Historia administracji
dr Agnieszka Baran

Literatura wykorzystana w wykładzie:

Jerzy Hausner - Administracja publiczna, PWN, 2008

red. Kudrycka Barbara, red. Peters Guy B., red. Suwaj Patrycja Joanna - Nauka administracji, Wolters Kluwer Polska Sp. , 2009

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, -Historia ustroju i prawa polskiego, PWN, 2001

T. Maciejewski - Historia administracji, C. H. Beck , 2006

Administracja w starożytności

• Kolebką cywilizacji był obszar Bliskiego Wschodu - państwa Żyznego Półksiężyca Lewantu (IV tysiąclecie p.n.e.) Okolice Nilu (Egipt), Eufratu i Tygrysa (Mezopotamia) - pierwsze jednostki terytorialne dające początek starożytnym państwom.

• Początek w Egipcie - Górny i Dolny Egipt, scalił faraon Menes; historia starożytnego Egiptu 3000 lat, 30 dynastii; 332 p.n.e. - podbój przez Aleksandra Wielkiego, 30 r. p.n.e. staje się prowincją rzymską.

Administracja w starożytności

W cywilizacjach starożytnych działania administracji traktowane były jako wykonywanie poleceń władcy-suwerena, często utożsamianego z bogiem lub jego ziemskim przedstawicielem.

ówcześni urzędnicy byli sługami - zależnymi od władcy i wykonującymi polecenia panującego

Wola władcy - obowiązującym prawem

Taki model głównie obowiązywał w azjatyckich państwach starożytnych

Administracja w starożytności

Na powstanie pierwszych struktur administracyjnych miało wpływ położenie pierwszych osad ludzkich a także konieczność budowania aparatu urzędniczego do służenia władcy

Osiedla przy rzekach musiały organizować się aby nie dopuścić do zalewania pół uprawnych - planowanie i organizacja działań

Najwcześniej pierwsze struktury administracyjne pojawiły się w Egipcie i Mezopotamii

Administracja w starożytności

Jedynym ograniczeniem woli władcy mógł być kult religijny

Ówcześni władcy zwykle despotyczni - jednak nie często zdarzał się bunt królewskiego dworu lub kapłanów

Dominujący ówcześnie ustrój polityczny - TEOKRACJA - forma rządów, w której władza należała do stanu kapłańskiego

Administracja w starożytności

W Pierwszych republikach greckich władca był również najwyższym kapłanem, dbał o składanie ofiar bogom, kierował uroczystościami religijnymi ALE tam władza nie miała charakteru absolutnego jak w Egipcie

W starożytnym Rzymie początkowo władzę sprawował konsul, mógł w nadzwyczajnych sytuacjach powierzyć ją dyktatorowi na pół roku. Tam pozycja władcy bardzo ewoluowała od Pryncypatu (okres republikański) do Dominatu (cesarz jako namiestnik bóstwa)

Administracja w starożytności

Państwa starożytne przyjęły dwa modele budowania ośrodka władzy w państwie

MODEL DESPOTYCZNY

MODEL REPUBLIKAŃSKI

Model despotyczny- w imperiach poza europejskich; centrum władzy skupiało się w rekach wąskiej elity skupionej wokół króla, w sumeryjskich państwach miastach elitą byli krewni władcy oraz kapłani, obsługiwali ich liczni księgowi i pisarze; w Egipcie początkowo władcy pomagali rządzić pozostali członkowie rodziny, potem Eunuchowie

Administracja w starożytności

W imperium asyryjskim członkowie rady królewskiej wywodzili się z uprzywilejowanej warstwy wojowników i dzierżawców królewskich, mających obowiązek służby wojskowej i składania danin

Administracje starożytne były mocno scentralizowane i miały charakter monokratyczny np. w Egipcie - władzę skupiał główny minister, który miał wiele tytułów (nadzorca wszystkich prac króla, nadzorca dokumentów królewskich)

Administracja w starożytności

W większości imperiów aparat urzędniczy rozbudowany, elitarny (pochodzenie, umiejętność czytania i pisania), uprzywilejowany (nie płacenie podatków, nie służenie w armii, łatwiejszy dostęp do różnych urzędów)

Z czasem konieczna stała się decentralizacja - rozwój terytorialny powodował konieczność powoływania urzędników lokalnych np. magistratura w Rzymie (kolektywne działanie urzędników)

W Rzymie powstają nowe urzędy - trybun ludowy, trybun wojskowy, pretorzy (sąd), edylowie (bezpieczeństwo państwa)

Mezopotamia

• IV tysiąclecie p.n.e. w południowej Mezopotamii osiedlają się Sumerowie, tworząc państwa-miasta (ensi); cywilizację tę niszczy najazd Semitów

• Po 1800 r. p.n.e. powstaje na tych terenach państwo starobabilońskie (Hammurabi 1792-1750) a potem staroasyryjskie (Szamszi Adad 1748-1716 p.n.e.), kolejne imperium to państwo nowobabilońskie a potem imperium perskie podbite przez Aleksandra Macedońskiego.

• Między Egiptem a Mezopotamią powstało kilka państewek założonych przez Semitów (np. Państwo żydowskie)

Mezopotamia

• W Mezopotamii władca początkowo był inkarnacją boga, jego uosobieniem, potem już tylko wybrańcem boga, jego zastępcą na ziemi.

• Władza była despotyczna, w jednym ręku władca dzierżył władzę ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą, wojskową. Wola władcy - wola Boga, działanie przeciwko było największym przestępstwem

• Tworzono państwa-miasta zwane nomami, władzę sprawowali tam książęta-kapłani tzw. patesi. W ich
  rękach spoczywała cała władza administracyjna, wojskowa i sądownicza. Miasta prowadziły
  między sobą ciągłe walki o dominację.

Mezopotamia

• Wyjątkiem wówczas było państwo żydowskie , wyraźnie ograniczony despotyzm, król nie był traktowany jak bóg, nie miał władzy ustawodawczej - zgromadzenie

• Początkowo państwo izraelskie podzielone było na 12 plemion (1399 p.n.e.), W następnych latach nad narodem Izraela sądy wykonywali sędziowie. Była to teokracja, demokracja, a jednocześnie najwcześniejsza w której lud wybierał spomiędzy siebie zwierzchników.

Mezopotamia

• Państwo jednoczy się a królem zostaje Saul (Zjednoczone Królestwo Izraela)

• Kraj podzielono na 12 okręgów z naczelnikami i sędziami na czele,

• W późniejszym okresie Izrael popada w zależność kolejno: asyryjską, egipską, babilońską, grecką i rzymską

Mezopotamia

• Administracja centralna - na szczeblu centralnym stał władca a po nim jego zastępca, główny dostojnik państwa nubanda: zarząd dworu, kierowanie sprawami państwa, naczelne dowództwo wojskowe.

• Administracja terytorialna - kraj dzielił się na prowincje z gubernatorami, wywodzących się z dawnych władców lokalnych.

Mezopotamia

• Prowincje dzieliły się na okręgi z naczelnikami (pahatu). Najniższą jednostką była gmina na czele z wójtem (rabianu). Wszyscy urzędnicy byli mianowani przez króla. Sprawowali funkcje administracyjne, policyjne i sądownicze.

Egipt

Najwyższym kapłanem (przedstawicielem boga - początkowo faraoni jako bogowie, potem synowie boga Ra) był król.

Zastępca władcy - wezyr, zarządzał dworem, sprawami państwa np. robotami publicznymi czy skarbowością a nawet sądownictwem.

Egipt

• Rozrost terytorialny wymuszał rozbudowę aparatu administracyjnego. Egipt podzielony był na nomy, na czele których stali naczelnicy tzw. Nomarchowie (kiedyś władcy lokalni, po scaleniu Egiptu, urzędnicy mianowani przez króla). Sprawowali władzę administracyjną, sądowniczą i skarbową, nadzorowali zarząd gospodarczy, podlegali im urzędnicy nadzorujący roboty publiczne.

• Nomarchowie otrzymywali wynagrodzenie w naturze. Stanowiła je część świadczeń ludności miejscowej, wnoszonych do skarbu państwa.

Egipt

• Pomocnikiem wezyra był kanclerz. Wezyrowie nie pochodzący z rodziny faraońskiej za swe usługi otrzymywali ziemię, co później spowodowało, że w państwie zaczęły powstawać wielkie majątki ziemskie.

• W okresie Nowego państwa urząd wezyra jeszcze bardziej nabrał swojej mocy. Był on odpowiedzialny za sprawy administracyjne oraz sądownicze. Obok niego na czele hierarchii stał Imhotop- pierwszy z architektów i nadwornych lekarzy faraona

Egipt

• Imhotop pełnił najważniejsze obowiązki, ale w obawach przed zbyt dużą władzą skupioną w rękach jednej osoby stworzono urząd dwóch wezyrów.

• Północny rezydujący w Memfis zajmował się sprawami Dolnego i Środkowego Egiptu, natomiast Południowy w Tebach kontrolował administrację Górnego Egiptu.

Egipt

• Od wyroków można było się odwołać do Trybunału Sześciu Izb. W sprawach skarbowych w państwie działała administracja skarbowa, którą zajmował się naczelny skarbnik. Jako pomoc miał pod sobą dwóch podskarbich. 

• W systemie wojskowym na początku istnienia państwa nie utrzymywano stałej armii. Podstawą było pospolite ruszenie. Do rozwoju doszło w późniejszym okresie tworząc armię zawodową, w której skład wchodziła często ludności państw podbitych. 

Wielkie imperia Azji

Najstarszym wielkim imperium Wschodu było państwo asyryjskie (XX w. p.n.e.) Po upadku Asyrii nastąpił szybki rozwój Persji (Cyrus II Wielki). W pełni państwo zorganizował dopiero król Dariusz I. Persja obejmowała olbrzymie tereny, trudno było zapanować nad takim obszarem i ludnością.

• W przeciwieństwie do Asyrii, władcy perscy realizowali łagodniejszą politykę wciągając do systemu władzy warstwy posiadające podbitych państw

Wielkie imperia Azji

• Państwo asyryjskie musiało zbudować system administracji terytorialnej ze względu na bardzo duży obszar kraju, utworzono prowincje zarządzane przez namiestników, potem utworzono jeszcze mniejsze jednostki.

• Persja - kraj podzielono na 20 jednostek administracyjnych zwanych satrapiami, zarządzanymi przez satrapów, którzy byli mianowani przez króla, mieli do pomocy specjalnych sekretarzy. W praktyce satrapowie podejmowali własną politykę a nawet organizowali bunty

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Wg tradycji Rzym początkowo był rządzony przez 7 królów, począwszy od Romulusa (753 p.n.e.) aż po Tarkwiniusza Pysznego.

Likwidacja monarchii i ustanowienie ustroju republikańskiego.

Wprowadzony wówczas ustrój Polis arystokratyczny został przekształcony, w toku walk między patrycjuszami a plebejuszami, w Polis oligarchiczny

Patrycjusze wywodzili się z zamożnych rodów, które tworzyły się w okresie monarchii, mieli pełnię praw i wyłączność najważniejszych urzędów.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Po sporze pozycja tych dwóch grup wyrównała się, jedynie niektóre funkcje sakralne pozostały w rękach patrycjuszy

Republika pada między innymi z powodu wojen domowych, po śmierci Juliusza Cezara, władzę przejmuje Oktawian i wprowadza system zwany Pryncypatem

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• 284 n.e. upada pryncypat, następują rządy 30 uzurpatorów - tyranów, wybieranych z woli legionów

• Kres ich władzy kładzie Dioklecjan - nowy okres DOMINAT

• Ostatnim cesarzem był Teodozjusz Wielki (379-395), po jego śmierci imperium rozpada się na dwie części, pierwsze upada imperium zachodnie.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Imperium rzymskie

• Starożytny Rzym przechodził w czasie swojego istnienia wiele zmian ustrojowych. Towarzyszyły im także zmiany społeczne i kulturowe. Budowa potęgi Cesarstwa Rzymskiego w świecie starożytnym trwała wiele stuleci.

