zbiera­nie informacji na jej temat. W sondażu badacz zapewne pozostałby nieświadom wagi takiej nowej zmiennej i nie mógłby niczego zrobić.

Wreszcie, sondaże poprzez sztuczność sy­tuacji badawczej prowadzą do artefaktów, o których wspominaliśmy wcześniej w związku z eksperymentami. To, że ktoś udziela konser­watywnych odpowiedzi na pytania kwestiona­riusza, niekoniecznie musi oznaczać, że jest on konserwatywny; to, że jakaś inna osoba udziela nacechowanych uprzedzeniami odpowiedzi na pytania kwestionariusza, niekoniecznie ozna­cza, że jest ona uprzedzona. Ta słabość sondażu jest szczególnie wyraźna w dziedzinie działań. Sondaże nie mogą mierzyć działań społecznych; mogą one jedynie gromadzić relacje badanych

o ich przeszłych działaniach bądź też o działa­niach przyszłych lub hipotetycznych.

Problem pewnej sztuczności badań sondażo­wych, prowadzącej do powstawania artefaktów, ma dwa aspekty. Po pierwsze, przedmiot badań może nie nadawać się do pomiaru za pomocą kwestionariusza. Po drugie, sam akt badania tego przedmiotu - na przykład postaw - może mieć na niego wpływ. Respondent w sondażu być może ani przez chwilę nie zaprzątał sobie głowy tym, czy gubernator powinien być postawiony w stan oskarżenia, dopóki ankieter nie zapytał go o opinię na ten temat. Może on wyrobić sobie taką opinię dopiero w trakcie badania.

Ogólnie można powiedzieć, że słabą stroną sondaży jest trafność, mocną zaś - rze­telność. Na przykład w porównaniu z badania­mi terenowymi, sztuczność formy sondażu obciąża jego trafność. Ilustracją tego niech bę­dzie fakt, że opinie ludzi w różnych kwestiach rzadko przybierają formę zdecydowanej zgo­dy, zgody, niezgody lub zdecydowanej niezgo­dy z jakimś konkretnym stwierdzeniem. Ich odpowiedzi na pytania sondażu należy zatem traktować jako przybliżone wskaźniki tego, co badacze mieli na myśli, układając pytania. Uwagi te należy jednak odczytywać w kontek­ście wcześniejszych rozważań na temat wielo­znaczności samego pojęcia trafności. Stwier­dzenie, że coś jest trafną bądź nietrafną miarą, zakłada istnienie „prawdziwej" definicji tego, co jest mierzone, obecnie zaś wielu badaczy odrzuca to założenie.

Rzetelność jest prostszą sprawą. Prezen­tując wszystkim badanym standaryzowany bo­dziec, badania sondażowe przyczyniają się w znacznym stopniu do eliminowania nierze­telności obserwacji powodowanej przez bada­cza. Także staranne sformułowanie pytań może znacząco zredukować nierzetelność po­wodowaną przez samych badanych.

Tak jak się to dzieje z wszystkimi metoda­mi obserwacji, pełna świadomość słabości, właściwych badaniom sondażowym lub tylko możliwych w nich, może częściowo im zapo­biegać w niektórych przypadkach. Ostatecznie jednak, prowadząc badania na dany temat, naj­bezpieczniej jest stosować kilka metod badaw­czych.

---