• W  wyniku podbojów państwo rzymskie stale rozszerzało swoje granice. Wobec wciąż powiększającego się obszaru i liczby ludności zarządzanie nim stawało się coraz trudniejsze, co wymagało zmian ustrojowych i reform.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Administracja rzymska charakteryzowała się brakiem zawodowych urzędników. Prowincjami zarządzali konsulowie. Pobór podatków objęli dzierżawcy podatkowi.

• W  czasie III i II wieku p.n.e. powstały wielkie własności ziemskie, latyfuncje, kosztem drobnych rolników. Właściciele latyfuncji korzystali z pracy niewolników których dostarczały podboje rzymskie. W społeczeństwie tak silnie zróżnicowanym pod względem prawa i stanu posiadania często dochodziło do buntów, w związku z czym modernizowano prawo, zmieniano urzędników oraz przekształcano administrację.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Monarchia

W okresie monarchii na czele państwa stał król, który miał pełnię władzy wojskowej, sądowej i religijnej.

Społeczeństwo rzymskie składało się wtedy z pełnoprawnych członków rodów (patricii) i niepełnoprawnego ludu (plebs). Najstarsi przedstawiciele rodów (patres), tworzący zgromadzenie starszych, tzw. senat (senatus), działali jako organ doradczy obok króla.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Z przekazów Liwiusza wiemy, że w senacie zasiadało początkowo 100 senatorów, by z czasem osiągnąć liczbę 300.

W okresie bezkrólewia, senat wybierał interreksa, aż do momentu wyboru króla

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Istniało zgromadzenie (komicja) kurialne, składające się z dorosłych mężczyzn (zarówno plebejuszy jak i patrycjuszy), którego główną funkcją było uznawanie nowego urzędnika. Szybko jednak zgromadzenie to utraciło swoje znaczenie.

Trzecim ważnym organem władzy wykonawczej było zgromadzenie ludowe. Głosowano na nim wedle podziału na 3 kurie, które z kolei dzieliły się na następne 10 kurii, a każda z tych kurii obejmowała po 10 rodów rzymskich. Każda kuria miała swojego naczelnika, kapłana i liktora.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Wszystkie uchwały zgromadzenia wymagały jeszcze zatwierdzenia senatu. Naczelnik kurii wypełniał m.in. święte obrządki przy udziale kapłana. Zwierzchnikiem wszystkich kurii był curio maximus, którego wybierano na komicjach.

Pod koniec monarchii, pojawiły się jeszcze nowe urzędy pod postacią: kapłanów, dowódcy jazdy, prefekta miasta, kolegium sędziów śledczych do spraw zdrady stanu i sędziów do spraw kryminalnych.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Prawo rzymskie

• Rzymianie odnieśli największe sukcesy w dziedzinie inżynierii i prawa, które funkcjonuje do dziś w mniejszym lub większym stopniu na całym świecie

• Kodyfikacja prawa rzymskiego dosyć późno bo przełom II i III w. n.e. (ustawa XII tablic)

• Prawo rzymskie kształtowało się w wyniku zwyczaju

• Powstawało w drodze ustaw - uchwalanych przez Zgromadzenia Ludowe (comitia)

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Innym źródłem prawa rzymskiego był edykt pretora, uchwały senatu w okresie I-II w n.e. oraz opinie wielkich uczonych prawników rzymskich - polegało to na tym, że sędzia mógł zapytać się uczonego prawnika tzw. jurystę o jego opinię w danej sprawie a opinia ta była już wiążąca dla sędziego.

• juryści dokonywali także oficjalnej interpretacji przepisów a w późniejszym okresie można było nawet cytować wypowiedzi znanych i uznanych jurystów podczas rozprawy i to także nie mogło być zlekceważone przez sędziego.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Do tego dochodzą konstytucje cesarskie - inaczej w pryncypacie i dominacie jako źródło prawa rzymskiego.

• To właśnie prawu rzymskiemu zawdzięczamy m.in. odróżnienie takich pojęć jak własność i posiadanie,

• Sprecyzowanie kontraktów: kupno-sprzedaż, najem, zlecenie

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Republika

W momencie obalenia ostatniego króla Rzymu, tereny cesarstwa były rozległe, to wymagało przeprowadzenia reform społecznych i politycznych.

Zniesiono władzę królewską i wprowadzono urząd interrexa, który urzędował wtedy, kiedy zabrakło na skutek nieprzewidzianych okoliczności najwyższych urzędników.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Początki Republiki nie sprzyjały stabilizacji rządzenia, wybierani na rok urzędnicy nie radzili sobie ze sprawami zarządzania państwem

• Z czasem senat był jedynym organem kontrolującym państwo, z czasem do senatu zaczęto dopuszczać również plebejuszy, liczna senatorów zwiększała się - początkowo 300, potem 600 i 900

• Senat obradował do zachodu słońca, nie było ustalonego porządku obrad, uchwały podejmowano większością głosów

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Oficjalnie władzę suwerenną w Rzymie przejął lud rzymski, który swoje prawo realizował na zgromadzeniach. Była to pozorna demokracja - władza w rękach wąskiej grupy patrycjuszy.

Najwyższą władze sprawował Pretor - urzędował przez jeden rok i był wyposażony w najwyższą władzę wykonawczą, sądowniczą i wojskową. Wybierany jedynie spośród patrycjuszy.

W późniejszym czasie jego miejsce zajęło dwóch Konsulów

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat, który kontrolował wszelkie dziedziny życia państwa.

Konsul mógł powołać na pół roku urząd dyktatora - nieograniczona władza, głównie w celu wyprowadzenia państwa z kryzysu.

Spór pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami doprowadził do powstania urzędu Trybuna ludowego (ochrona interesów ludu, szczególnie plebejuszy, z czasem mieli nawet kompetencje sprzeciwu wobec uchwał senatu, jeśli mogły być one szkodliwe dla ludu)

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

i Edyla (urzędnik sprawujący nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem miasta, pracami publicznymi, dostawą zboża, zaopatrzeniem igrzysk publicznych, wykonujący jurysdykcję karną i cywilną).

Urzędy te dawały większe szanse dostępu do władzy plebejuszom.

Urzędy nie dawały korzyści materialnych - wręcz przeciwnie, to urzędnicy organizowali imprezy dla ludu, sami finansowali sobie „kampanie wyborcze”, normą było kupowanie urzędów.

Wyższym urzędnikom służyli pisarze, tłumacze, woźni.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Kolejnym urzędem okresu Republiki byli Cenzorzy, którzy sporządzali spis obywateli oraz szacowali ich majątek, celem ustanowienia wysokości podatku.

• Badali jednocześnie postawę moralną obywateli zarówno w życiu politycznym, jak i prywatnym.

• Naruszenie zasad moralnych wiązało się z nota cenzorską, a co za tym idzie ograniczeniem praw politycznych np. skreślenie z listy senatorów.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• W terenie wyodrębniono jednostki: kolonie i municypia.

• Kolonie - dla celów wojskowych, kolonie miały drogi wojskowe, umożliwiające szybki przerzut legionów, zakładanie obozów wojskowych.

• Municypia - dawne podbite gminy, które z Rzymem zawarły układ o przymierzu, zobowiązane były do pomocy wojskowej, początkowo nie miały żadnych praw (głosowanie, urzędy) z czasem stały się miastami na prawie rzymskim

• Prowincje - tworzone poza Italią, nadawane byłym konsulom lub byłym pretorom (nadzorował je senat)

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Cesarstwo

- pryncypat (od 27 roku p.n.e. do schyłku III wieku n.e.)

- dominat (od IV do 476 roku n.e.).
Pierwszy ustrój ukształtowany został przez Oktawiana Augusta, bratanka Cezara. Specyficzny ustrój polityczny, w którym to cesarz skupił pełnię władzy, przy pozorach zachowania instytucji republikańskich.

Koniec pryncypatu to głównie wojny, lekarstwem miał być nowy ustrój - dominat

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

Pryncypat

Oktawian - tytuł pierwszego obywatela i pierwszego senatora. Przeprowadzał ciągłe reorganizacje w systemie urzędniczym, sam otrzymując zwykle wszystkie najważniejsze tytuły

Senat - zmniejszono liczbę z 900 na 600 senatorów, senat tylko dla byłych urzędników, z dużym majątkiem; kompetencje - ustawodawstwo, administracja, sądownictwo i skarbowość, uchwały stawały się obowiązującym prawem ale cesarzowi przysługiwało wobec nich weto.

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• W tym okresie istniała diarchia - dwuwładza senatu i cesarza

• Nastąpiły zmiany w urzędach, nazwy te same ale zmiana kompetencji, konsulat stał się tytułem honorowym dla wybranych senatorów, okres urzędowania pół roku, przewodzenie senatowi i sprawy drobne

• Pretorzy wybierani tylko do rozstrzygania wybranych spraw, sprawy karne i cywilne przejęli urzędnicy cesarscy

• Likwidacja urzędu cenzora

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Edylowie zajmowali się tylko sprawami handlowymi

• Kwestorzy stali się urzędnikami cesarskimi

• Uprawnienia trybunów ludowych przeszły na cesarza

• Miejsce dawnych urzędów zajmuje wyspecjalizowana, zbiurokratyzowana administracja cesarska

• Odpłatność urzędów, mianowanie przez cesarza, podział na rangi, odpowiednie kwalifikacje.

• Prefekci - wyżsi urzędnicy cesarscy (od spraw wojskowych, sądownictwa, druga osoba po cesarzu - pełna władza administracyjna

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Prokuratorzy - niżsi urzędnicy cesarscy

• sformalizowana, stała kancelaria cesarska, dzieliła się na wyspecjalizowane biura

• Italia został podzielona na 11 okręgów z wyłączeniem Rzymu

• W miastach samorząd, na czele miast stali kuratorzy

• Podział prowincji na cesarskie i senatorskie

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Dominat zrywał całkowicie z pozorami republiki, przekazując pełnię władzy cesarzowi.

• Za ojca tej formy rządów uznaje się Dioklecjana - reformy zaprowadzone w państwie pozwoliły mu trwać nieprzerwanie aż do końca V wieku n.e., kiedy to atakowane ze wszystkich stron i podzielone państwo rzymskie chyliło się ku upadkowi

• Dioklecjan panuje na wschodzie ale posiada pełnię władzy

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Dominat to tetrarchia czyli rządy czterech - podział władzy między dwóch Augustów, z których jeden rządził częścią wschodnią, drugi zachodnią, mając jako swych zastępców odpowiednio dwóch cezarów (najważniejsze decyzje i tak podejmował Dioklecjan, po jego śmierci tetrarchia załamała się)

• Po 20 latach Augustowie mieli ustępować na rzecz cezarów

• Senat bez zmian

• Podział urzędów cesarskich na centralne i lokalne

Administracja w starożytności
Imperium rzymskie

• Konsystorz - święta rada cesarska, w skład wchodzili najważniejsi urzędnicy

• Powstały nowe urzędy o charakterze ministerialnym - marszałek dworu, naczelnik skarbu cesarskiego, zarządca majątków cesarskich, naczelnik gwardii, ministrowie wojny, naczelnik tajnej policji

• Dokonano nowego podziału administracyjnego, cesarstwo podzielono na 4 prefektury, na czele Prefekci pretorianów (później ustanawiano dwóch prefektów, żeby zminimalizować zamachy na cesarza)

• Prefektury dzieliły się na diecezje

Starożytna Grecja

Na przełomie III i II wieku p.n.e. na terenie południowych Bałkanów osiedlają się przodkowie Greków, kultura ich jest dosyć uboga, stąd niewiele śladów przetrwało do dziś.

W tym czasie na Krecie powstaje cywilizacja minojska (król Minos), powstają pałace, kompleksy budowlane - administracja była prowadzona za pomocą pisma linearnego A (do dziś nie odczytane)

Po 1600 r. p.n.e. kultura minojska oddziaływuje na Grecję kontynentalną, gdzie kształtowała się kultura mykeńska

Starożytna Grecja

Około 1450 r. p.n.e. Mykeńczycy najechali i zasiedlili Kretę, wciągając ją w obręb obszaru greckiego. Rozkwit kultury mykeńskiej przypada na XIV XIII w. Powstają wówczas wspaniałe pałace w np. Mykenach, Atenach, Tebach.

Do prowadzenia pałacowej administracji przejęto od Minojczyków pismo i przystosowali je do potrzeb języka greckiego (pismo linearne B; odczytane w 1953)

Starożytna Grecja

Cywilizację Mykeńską opisuje Homer (bitwa o Troję).

Ciemne wieki - po 1200 r. p.n.e. załamuje się cywilizacja mykeńska, znika pismo, ginie kultura materialna, z głównych ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny, obszar Grecji poszerza się (1100 -800 r. p.n.e.)

VIII w. p.n.e. - kształtują się miasta - państwa Polis, wokół skupia się życie danego regionu, miasta mają wytyczone granice, Ośrodki miejskie przybrały regularny wygląd i składały się z akropolu, agory oraz centralnej świątyni bóstwa opiekuńczego miasta

Starożytna Grecja

Pojawiło się pismo zapożyczone od Fenicjan - pismo alfabetyczne.

Starożytna Grecja nie była jednolitym tworem państwowym

Każde greckie polis (pierwotnie - ufortyfikowana część miasta) miało inne formy ustrojowe, władzę sprawowała arystokracja Eupatrydzi.

Polis, choć często tłumaczone jako miasto-państwo, w rzeczywistości była to wspólnota ludzi niezależnie stanowiących o swoim losie. Bardzo ważną cechą polis była jej suwerenność.

Starożytna Grecja

Ludność polis miała wiele przywilejów m.in. partycypowała w dochodach polis, mieli prawo uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych.

Poczucie wspólnoty wśród obywateli umacniał wspólny udział w ceremoniach kultowych, wyprawach wojennych i w bezpośrednim podejmowaniu decyzji politycznych.

Niestety kobiety były odsunięte od życia społecznego

Starożytna Grecja

• Władcy polis byli bardzo często tyranami, co wbrew pozorom było popierane przez ludność, co więcej pod panowaniem takich despotycznych władców polis rozwijały się najlepiej

• Ustrój polis charakteryzował się więc brakiem urzędników a raczej aparatu władzy, decyzje podejmowano kolegialnie na zgromadzeniach

• Początkowo nie było wyodrębnionej armii, każdy obywatel polis miał obowiązek obrony swego miasta

• Obywatelem polis był tylko człowiek tam urodzony, cudzoziemcy nie mieli żadnych praw

Starożytna Grecja

• W VII w. na terenie Grecji ukształtowały się następujące państwa:
  
  1) dorycka Sparta (Lakonia), która podbiła sąsiednią Mesenię (VIII w. p.n.e): 2 królów, geruzja, 5 eforów, zgromadzenie ludowe (apella). 3 klasy: spartiaci - Dorowie, perjojkowie - wolni, ale bez praw politycznych i heloci, podbita achajska ludność niewolna.

• W Sparcie ustrój oligarchiczny

Starożytna Grecja

2) jońskie Ateny (od VII w. p.n.e.), pierwotnie rządzone przez króla, następnie przez arystokrację (eupatrydów): archonci, areopag, lud bez praw politycznych. Próbowano narzucić Atenom tyranię (632 p.n.e. - Kylon). Tutaj ustrój demokratyczny

3) Achajska Arkadia

Najniżej cywilizacyjnie stała Sparta, chociaż militarnie było zupełnie odwrotnie, Spartanie na otwartej przestrzeni zwykle dawali łupnia Jończykom i Achajom

Starożytna Grecja

Początkowo Grecja to ustrój monarchistyczny

Na czele król zarazem wódz armii, najbliżsi słudzy to pierwsi urzędnicy.

To okres ciągłych wojen, brak ziemi, rosnąca ilość ludzi, to zmuszało do szukania nowych siedzib, miejsc gdzie można żyć i uprawiać ziemię.

Grecy na podbitych terenach zaczęli zakładać miasta-państwa bo była to najskuteczniejsza ochrona przed napaścią.

Starożytna Grecja

Sparta miała dwóch królów, kiedy jeden wyjeżdżał na wojnę drugi sprawował rządy, nie mieli jednak zbyt wiele władzy.

Najważniejszym organem była Geruzja - W jej skład wchodziło dwóch królów, oraz 28 starszych obywateli - gerontów. Byli oni wybrani przez Zgromadzenie Ludowe (apella) z grona obywateli powyżej 60 roku życia, najczęściej należeli do warstwy najbogatszych. Swą funkcję sprawowali dożywotnio.

Starożytna Grecja

• Do najważniejszych urzędników wybieranych przez to zgromadzenie należeli eforzy - zawsze w liczbie pięciu, ich kadencja trwała rok. Do ich zadań należało kierowanie państwem, nadzór nad podatkami oraz realizacja zarządzeń geruzji i zgromadzenia.

• Cechą charakterystyczną Sparty był podział jej mieszkańców na ściśle określone grupy społeczne. Najwyżej usytuowani i najmniej liczni byli Spartiaci, którzy posiadali pełne prawa obywatelskie i polityczne oraz działki ziemi, na których sami nie pracowali.

Starożytna Grecja

• Do ich głównych powinności wobec państwa należała służba wojskowa. Wychowanie spartańskie cechowała daleko posunięta surowość i dyscyplina.

• Niżej stali periojkowie, którzy cieszyli się wolnością osobistą, mieli prawo sami decydować o swym miejscu pobytu; państwo nie wtrącało się też do ich wychowania. Nie mieli jednak wpływu na losy państwa, choć w czasie zagrożenia służyli jako lekkozbrojne wojsko. Ich domeną był handel.

Starożytna Grecja

• Najliczniejszą grupę społeczeństwa Sparty stanowili heloci, którzy stanowili własność państwa i traktowani byli jak niewolnicy. Nie posiadali oczywiście niemal żadnych praw i zobowiązani byli do uprawy ziemi, należącej do Spartiatów, a 50% uzyskanych z niej plonów musieli oddawać swoim panom.

• Sparta miała charakter militarny, tylko w tej dziedzinie byli najlepsi w okolicy

Starożytna Grecja

• Ateny znacznie różniły się od Sparty, zwłaszcza pod względem ustrojowym. W okresie archaicznym rządy w tym mieście sprawowała arystokracja (oligarchia). Najwyższym urzędem było stanowisko archonta.

• 431 - 404 p.n.e. wojna peloponeska między Spartą i Atenami. Zarzewiem tej wojny stał się wzrost potęgi Aten, co wzbudziło zazdrość i zaniepokojenie w Sparcie. Cała Grecja podzieliła się w czasie jej trwania na sprzymierzeńców i wrogów Aten. Armia spartańska zaatakowała Attykę, którą doszczętnie spustoszyła; jej mieszkańcy musieli ratować się ucieczką do Aten.

Starożytna Grecja

• W czasie wojny zniszczony został także Peloponez. Klęska Aten w 405r. p.n.e. zmusiła to miasto do kapitulacji i przyjęcia bardzo niekorzystnych warunków pokoju.

• Ateny miały ograniczyć swe terytorium do dwudziestu okręgów; zlikwidować demokrację. Konsekwencją wojny było znaczne osłabienie Aten, które utraciły w Grecji hegemonię na rzecz Sparty.

Starożytna Grecja

Na przełomie VII i VI w. p.n.e. powstał główny zrąb praw ateńskich: Drakon (621 p.n.e.), Solon (594 p.n.e.), Klejstenes (508 p.n.e.).

Tak tworzyły się warunki do zaistnienia w Atenach demokracji.

Demokracja Ateńska. Sama nazwa pochodzi od demos - lud i kratos - władza, czyli dosłownie ludowładztwo. Oprócz całego mnóstwa drobniejszych zmian, opierała się ona głównie na możliwości udziału w zarządzaniu państwem wszystkich pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 20 rok życia.

Starożytna Grecja

Jest to też okres wojen perskich.

Rodzą się podstawy dla ustroju demokratycznego w Atenach.

Pod władzą Peryklesa (czołowy polityk, wybierany wielokrotnie na stanowisko stratega), Ateny przeżywają oszałamiający rozkwit. Umacnia się demokracja ateńska (eklezja, rada pięciuset, heliaja, dopuszczenie ludu do rządów).

Prawo do życia według własnego upodobania, prawo wyrażania swych poglądów na forum publicznym, powoływanie urzędników w wyniku losowania

Starożytna Grecja

Eklezja - zgromadzenie pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 20 lat. Najwyższy organ władzy od czasu wprowadzenia ustroju demokratycznego, decydował o polityce zagranicznej i wewnętrznej.

Wybierali urzędników, każdy miał wolność słowa, i aby zachęcić do przybywania na zgromadzenia wypłacano diety.

Starożytna Grecja

Rada pięciuset bule - Buleuci (członkowie bule) składali przed rozpoczęciem urzędowania przysięgę na wierność prawom. Za sprawowanie urzędu pobierali wynagrodzenie, bule działały w każdym mieście greckim)- najwyższy organ władzy państwowej każda fyle delegowała do niej 50 przedstawicieli.

Kontrolowali urzędników, przygotowywali projekty ustaw. Był to organ doradczy. Posiadali klucze do świątyń, do skarbnicy. Kontrolowali wydatki oraz urzędników. Przygotowywali uchwały, kontrolowali decyzje eklezji.

Starożytna Grecja

Heliaja - sąd przysięgłych, sędzią mógł być każdy kto ukończył 30 rok życia. Najwyższy organ w sprawach karnych i cywilnych, zatwierdzający też ustawy.

Na przykładzie heliaji widać proces dopuszczania ludu do rządów - początki demokracji.

Starożytna Grecja

Demokracja Ateńska

Początkowo władzę sprawowali królowie, potem do głosu dochodzi arystokracja (eupatrydzi). Najbiedniejsze grupy społeczne buntują się.

Pierwszym reformatorem był Solon, mąż stanu, poeta, prawodawca. W 594 p.n.e. wybrany został na pierwszego archonta (dziś premier). Dokonał reformy ustroju państwa.

Starożytna Grecja

Lud ateński podzielił na cztery grupy. Przynależność do każdej z nich stwierdzana była na podstawie wielkości majątku, co dawało szansę przeskoczyć stopień wyżej w społecznej hierarchii.

Dwie najbogatsze grupy stanowiły jazdę w wojsku i mogły ubiegać się o urzędy, zaś dwie pozostałe tworzyły pieszych w armii.

Starożytna Grecja

• Solon ustanowił Radę Czterystu, sąd przysięgłych, ujednolicił system miar i wag oraz znacznie poszerzył uprawnienia eklezji.

• W tym samym czasie istotną rolę odgrywa Drakon (DRAKOŃSKIE PRAWA) - twórca pierwszego spisanego kodeksu prawa karnego i cywilnego. Miał specjalne pełnomocnictwa do ogłoszenia praw. Kompetencje jego ograniczały się wyłącznie do wymiaru sprawiedliwości.

Starożytna Grecja

Wprowadził rozróżnienie zabójstwa (nieumyślne spowodowanie śmierci) i morderstwa (umyślne spowodowanie śmierci), zastrzegając możliwość darowania kary (przy uzyskaniu zgody krewnych ofiary lub orzeczeniem sądu apelacyjnego, interpretującego przestępstwo jako zabójstwo).

Ostatecznie Solon zmienił wiele w zakresie „praw drakońskich”.

Starożytna Grecja

Kolejny reformator to Kleistenes - pierwszy wprowadził system demokratyczny na świecie:

• Dawny podział (system rodowy - fyle rodowe) został zastąpiony podziałem terytorialnym (dem - gmina)

• Attyka została podzielona na miasto, wybrzeże i wieś

• Obywatelem staje się mężczyzna w wieku 18 lat

• Ustanowiono Radę Pięciuset

• Ustanowiono kolegium 10 strategów, do których kompetencji należały sprawy wojskowe. Stratedzy wybierani byli corocznie przez obywateli

• Sąd skorupkowy

Starożytna Grecja

Sąd skorupkowy - na Zgromadzeniu Ludowym pytano uczestników kto ewentualnie mógłby obalić obecny ustrój, imię podejrzanych pisano na skorupkach, jeśli na daną osobę uzbierało się 6 000 skorupek, delikwent był skazywany na 10letnie wygnanie

Starożytna Grecja

Główne założenia pierwszej demokracji to:

• Ograniczenie roli arystokracji

• Dopuszczenie wszystkich powyżej 20 roku życia do władzy

• Nowy podział terytorialny

• Archont i jego pomocnicy (8) wybierani tylko na rok

• Powszechny udział ludności w sprawowaniu władzy poszerzał ich światopogląd, edukował społeczeństwo

Starożytna Grecja

Wady:

• Wolne podejmowanie decyzji w sprawach wojennych (czekano na zebranie się zgromadzenia ludowego)

• W czasie zbiorów chłopi nie mogli przybywać na zgromadzenie

Starożytna Grecja

Urzędnikami byli również mieszkańcy terenów podbitych, najważniejszą umiejętnością było pisanie i czytanie co dawało wysoką pozycję w hierarchii społecznej.

Głównym zadaniem całego aparatu biurokratycznego było utrzymanie porządku w państwie oraz dbałość o ściąganie podatków tak bezpośrednich, jak i pośrednich. Pod wieloma względami struktura administracyjna przypominała strukturę wielkich imperiów bliskowschodnich: asyryjskiego, nowobabilońskiego i perskiego

Starożytna Grecja

• Gospodarczymi i społecznymi centrami były miasta. W Grecji niektóre miasta, pragnąc przeciwstawić się potędze monarchii, zawierały między sobą porozumienia, w wyniku których tworzono organizmy o charakterze federacyjnym, takie jak Związek Achajski na Peloponezie.

• W takich związkach decyzje podejmowano na wspólnym zgromadzeniu, a wchodzące w ich skład poleis porozumiewały się ze sobą co do pewnych kwestii, takich jak wspólna moneta, system miar i wag czy ochrona prawna wszystkich obywateli.

Starożytna Grecja

Życie w polis jest publiczne, wszelkie debaty na agorze, wykształciła się grupa demagogów (mówców, którzy potrafili kierować tłumem), znali sztukę oracji - sztuka przemawiania.

Koniec starożytności a początek średniowiecza

Nie ma konkretnej daty będącej początkiem średniowiecza

Przyjmuje się, że jest to moment upadku cesarstwa rzymskiego i okres wędrówki ludów III-IV w n.e. (wędrówki plemion barbarzyńkich - Germanie, Hunowie)

Bizancjum

U progu podziału cesarstwa rzymskiego Cesarz Konstantyn I Wielki osiadł w Bizancjum,

Po śmierci cesarza Teodozjusza I Wielkiego Cesarstwo zostało ostatecznie podzielone na cześć wschodnią ze stolicą w Konstantynopolu i zachodnią ze stolicą w Rzymie.

Chrześcijaństwo zajęło miejsce religii starożytnych
Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego insygnia władzy cesarskiej zostały przeniesione do Konstantynopola
VII łacinę zastępuje greka

Bizancjum

Nazwa cesarstwo bizantyjskie/bizantyńskie to nazwa, która pojawiła się dopiero w XIX w., w średniowieczu używano nadal nazwy cesarstwo rzymskie

W Europie zachodniej mówiono o Bizancjum cesarstwo greków, ze względu na język tam stosowany

Początki Bizancjum to najazdy plemion barbarzyńskich

Ważniejsze wydarzenie - Kodeks Justyniana I Wielkiego

Bizancjum

Dzieje Bizancjum dzielimy na 3 okresy:

-śmierć Justyniana, rządy Herakliusza,

-koniec okresu środkowego to bitwa pod Manzikert lub zdobycie Konstantynopola przez Krzyżowców

-okres ostatni zdobycie Konstantynopola przez Turków 1453

• To okres dużej niechęci między światem łacińskim a greckim Bizancjum, najazd krzyżowców pogłębił rozłam na chrześcijaństwo zachodnie i wschodnie

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Na czele państwa stał cesarz Romajów (Romajowie to poddani cesarza bizantyjskiego, grecki odpowiednik słowa Rzymianie), od VII w. nosił on grecki tytuł basileus (król).

• Cesarz był głową kościoła, teoretycznie reprezentował ciągłość imperium rzymskiego od czasów Oktawiana.

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Władza jego miała charakter absolutny w samym Bizancjum, mentalnie również poza nim czyli w całym świecie chrześcijańskim.

• Sytuację zmieniła schizma (1054) czyli rozłam kościoła (papież w Rzymie, zwierzchnikiem kościoła w Bizancjum - cesarz)

• Faktycznie pozycja cesarza była słaba, o wyborze władcy decydowali senat, wojsko i lud

• na 88 cesarzy -37 zmarło śmiercią naturalną - historia Bizancjum to w dużym stopniu intrygi dworskie

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Senat był kontynuacją instytucji z czasów pełnego imperium, składał się z członków dziedzicznych, wysokich urzędników i zaufanych przedstawicieli cesarza. Początkowo organ ustawodawczy, sądowy i wykonawczy z czasem tracił na znaczeniu. Ostatecznie stał się posiedzeniem sądowym.

• Administracja cesarska została scentralizowana i zbiurokratyzowana, liczba głównych urzędów wynosiła nawet 60. Podlegał jej rozbudowany aparat pomocniczy

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Większość urzędów sprawowali bliscy cesarza i przedstawiciele możnych.

• Najwyższe miejsce w hierarchii urzędniczej zajmowało czterech logotetów (najwyższy organ centralny, dziś minister).

• Nad logotetami zwierzchnictwo wykonywał pierwszy minister Sakellarios

• Kolejni władcy wprowadzali zmiany w zakresie urzędów logotety, aby skoordynować ich działalność, coś na wzór dzisiejszych departamentów, urząd ten stał się wzorem również dla innych administracji np. na terenie Sycylii

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Główną pozycję wśród logotetów zajmował minister poczty (minister dworu) - polityka zagraniczna, wewnętrzna, prowadzenie kancelarii państwowej. Pozostali logoteci zajmowali się skarbem, finansami i dobrami państwowymi

• Wymiar sprawiedliwości należał do kwestora, zaś naczelne dowództwo wojskowe do ministra marynarki i administratora stolicy.

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Administracja lokalna ze względu na zagrożenia zewnętrzne była połączona z zarządem wojskowym. Początkowo tendencja ta widoczna była na obszarach przygranicznych - egzarchaty - dzieliły się na okręgi, na czele stali dowódcy wojskowi.

• Centrum kraju podzielone było na prowincje (później temy) z namiestnikami na czele.

• Doszło do połączenia władzy cywilnej z wojskową, cesarz Herakliusz wprowadził nową organizację militarną cesarstwa, temy zastąpiły prowincje

• Początkowo ustanowiono 10 tem potem 38, zarządca temy to strateg (generał), podlegali oni bezpośrednio basileusowi

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• W miastach początkowo funkcjonował samorząd , jego organami były kurie (rady miejskie) i urzędnicy municypalni, tworzący magistrat.

• Pod koniec IX w. większość instytucji samorządowych zlikwidowano

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

Kodeks Justyniana Corpus iuris civilis

To kolejna kodyfikacja prawa rzymskiego

Część tej kodyfikacji to zbiór konstytucji w zakresie takich dziedzin jak prawo administracyjne, spadkowe, kościelne, rodzinne.

Dawało to podstawy do funkcjonowania administracji w ściśle określonych granicach prawa

Justynian dokonał wielu reform w państwie, ograniczył ilość stronnictw politycznych aby uniknąć wcześniejszych zamieszek na tym tle

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

Początek Bizancjum to również tworzenie potęgi państw arabskich, 1000 lat Bizancjum to właściwie ciągła walka i powstrzymywanie arabów i islamu

Bizancjum to kultura na wysokim poziomie, szczególnie Konstantynopol, zgromadzili w bibliotekach olbrzymie i cenne świadectwa minionej kultury rzymskiej

Okres Bizancjum to długi czas w historii, rozbudowana i zbiurokratyzowana administracja to okres środkowy rozwoju państwa, właściwie była to machina do pobierania podatków co widać po zasobności skarbców niektórych władców

Administracja w cesarstwie bizantyjskim

• Władcy bizantyjscy dążyli do skupiania władzy w swoim ręku i jeśli przeszkadzali im w tym arystokraci to zwykle ich skazywano na śmierć przez ścięcie

• Aparat administracyjny był nie tylko zbiurokratyzowany ale i skorumpowany

• Wprowadzono religijną ceremonię koronacji władcy

• Niektórzy ówcześni władcy pochodzili z nizin społecznych np. żona Justyniana była aktorką

• W tamtych czasach Bizancjum często „kupowało” wojny

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (X w.)

I Rzesza Niemiecka (XIV w.)

O ustroju Świętego Cesarstwa Rzymskiego można mówić dopiero w XIV w., kiedy ostatecznie utożsamiono instytucję Cesarstwa z monarchią niemiecką

Cesarstwo, były początkowo związkiem kilku księstw plemiennych (Szwabia, Saksonia, Frankonia, Turyngia, Bawaria). Książęta oraz sam król byli wybierani przez wiece plemienne.

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Zajmowało teren od Italii po Danię, na wschodzie do terenów plemion pogańskich (m.in. Polanie) a na zachodzie do państwa Franków

962 - odnowienie Cesarstwa Rzymskiego, od tego momentu tytuł cesarzy rzymskich dla świata zachodniego został na trwałe związany z tronem niemieckim.

1254 - pierwsza wzmianka o Świętym Cesarstwie Rzymskim

1441 - pojawiła się potoczna nazwa (nigdy urzędowa) "Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego"

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Ciągłość instytucjonalna cesarstwa rzymskiego nigdy nie została przerwana !

W 476 r. wódz germański uznał się symbolicznie wasalem jednego z cesarzy rzymskich, później zawsze jakiś książe Italii przybierał tytuł cesarza rzymskiego, choć praktycznie nie miało to większego znaczenia

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Pierwszym rodem panującym byli Ludolfingowie czyli książęta sascy

Był to okres silnej władzy królewskiej i cesarskiej w samych Niemczech. Cesarze sprawowali kontrolę nad sprawami wewnętrznymi i prowadzili pomyślną politykę ekspansji (jedynie Francja im się opierała skutecznie)

Był to też okres cezaropapizmu, czyli przewagi świeckich cesarzy nad instytucją Kościoła.

Cesarze sascy niejednokrotnie decydowali o obsadzie tronu papieskiego.

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

• Okres dynastii salickiej (1024-1125), czyli książąt frankońskich, przyniósł kolejne umocnienie Cesarstwa.

• Cesarze ingerowali w sprawy sąsiednich państw słowiańskich, utrzymali mocną pozycję we Włoszech. Władzy cesarskiej zagroził wówczas konflikt z papieżami, którzy wyrwali się spod cesarskiej kurateli.

• Cesarze obronili się jednak przed próbą uzależnienia Niemiec od papiestwa.

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

W okresie Ludolfingów i dynastii salickiej, król-cesarz sam mianował książąt, jednak godność królewska i cesarska była nadal elekcyjna.

Wiec (potem Sejm Rzeszy) w swoim wyborze kierował się zdaniem samych książąt, więc z czasem prawa elekcyjne zostały w praktyce zastrzeżone dla nich.

Króla wybierano spośród członków rodu jego poprzednika, co umożliwiało praktyczne dziedziczenie tronu.

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

W początkach okresu Wielkiego Bezkrólewia (1250 - 1273) wykrystalizowała się grupa najpotężniejszych książąt, którzy w praktyce decydowali o obsadzie tronu. W 1356 r. cesarz Karol IV Luksemburski w tzw. Złotej Bulli określił sposób wyboru króla (7 elektorów wybierało króla).

Wielkie Bezkrólewie wbrew nazwie nie oznaczało brak króla na tronie, był to okres bardzo słabej pozycji króla i konfliktów wewnątrz państwa (kilku chętnych do tronu, podwójne elekcje)

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Wczesnośredniowieczne księstwa plemienne szybko się podzieliły.

W okresie osłabienia władzy królewsko-cesarskiej książęta dziedziczyli swoje godności, a także dzielili księstwa między potomków zgodnie z regułami patrymonialnymi (rodowymi) i feudalnymi (wszelkie dobra zwykle dla dobrze urodzonych).

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Książęta przejęli sporo kompetencji monarszych co osłabiło króla (okres panowania Hohenstaufów (1079-1254; książąt szwabskich)

Zgoda na podziały patrymonialne w księstwach (władca księstwa jest właścicielem wszystkich ziem, jest panem, najwyższym sędzią) spowodowała, że na terenie Rzeszy było 300 państewek o odmiennych ustrojach

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Władza królewska, początkowo silna, skazana była na osłabienie z uwagi na elekcyjność tronu, a więc zależność władcy od własnych wasali.

Z czasem król (Fryderyk II 1220 i 1232 ) był zmuszony wydać szerokie przywileje najpierw dla wasali duchownych, potem także świeckich.

W aktach tych przekazywał większość podstawowych uprawnień królewskich (regali czy też regaliów) w ręce książąt.

Odtąd książęta mogli samodzielnie decydować o większość spraw wewnętrznych w swoich księstwach i prowadzić własną politykę.

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Za każdym razem, kiedy król-cesarz występował z inicjatywą polityczną dla całych Niemiec, musiał otrzymywać na to zgodę książąt zgromadzonych na Sejmie Cesarstwa.

Struktura Sejmu ukształtowała się ostatecznie w 1489 r.

Dzielił się on na 3 kurie, które obradowały osobno i których zbiorowy głos traktowano jako jeden. Były to: kuria elektorów, kuria książąt (w jej skład wchodzili wszyscy wasale cesarza: książęta, hrabiowie, biskupi) oraz kuria miast, która aż do r. 1582 dysponowała jedynie głosem doradczym.

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Później prawo udziału w sejmie ale bez prawa głosu mieli wolni rycerze i przedstawiciele miast cesarskich

W r. 1663 postanowiono, że Sejm, złożony z reprezentantów cesarza, książąt i miast, będzie obradował bez przerwy w Ratyzbonie jako tzw. Deputacja Rzeszy.

Instytucje rządowe Cesarstwa w średniowieczu nie funkcjonowały.

Arcybiskupi-elektorzy nosili tytuły kanclerskie, jednakże szybko stały się one czysto honorowe

Administracja w średniowieczu
Rzesza Niemiecka

Kompetencje Sejmu:

-początkowo jedynie doradcze

-potem cesarz musiał uzyskać zgodę Sejmu np. na wyjazd na koronację do Rzymu, powołanie książąt Rzeszy na wyprawę wojenną, nałożenie ogólnopaństwowych podatków,

- W późniejszym czasie Sejm Rzeszy podejmował najważniejsze decyzje w państwie, tworzył ustawodawstwo, zawierał traktaty międzynarodowe, uchwalał podatki

Państwo protofeudalne

Wczesne państwa plemienne nie miały jeszcze zorganizowanej państwowości

Najwyższym organem był wiec, początkowo dla wszystkich zbrojnych a potem tylko dla starszyzny

Głosowanie - na tak potrząsanie włóczniami, na nie -szemranie

Z czasem wiec staje się przeglądem wojskowym

Król nie we wszystkich państwach, np. w Polsce tytuły książęce, Ruś - wielkoksiążęce

Ustrój - Demokracja wojenna - król nie miał dużych kompetencji

Państwo protofeudalne

• Z czasem król zaczyna traktować państwo jak swoją własność - monarchia patrymonialna do XIII/XIV w. do monarchii stanowej, Rosji nieco dłużej do XV w.

• Zakres władzy w monarchii patrymonialnej zależał od autorytetu władcy, rozgrywek politycznych itp. Np. ostatnich Merowingów nazywano „królami gnuśnymi i leniwymi”, właściwie nie mieli żadnego wpływu na sprawy państwowe, za to bardzo aktywny był pewien majordom Pepin Mały

• Podstawą władzy monarszej był tzw. ban - prawo wydawania przez króla rozkazów i karania za ich nie przestrzeganie

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

Po upadku imperium rzymskiego w Europie Zachodniej zapanowała anarchia: zanikła struktura administracyjna, zaniechano stosowania prawa rzymskiego

Na terytorium europejskim swe państwa plemienne stworzyły ludy germańskie:

-Wizygoci (południe Francji, Hiszpania)

-Ostrogoci (środkowa Italia)

-Wandale (Hiszpania, Północna Afryka)

- Burgundowie (południowo-wschodnia Francja)

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

-Longobardowie (północna i środkowa Italia)

-Anglosasi (Anglia)

-Frankowie (Francja)

Najpotężniejszym stało się państwo Franków, które przyjęło chrzest w 496 r. za sprawa króla Chlodwiga z dynastii Merowingów.

Nie było króla konkretnego państwa tylko król członków danego państwa np. Król Franków

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

W państwie Franków najwyższa władza skupiona była w rekach króla, król radził się rady królewskiej (dostojnicy świeccy i duchowni)

Była to monarchia patrymonialna - król traktował państwo jak swoją własność

Chrześcijaństwo wpływało na zmianę spojrzenia na króla (poganie - król z nadludzką władzą), który był traktowany jak pomazaniec Boży i obrońca kościoła

Personalizm prawa - ustawy królewskie, zmieniające dawne obyczaje - potem Prawo terytorialne

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

Imperium Karola Wielkiego - istotna rola w cywilizacyjnej odbudowie Europy - Zasada jednolitego prawa państwowego i prawa kościelnego egzekwowanego w imieniu króla.

Karol Wielki nie miał stałej siedziby, dwór przemieszczał się razem z nim (ciągłe wojny), kraj podzielony był na 300 hrabstw (na czele z hrabią, który miał ban na władzę w hrabstwie, wicehrabia), te dzieliły się na okręgi (wikariaty, setnie)

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

Hrabstwa przygraniczne były to marchie (5), margrabowie mieli uprawnienia wojskowe, mogli nawet podejmować działania wojenne bez konsultacji z monarchą.

Okręgi inspekcyjne - inspektorzy (duchowni i świeccy) mieli za zadanie kontrolować administrację lokalną (hrabiów), wysłuchiwać skarg, informować władcę o nadużyciach.

Najbliższe otoczenie króla to drużyna królewska (gwardia przyboczna)

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• Karol Wielki kierował swym państwem za pomocą edyktów (kapitularzy). Szczególnie ważną rolę odgrywali posłańcy królewscy. Do ich zadań należała kontrola poczynań urzędników królewskich na prowincji.

• Panowanie Karola Wielkiego było okresem ożywienia intelektualnego, zwanego "odrodzeniem karolińskim". Karol Wielki założył w Akwizgranie szkołę pałacową, kształcącą urzędników.

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

Urzędnicy - Majordom (zastępujący króla) - urząd dożywotni i dziedziczny, zyskiwał coraz większe znaczenie. W 751 r. majordom Pepin Mały zdetronizował Merowingów i utworzył własną dynastię (Karolingów).

Zlikwidował urząd majordoma tworząc urzędy : marszałka (stajnie), cześnika (piwnice i winnice królewskie), skarbnika, stolnika (funkcjonowanie dworu), referendarzy (kancelaria królewska), komornika (zarząd dworu)

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• W ramach administracji centralnej - Zgromadzenia nadworne (w Anglii - zgromadzenie witanów) zajęły miejsce dawnych wieców, zwoływał je król celem omówienia najważniejszych spraw państwowych. Z czasem decydowały o kierunku polityki państwa.

• Decyzje zgromadzenia nadwornego nie wiązały króla ale liczył się on z jego zdaniem

• Król powoływał skład zgromadzeń, zwykle oprócz niego też jego rodzina, duchowni, dygnitarze

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

ANGLIA W OKRESIE WCZESNOFEUDALNYM (V w. - XIII w.) :

Władza królów w Anglii wyrosła z ustroju rodowo -plemiennego Anglosasów, którzy zorganizowali tu siedem królestw, tzw. heptarchię.

W 597 r.- przyjęto chrześcijaństwo.

Państwo anglosaskie zlikwidował Wilhelm Zdobywca - początek ustroju feudalnego

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• Całe terytorium kraju uznano za własność króla, który mógł nadawać ziemie swoim wasalom.

• Ścisła domena królewska obejmowała 1/7 terytorium kraju, głównie tereny najbardziej urodzajne.

• Król wykonywał także władzę ustawodawczą i wykonawczą, kierował polityką zagraniczną, powoływał urzędników centralnych, nadwornych i terenowych.

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• W 1215 r. uznana przez Jana bez Ziemi Wielka karta wolności skrępowała króla koniecznością szanowania prawa; respektowania orzeczeń sądów parów; nakładaniem tarczowego (świadczenie w miejsce osobistego udziału w wyprawie) tylko za zgodą wielkiej rady królestwa, złożonej z baronów; szanowaniem nietykalności poddanych, których karać wolno było tylko zgodnie z prawem i na podstawie prawomocnego wyroku sądów.

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• Przy boku króla funkcjonowała rada królewska (dawne zgromadzenie witanów).

• Jako rada zwyczajna obejmowała dygnitarzy centralnych i nadwornych. Jako rada wielka także bezpośrednich wasali króla. Obie te postacie rady określano mianem kurii królewskiej.

• Sprawy dworu i państwa powierzał dwór urzędnikom nadwornym (stolnik, cześnik, komornik, marszałek) i centralnym (wielki justycjariusz - zastępca króla i kanclerz)

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• Dla prawnego zarządu terytorialnego i sądownictwa Anglia dzieliła się od czasów anglosaskich na hrabstwa i setnie.

• Na czele hrabstwa stał początkowo eldorman - dawny władca plemienny, mianowany przez króla przy pomocy witanu. Zakres władzy eldormana był szeroki - przewodniczenie na zgromadzeniach hrabstwa, wykonywanie zarządzeń królewskich, zwoływanie i dowodzenie pospolitym ruszeniem.

Administracja przed wiekiem Oświecenia
państwa wczesnofeudalne

• Obok eldormanów królowie powoływali urząd szeryfa - początkowo zajmował się sprawami fiskalnymi, z czasem stali się pomocnikami eldormanów w sprawach wymiaru sprawiedliwości.

• W końcu stali się najważniejszymi urzędnikami w hrabstwie (sprawy sądowe, skarbowe i wojskowe).

• Hrabstwa dzieliły się na setnie - na czele z setnikami

• Najniższą jednostką byłą gmina wiejska, na jej czele stał starosta, najpierw wybierany przez mieszkańców wsi, potem jej właściciela

Administracja przed wiekiem Oświecenia

Po upadku imperium Karola Wielkiego, w IX w. w Europie umacnia się feudalizm.

Wykształca się grupa lenników królewskich - wielcy panowie, dysponujący często olbrzymimi posiadłościami nadawali część swoich dóbr w lenno innym, tworząc grupy zależnych od siebie rycerzy.

Ustrój feudalny nieformalnie widoczny był już za czasów Cesarstwa rzymskiego

Administracja przed wiekiem Oświecenia

Na szczycie hierarchii feudalnej stał król jako najwyższy senior. Pod sobą miał swoich wasali, którzy z kolei mogli być seniorami dla swoich wasali. Taka struktura mogła być kilkustopniowa.

Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem

Zasada ta na kontynencie - w Anglii inaczej „wasal mojego wasala jest moim wasalem”

Administracja przed wiekiem Oświecenia

Senior nadawał swojemu wasalowi ziemię, czyli lenno, wraz z zamieszkującą je ludnością, gwarantował wasalowi opiekę i ochronę przed nadużyciami. Natomiast w zamian wasal zobowiązywał się do służby wojskowej, wierności i służenia radą seniorowi.

Administracja przed wiekiem Oświecenia

• Wraz z rozwojem systemu lennego lenno stawało się dziedziczne, lecz można je było także utracić. O utracie lenna decydowała odrębna umowa, która mówiła, że można zerwać zależność między wasalem a seniorem za naruszenie kontraktu. Lenno mógł stracić wasal, który wobec żony lub córki pana dopuścił się cudzołóstwa, oblegał dom seniora albo dokonał zbrodni na najbliższym swoim krewnym w linii męskiej, jak również w przypadku wiarołomstwa (felonia).

• Złamanie wiary (felonia) seniora, zwalniało także wasala ze złożonej przysięgi.

Administracja przed wiekiem Oświecenia

Wbrew pozorom struktura ta wcale nie była jednolita i jasna, wasal mógł mieć kilku seniorów a jeśli Ci mieli ze sobą spór to walczyć mógł tylko dla jednego z nich.

Taka struktura zależności doprowadziła w końcu do osłabienia pozycji króla, decentralizacji państwa i w konsekwencji do rozdrobnienia feudalnego.

Jedynie w Anglii struktura feudalna była bardziej przejrzysta, wiadomo było kto jest czyim wasalem.

Monarchia stanowa

W XIII wieku na terenie Hiszpanii, Anglii, Francji, Włoch, później Niemiec, Skandynawii, Polski oraz Węgier wytworzyła się instytucja polityczna : reprezentacja stanowa

W Polsce ustrój ten zapoczątkował Władysław Łokietek a rozwinął Kazimierz Wielki - kres monarchii stanowej w Polsce to rządy Władysława Jagiełły

Monarchia stanowa

• Monarchia stanowa charakteryzowała się rozbudowanym aparatem państwowym i wzrostem władzy monarszej. Władza ta ograniczona była jednak przez stany uprzywilejowane, które rozszerzały stopniowo swoje uprawnienia polityczne.

• Zakres owych praw był różny w poszczególnych państwach.

Monarchia stanowa

Konstrukcja Korony Królestwa

Pojęcie Korony Królestwa powstało w Anglii w XII w., z czasem przeniknęło do ustroju innych państw

Istota - zmiana charakteru państwa z prywatnoprawnego (państwo patrymonialne) na publicznoprawne.

Korona, symbol panowania i władzy państwowej, została oderwana od osoby władcy i związana z państwem jako całością.

Król z prywatnego właściciela państwa stał się jedynie najwyższym urzędnikiem

Monarchia stanowa

• Konstrukcja Korony Królestwa, tworząc pojęcie terytorium niezależnego od monarchy , nadała tym samym państwu suwerenność wewnętrzną.

• Kolejnym etapem było dążenie państw do suwerenności zewnętrznej - było to trudne, ówczesne tendencje to zwierzchnictwo papieża nad światem chrześcijańskim albo cesarza

• Pojęcie KK przyczyniło się do powstania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwa.

• Konstrukcja KK sprzyjała też powstaniu administracji centralnej i lokalnej - powstawanie reprezentacji stanowych, unifikacja prawa, stolica, godło

Monarchia stanowa

Władza królewska

Przybrała charakter publicznoprawny. Duży wpływ na ten proces mieli legiści (Francja) - urzędnicy pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego, znawcy prawa rzymskiego. Korzystali z instytucji prawa rzymskiego, dążyli do nadania władcy władzy absolutnej

W Anglii władza królewska była bardziej ograniczona (Wielka karta wolności - 1215), doszło do walk wewnętrznych między monarchą a baronami, tam ciągłe osłabianie władzy króla na rzecz parlamentu, przestrzeganie praw ustanowionych przez parlament przez króla pod groźbą utraty tronu

Monarchia stanowa

W Rzeszy w tym czasie monarchia elekcyjna (Złota Bulla 1356)

Administracja centralna

Rada Królewska - początek tej instytucji to Francja, powstała z kurii królewskiej, organ kolegialny.

Skład - możnowładcy (parowie i wasale Francji), wyższe duchowieństwo, radcy królewscy

Uprawnienia - polityka zagraniczna, administrowanie państwem, sprawy finansowe, sądownictwo

Z czasem sądownictwo podlegało Wielkiej Radzie (wyodrębniona z rady królewskiej)

Monarchia stanowa

• W Anglii - Rada Ścisła - kompetencje administracyjne, ustawodawcze i sądownicze

• W Niemczech - Rząd Rzeszy - cesarz jako przewodniczący i 20 członków, początkowo wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne Rzeszy

• W administracji państwowej zadania państwowe zaczęły wykonywać wyspecjalizowane agendy - kancelaria królewska. Np. we Francji pracowało w takiej kancelarii 100 specjalistów i „produkowali” w ciągu roku 20 tys. dokumentów. Zwykle sprawowała nadzór nad administracją państwa i wymiarem sprawiedliwości

Monarchia stanowa

• Tworzy się wyspecjalizowany personel administracyjny, powstają biura, archiwa, tworzy się statystyka, kartografia, stałe siedziby urzędów

• Administracja przestaje towarzyszyć królowi

• Komunikowanie się przy pomocy Poczty, za granicą personel dyplomatyczny

• Coraz rzadziej dziedziczenie urzędów

• Wynagrodzenia w postaci ziem odchodzą pojawia się stała pensja

• W Rosji - zupełnie nowe organy Prikazy (40) z Bojarami na czele

Monarchia stanowa

• W Polsce urzędy centralne koronne i nadworne

• Kanclerz i podkanclerz - jako organy ogólnopaństwowe (zwykle osoby duchowne) - sporządzanie aktów państwowych, prowadzenie korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów

• Podskarbi koronny - sprawy skarbowe, nadzorował mennicę

• Marszałek dworu - zarządzanie dworem, sprawy sądowe, mistrz ceremonii

Monarchia stanowa

• Administracja terytorialna

• Tutaj bez większych zmian, monarchia stanowa trwała zbyt krótko dla zrealizowania reform lokalnych

• Odchodzenie od łączenia w jednym ręku urzędnika lokalnego władzy administracyjnej, sądowniczej, finansowej

• Redukcja uprawnień urzędników lokalnych

• W niektórych państwach powołano nowe piony administracji

• W Rosji powołano samorząd lokalny ! Samorząd gubny - sprawy sądowe i ściganie rozbójników

Monarchia stanowa

• W Polsce - województwa i ziemie.

• Województwa to dawne dzielnice, które utrzymały pełną hierarchię urzędników, łącznie z wojewodami. Dzieliły się na kasztelanie. Kasztelan - utracił w tym okresie większość kompetencji, wysoka pozycja pozostała tylko z tytułu zasiadania w Radzie Królewskiej

• Pozostałe dzielnice tworzyły ziemie -urzędy dygnitarskie i niższe - podkomorzy, sędzia ziemski, starosta, burgrabia

Monarchia stanowa

Przywileje stanowe miały zazwyczaj formę umów między królem a stanami, opatrzonych wzajemnymi sankcjami.

Umowy te zawierały często wyraźną klauzulę dopuszczającą prawo oporu wobec władcy, który nie będzie przestrzegał przywilejów.

Polska - np. Przywilej Koszycki (nadany polskiej szlachcie przez króla Ludwika Węgierskiego, w zamian za uznanie przez szlachtę praw do korony polskiej jednej ze swych córek); Czerwiński (Jagiełło) w zamian za udział w wojnie z Krzyżakami i wiele innych

Monarchia stanowa

Zgromadzenia stanowe występowały pod różnymi nazwami:
-Parlament w Anglii,
-Stany Generalne i Stany Prowincjonalne we Francji,
-Reichstag i Landtagi w Niemczech,
-Sejm Walny i sejmiki ziemskie w Polsce,
-Sobór Ziemski w Rosji,
-Kortezy w Hiszpanii,

Monarchia stanowa

• Poszczególne zgromadzenia stanowe posiadały swoje specyficzne cechy, wynikające z różnych układów sił społecznych, pozycji monarchii czy genezy samych zgromadzeń.

• Ich skład był różny: od pełnej reprezentacji przedstawicieli wszystkich stanów, do zgromadzeń o silnie zawężonej podstawie społecznej. Jednakże większość zgromadzeń stanowych posiadała pewne wspólne cechy. Zasadą było, że poszczególne stany tworzyły odrębne izby

Monarchia stanowa

• Do podstawowych uprawnień zgromadzeń należało wyrażanie zgody na nakładanie podatków, a niekiedy kontrola nad ich uzyskiwaniem i wydatkowaniem. Często wyrażały one aprobatę, czy nawet wręcz decydowały o najważniejszych sprawach polityki państwa, np. w wyborze monarchy, sprawach wojny i pokoju.

• Niektóre z nich współuczestniczyły w tworzeniu ustawodawstwa państwowego.

Monarchia stanowa

Polska

W okresie monarchii stanowej w Polsce, w odróżnieniu od pozostałych państw Europy, brak było jednolitego organu władzy ustawodawczej, który byłby przedstawicielem stanowym, było kilka organów, z którymi król musiał się liczyć:

-Zjazdy (wywodziły się z wieców feudalnych, zwoływane przez monarchę w razie potrzeby. Nie miały, cyklicznego sposobu zwoływania i określonego składu, zwoływane albo dla całego państwa, albo dla poszczególnych prowincji.

Monarchia stanowa

-sejm walny ( nie miał ściśle określonego składu, z reguły uczestniczyli tam zaproszeni przez władcę urzędnicy, a także wyżsi dostojnicy kościelni oraz niekiedy przedstawiciele największych polskich miast, zwoływane nieregularnie w razie potrzeby i bez ściśle określonych kompetencji, zwykle zajmowały się najważniejszymi sprawami państwa: polityka zagraniczna, najważniejsze sprawy wewnętrzne w tym np. spisywanie i porządkowanie prawa).

Monarchia stanowa

-Sejmiki (pojawiają się one najpóźniej, bo na przełomie XIV i XV wieku. Ich cechą charakterystyczną był fakt, że w ich skład wchodziła wyłącznie szlachta. Sejmiki rozwinęły się w Rzeczypospolitej Szlacheckiej).

Monarchia stanowa

Ustrój miast

W tym okresie mieszkańcy wielu miast domagali się niezależności, niektóre miasta (duże, silne) przekształcały się w republiki ( Florencja, Wenecja)

Italia - ogólne zebrania obywateli (najważniejsza władza w mieście), udział brali wszyscy, którzy mieli pełnię praw politycznych. Potem nowy organ - Rada Wielka (500 obywateli), z niej wyłoniono Radę Ścisłą. Na czele miasta stał Konsul - władza wykonawcza w mieście, po konsulu nowy organ - Podesta (ukończenie 30 r ż., pochodzenie ze stanu rycerskiego, wykształcenie, określony tryb życia),

Monarchia stanowa

• W miastach tworzą się cechy

• Republiki miejskie - Florencja (system zarządzania miastem wojskowy, mieszkańców podzielono na 20 kompanii, na czele chorąży), Wenecja (Rada Wielka, urząd rodowy, władza wykonawcza -Doża), Genua

• W Rzeszy - miasto zakładał król, potem również możni świeccy i duchowni stąd miasta cesarskie, krajowe i biskupie, z czasem miasta tworzą samorządy z rada miejską na czele, w miastach burmistrz czasami kilku, w dużych miastach prezydent. Ława - sądownictwo. Ponieważ w miastach nadal rządzili możnowładcy, dochodzi do krwawych rewolt, stąd skład organów miejskich poszerza się o najniższe grupy społeczne

Monarchia stanowa

• Polska

• Miasta kształtowały się dosyć długo, początkowo grody, potem osady kupiecko-targowe, XIII w. na terenie Śląska osadnicy niemieccy tworzą w miastach samorządy, lokacja - przywilej lokacyjny od panującego dla prywatnego feudała, stąd miasta książęce (królewskie) i prywatne.

• Organizator miasta to zasadźca, wzorem przy tworzeniu miast był Magdeburg (miasta na prawie magdeburskim), na czele wójt, potem organy samorządowe Rada miejska i ława

Administracja monarchii absolutnej

Podstawę do rozwoju monarchii absolutnej dały działania zapoczątkowane w XVI wieku - dążenie do zwiększenia zakresu władzy monarszej i likwidacja lub ograniczenie instytucji reprezentacji stanowej

Sprzyjały temu ograniczenia przywilejów możnowładców i tworzenie się państw narodowych

Cechą monarchii absolutnej stała się centralizacja państwa i władzy politycznej

Administracja monarchii absolutnej

• Nieograniczoność władzy absolutnej, w rzeczywistości jednak takie ograniczenia były: np. prawo boskie, prawa naturalne

• ALE za naruszenie ich mogły spotkać króla sankcje pozaziemskie

• W niektórych krajach były to formalne ograniczenia np. Francja - prawa fundamentalne, stojące ponad królem: zakaz zmiany zasad sukcesji tronu, niepozbywalność domeny królewskiej, uznawanie przez króla wiary katolickiej itp.

• Tam, gdzie takich praw nie było były np. „kondycje” - ograniczające uprawnienia króla

Administracja monarchii absolutnej

• Nie zawsze władza absolutna była faktycznie władzą samodzielną, ambitni i pracowici władcy byli raczej rzadkością, stąd często rządzili urzędnicy, dworzanie, doradcy, duchowni

• Cechą władzy absolutnej była jej wszechstronność (omnipotencja), głównie dzierżenie władzy w zakresie tworzenia nowych praw, zmiana starych, efektem było wiele prac legislacyjnych, władcy chcieli dokonać reform sądowniczych ale te akurat im się nie udały

• Absolutyzm to znaczne rozszerzenie działalności administracyjnej państwa na rozmaite dziedziny np. Polityka społeczna

Administracja monarchii absolutnej

Uzasadnienie absolutyzmu:

Machiavelli - rozpatrując historię ustrojów sformułował teorię ich cyklicznego upadku i rozwoju. W okresie rozkwitu ustrój państwa miał opierać się na dyktatorskiej władzy panującego

Bodin - za podstawę swej teorii przyjął istnienie suwerenności jako najważniejszego atrybutu państwa, suwerenność - niepodzielna i trwała, wyłączność władzy ustawodawczej, zgodnej z prawem bożym i naturalnym, nie wyłączał władzy arystokracji lub ludu

Administracja monarchii absolutnej

• Luter - wszelki aparat władzy pochodzi od Boga, rozciągnął jej funkcjonowanie na cały system polityczny państwa, posłuszeństwo wobec władzy było równocześnie obowiązkiem wobec Boga, będącego władzą najwyższą, nawet gdyby władza ta była tyranią

• Tak naprawdę twórcami absolutyzmu klasycznego byli praktycy tacy jak Richelieu, Bossuet czy Ludwik XIV

Administracja monarchii absolutnej

• Francja Ludwika XIV (Król słońce) stała się wzorem dla tego ustroju

• Posługiwanie się słońcem jako symbolem było dosyć częste, np. cesarze rzymscy

• Rządził przy pomocy urzędników, to oni zbudowali ówczesną potęgę Francji np. Richelieu

• Wymyślił specyficzny sposób realizowania polityki wewnętrznej tzw. Złota klatka (aby skierować zainteresowania możnowładców na inne tory niż polityka zapraszał ich do Wersalu i obdarowywał tytułami)

Administracja monarchii absolutnej

• „państwo to ja” - chociaż może te rządy nie do końca samodzielne, najpierw Richelieu, potem Mazzarini, jako I ministrowie (po ich śmierci Ludwik XIV jako I minister), sam mianował urzędników, współpracował również z ludźmi z nizin społecznych

• W 1653 r. rozbił Frondę - Fronda młoda (Fronda książąt), rozwijająca się w latach 1649-1653, to ruch możnowładztwa skierowany przeciwko absolutnej władzy królewskiej i Mazariniemu -upadek frondy umocnił absolutyzm

Administracja monarchii absolutnej

• Ludwik XIV stworzył sprawną administrację państwową, wzmocnił armię i rozwinął gospodarkę, zapewniając Francji dobrobyt, pomyślność i rozkwit w wielu dziedzinach. 

• nie tolerował sprzeciwu, za jedyne prawo uznawał swoją wolę, zgodnie z ideą absolutyzmu uważał, że panował z bożej łaski i nie musiał się przed nikim tłumaczyć z podejmowanych decyzji. Zakres jego władzy nie był niczym ograniczony.

Administracja monarchii absolutnej

• Silna armia i policja, stała kontrola i inwigilacja społeczeństwa, ostra cenzura, stosowanie wyrafinowanej propagandy czy też ściśle kontrolowany fiskalizm pozwalały królowi realizować założenia władzy absolutnej.

• System gospodarczy w swoim państwie Ludwik XIV oparł na, zachowanej w duchu merkantylizmu, koncepcji Colberta.

• Colbert - Zreformował system podatkowy i cła, zlikwidował przywileje miast, przyczyniając się do rozwoju handlu i przemysłu we Francji.

"Siła króla zależy od jego bogactwa"

Administracja monarchii absolutnej

• o

Administracja monarchii absolutnej

Po Francji model państwa absolutnego przyjęły Prusy, Anglia, Austria i Rosja - dostosowując jednak model ten do swoich lokalnych warunków

Administracja monarchii absolutnej

Cała władza w rekach monarchy - wykonawcza, sądownicza i ustawodawcza

Cechy:

• Scentralizowany aparat państwowy (urzędnicy - fachowcy)

• Sprawny aparat biurokratyczny

• Silna, narodowa armia

• Dążenie do uniezależnienia się od Kościoła

• Osłabienie pozycji możnowładców

Administracja monarchii absolutnej

Władza monarchy opierała się na 3 filarach : administracji, wojsku i aparacie skarbowym.

Podstawą działania administracji było prawo publiczne (regulacje wewnętrzne). Administracja miała za zadanie egzekwowanie praw stanowionych przez władcę.

Administracja monarchii absolutnej

• Przykładem monarchii absolutnej w swojej klasycznej formie była Anglia za panowania Henryka VIII i Jakuba I Stuarta

• Henryk VIII - doprowadził do ograniczenia praw arystokracji, narzucił protestantyzm. Rządy opierał na silnym mieszczaństwie i dbał o rozwój rzemiosła oraz handlu. Stworzył nowoczesną flotę wojenną. Zreorganizował Radę Królewską nazywając ją Radą Tajną (skład: król plus dygnitarze konni (lord skarbu, lord kanclerz) i sekretarze stanu - podział ich funkcji oparty o zasięg terytorialny)

Administracja monarchii absolutnej

• Za Tudorów w Anglii utrzymano podział na hrabstwa, na ich czele stali lordowie namiestnicy (hrabiowie). Większość z nich nie mogła przebywać na prowincji, władcy wyznaczyli im zastępców, po dwóch w każdym hrabstwie, w pewnym momencie było ich nawet 200. Zajmowali się sprawami wojskowymi oraz finansowymi.

• Kolejnym urzędem terytorialnym był szeryf (mianowany przez króla spośród 3 kandydatów), zajmowali się sprawami skarbowymi oraz wyborczymi, ważni byli też koronerzy (po 2 w hrabstwie), prowadzenie dochodzenia w przypadku nagłego zgonu, kompletowanie ławy przysięgłych, prowadzenie śledztwa i stawianie podejrzanych przed sądem

Administracja monarchii absolutnej

• W hrabstwach przybrzeżnych byli wiceadmirałowie, podlegli Lordowi Admirałowi i Trybunałowi Admiralicji

• Administracja wówczas była związana z sądownictwem, istotne funkcje pełnili konstablowie i ich zastępcy

• Coraz większe znaczenie miała parafia, najniższa jednostka samorządu

• W miastach był samorząd miejski, jego organami były rady ścisłe

Administracja monarchii absolutnej

• Po objęciu rządów przez Jakuba I zaczął się spór między nim a parlamentem, który miał wówczas silną pozycję

• Przedmiotem sporów pomiędzy królem a parlamentem była polityka wewnętrzna państwa (chodziło tutaj o wzmocnienie władzy królewskiej), ale także polityka zagraniczna państwa

• W końcu Jakub I rozwiązał parlament

Administracja monarchii absolutnej

• Jakub I był władcą nieudolnym silniejszą pozycję w kraju miał wielki lord admiralicji książe Beckingham. To on decydował o polityce państwa, choć swego wpływu na losy państwa nie zawdzięczał umiejętnościom, ale przekupstwu.

• Syn Jakuba Karol I Stuart nie był lepszym władcą niż jego ojciec a rządy sprawował nadal Beckingham

• Karol I chciał być władcą absolutnym i nie słuchał parlamentu, tworzył własne ustawy i również w końcu rozwiązał parlament (na 11 lat)

• Po śmierci Beckinghama pojawiali się nowi urzędnicy, z podobnymi ambicjami, głównie reformowali prawo podatkowe

Administracja monarchii absolutnej

• Karol I nie posiadał zorganizowanej armii, jak również dobrze rozbudowanej administracji państwowej, dlatego skazany był na przegraną

• Jego rządy chyliły się ku upadkowi - wojna ze Szkocją

• Po przywróceniu parlamentu - reformy przeciwko ustrojowi absolutnemu - parlament nie godził się na możliwość jego rozwiązania

• W końcu dochodzi do wojny domowej

Administracja monarchii absolutnej

• Administracja cara Piotra I i Katarzyny II- specyficzny ustrój, idee oświecenia funkcjonowały obok niewolnictwa, zlikwidował Dumę Bojarską ( w to miejsce - Rada Ministrów), Sobór Ziemski oraz samorząd ziemski, czyli instytucje stanowe

• W 1711 r. utworzył Senat Rządzący (dzielił się na departamenty z oberprokuratorami. Pełnił funkcje sądu najwyższego, organu stanowiącego prawo, kontrolującego administrację, zarządzającego finansami, a także doradczego i opiniodawczego dla cara).

• car Piotr I zniósł urząd patriarchy, samemu stając na czele cerkwi

Administracja monarchii absolutnej

• przy senacie utworzono prokuraturę (generałgubernator, jego zastępca oberprokurator i prokuratorzy) - nadzór nad sądownictwem i administracją

• Piotr I reformując zarząd centralny wprowadził na wzór niemiecki resortowe kolegia (w latach 1717 - 1720), znosząc prikazy. Początkowo było ich dziewięć, np. wojska, marynarki, spraw zagr., finansów; handlu, przemysłu, górnictwa; sprawiedliwości, przychodów, rozchodów i kontroli. Każde kolegium kierowane było przez prezesa, którego zastępcą był wiceprezes, posiadało własną kancelarią z radcami i asesorami kolegialnymi.

Administracja monarchii absolutnej

• Charakterystyczne dla systemu carskiego były rozbudowane instytucje kontrolne i śledcze: fiskałowie z oberfiskałem i generał - rewizorem; prokuratura z generał - prokuratorem (od ok. 1722 r.), a także Tajna Rada. Carowie nie ufali rosyjskiemu społeczeństwu a tajna policja tępiła najmniejsze objawy "nieprawomyślności".

• W Rosji XVIII w. przeprowadzono wiele zmian w organizacji zarządu lokalnego, wprowadzano nowe jednostki podziału terytorialnego (np. gubernatorstwa, czy województwa), które potem likwidowano lub przekształcano.

Administracja monarchii absolutnej

Katarzyna II wydała dokument Ordynacja o administracji guberni z 1775, reorganizując administrację lokalną:

• gubernie z gubernatorami i zarządami gubernialnymi, a na terenach przygranicznych powoływano generał - gubernie z generał - gubernatorami, którzy mieli szerszą władzę cywilną i wojskową.

• powiaty (tzw. ujezdy), z naczelnikami powiatów (isprawnikami) i asesorami zasiadającymi w niższym sądzie ziemskim.

Administracja monarchii absolutnej

• W guberniach i powiatach rozbudowano struktury policyjne i sądowo - administracyjne. Na straży systemu carskiego stali np. oberpolicmajstrzy w miastach gubernialnych, horodniczowie w miastach mniejszych, komendanci w placówkach garnizonowych.

• w miastach po reformach Katarzyny II zwoływano w wyborach cenzusowych zebranie ogólne, które wybierało powszechną dumę złożoną z radnych (czyli radę miasta). Następnie powszechna duma wybierała dumę sześciu radnych (dumę sześciogłosną) z prezydentem miasta na czele.

Absolutyzm oświecony

• Absolutyzm oświecony - odmiana absolutyzmu (postrzeganego jako konserwatywny ustrój)- forma ustroju państwa rozpowszechniona w Europie w II połowie XVIII w., w której władca uznaje niektóre zasady umowy społecznej między sobą a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności np. tolerancję religijną, jednocześnie jednak pozostając monarchą absolutnym, sprawującym władzę nad wszelkimi dziedzinami administracji państwowej.

• Władca mianuje się pierwszym sługą państwa.

Absolutyzm oświecony

• Ideologia Oświecenia w XVIII w. wymusiła na monarchach przyjęcie pewnych jego haseł co skutkowało reformami społecznymi, gospodarczymi i ustrojowymi.

• Głównymi teoretykami absolutyzmu oświeconego byli sami władcy - Fryderyk II, Maria Teresa, Józef II, Katarzyna II

• Nadal dbano o nieograniczoność władzy monarszej ale bez elementu boskości - król jako pierwszy sługa narodu

• Obowiązki monarchy - ustalanie prawa, rządzenie państwem w zastępstwie narodu, zapewnianie tolerancji religijnej, popieranie gospodarki itp.

Absolutyzm oświecony

• Nowoczesność władców objawiała się upraszczaniem ceremoniału dworskiego, filantropijnością, popieraniem filozofów i uczonych, wolnością wyznań.

• Reformy absolutyzmu oświeconego uchroniły państwa przed rewolucjami, które miały miejsce w okresie absolutyzmu klasycznego

Absolutyzm oświecony

Prusy - Największymi zwolennikami absolutyzmu oświeconego w Prusach byli Fryderyk Wilhelm II i jego syn Fryderyk II, byli bardzo pracowici, biurokraci, egzekwujący wykonywanie swoich decyzji

Fryderyk Wilhelm (król-sierżant) stworzył podstawy pruskiej monarchii absolutnej. Dzięki redukcji wydatków na utrzymanie dworu, reorganizacji administracji i aparatu skarbowego, protekcyjnej polityce gospodarczej dochody skarbu zostały potrojone. Fryderyk Wilhelm głównie zajmował się rozbudową armii. Pod koniec jego panowania w tym 2,5-milionowym państwie stała armia przekroczyła 80 tys. żołnierzy.

Absolutyzm oświecony

• Fryderyk Wilhelm rozwinął manufaktury produkujące na potrzeby armii, zmilitaryzował administrację i wpoił szlachcie (junkrom) ducha militaryzmu. Jednocześnie prowadził politykę tolerancji religijnej.

• Jego syn Fryderyk II dalej rozbudowywał armię do ponad 180 tys., powiększył państwo prusko-brandenburskie o Śląsk i Pomorze Gdańskie

• Fryderyk II wzmocnił osobistą władzę króla, określał siebie jako sługę państwa, a za obowiązek obywateli poczytywał służbę krajowi, w praktyce oznaczało to podporządkowanie się decyzjom monarchy

Absolutyzm oświecony

• Kontynuował także politykę gospodarczą poprzednika: rozbudował podatki pośrednie i cła ochronne, budował sieć kanałów śródlądowych, ograniczył poddaństwo chłopów w dobrach państwowych i apelował do szlachty o przestrzeganie umów dzierżawnych.

• Wyraźny wpływ idei oświeceniowych można dostrzec w polityce oświatowej, wyznaniowej i penitencjarnej (powszechne nauczanie -w szkołach wiejskich poziom dosyć niski ale w szkolnictwie średnim - tzw. szkoły realne nastawione na kształcenie umiejętności praktycznych.

• Zreformował prawo (brak tortur w trakcie śledztwa)

• Realizował politykę germanizacji na ludności polskiej

Absolutyzm oświecony

Monarchia Habsburgów

• Pierwszym reformatorem okresu absolutyzmu oświeconego był cesarz Karol VI Habsburg

• rozpoczął proces reformowania administracji państwowej (centralizacja).

• Jego następczyni Maria Teresa (1740-1790) podjęła gruntowniejsze zmiany ustrojowe. Wprowadzono, jednolite władze naczelne, kolegialne, wydzielone na zasadzie rzeczowej, a nie terytorialnej.

• Kancelaria Stanu z kanclerzem na czele odpowiadała za politykę zagraniczną, Zjednoczona Kancelaria Nadworna zajmowała się polityką wewnętrzną, z wyjątkiem skarbowości (Nadworna Izba Skarbowa) i sądownictwa (Najwyższa Izba Sprawiedliwości).

Absolutyzm oświecony

• Przedstawicielem monarchy w terenie był gubernator i podlegli mu starostowie. Sejmy krajowe, z wyjątkiem Węgier, straciły swoje znaczenie.

• Zreorganizowano i powiększono armię (100 tys.) opartą na rekrucie powoływanym spośród chłopów.

• Reformy na miarę oświecenia realizował syn Marii Teresy Józef II (dokonał I rozbioru Polski) - uważał, że państwo jest silne pracą obywateli. Prowadził działania protekcyjne w gospodarce - ograniczał wwóz towarów kolonialnych i przemysłowych z państw sąsiednich, popierał rozwój manufaktur, zwłaszcza w Austrii i Czechach, zezwolił szlachcie na zajmowanie się handlem.

Absolutyzm oświecony

• Józef II kontynuował proces centralizacji władzy państwowej -naśladował pruski militaryzm. Dążył do budowy zwartej monarchii z jednolitym językiem, administracją i systemem podatkowym.

• wprowadził pragmatykę służbową, od urzędników wymagano fachowości i bezwzględnej lojalności wobec państwa, czyli w sumie wobec władcy. Rozwinął wpływy policji stanu - rozbudowano sieć donosicieli, utworzono prowincjonalne dyrekcje policji.

• Dokonano rozdziału między administracją a sądownictwem i zreformowano prawo.

• Rozpoczął proces podporządkowywania Kościoła katolickiego państwu.

Absolutyzm oświecony

• Nowy kodeks karny i cywilny stanowiły krok naprzód w tych dziedzinach. Kodeks karny potwierdzał wcześniejsze humanitarne zmiany (zniesienie tortur), zakazywał wymierzania kar nie przewidzianych w ustawie, zniósł karę śmierci w postępowaniu zwyczajnym.

• Józef II realizował państwo policyjne, państwo opiekuńcze - równość wobec prawa ale bez prawa do wolności, swobody zrzeszania się itp.

• Wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi (Józef II)

R. Tusiewicz - „MONARCHIA ABSOLUTNA W EUROPIE XVII I XVIII STULECIA” [w:] „W stronę konstytucjonalizmu” slajdy 168-177

Absolutyzm oświecony

Administracja centralna

• W Prusach Rada Tajna - polityka zagraniczna, wojsko i finanse, wyodrębniono z niej Tajną Kamerę Nadworną (potem Generalna Dyrekcja Finansów) i Urząd Generalnego Komisarza Wojny, w końcu połączono dwa organy tworząc Generalny Dyrektoriat, z czasem wyodrębniano z niego departamenty. Dla spraw zagranicznych utworzono Ministerstwo Gabinetowe, a dla spraw sądowych Ministerstwo Sprawiedliwości

Absolutyzm oświecony

• W monarchii habsburskiej (Austria, Węgry, Czechy) utworzono wspólny organ dla zarządu wszystkich krajów - Rada Tajna - 6 najwyższych dostojników państwowych - polityka zagraniczna i wewnętrzna. Równolegle powołano Nadworna Izbę Skarbową, Nadworną Radę Wojenną. Po reformach system opierał się na 6 najważniejszych instytucjach: Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej, Kancelarii Stanu, Nadwornej Izbie Skarbowej, Nadwornej Radzie Wojennej, Nadwornej Izbie Rachunkowej i Najwyższej Izbie Sprawiedliwości

Absolutyzm oświecony

Administracja terytorialna

• Prusy - prowincje z namiestnikami na czele, obok nich organy o charakterze stanowym - rządy krajowe. Powiaty (najniższa jednostka) -z landratami na czele. Wilhelm I podzielił prowincje na okręgi zwane departamentami kamer (sprawy wojska, administracji, policji, gospodarcze, sądowe). Miasta królewskie podlegały radcom skarbowym. We wsiach administracja i sądownictwo należały do pana.

Absolutyzm oświecony

• Austria - gubernie z gubernatorami na czele. Na mniejszych terytoriach utworzono starostwa krajowe ze starostami na czele. Najniższą jednostką był cyrkuł ze starostą obwodowym na czele. W miastach Józef II wprowadził samorząd z wybieranymi organami: wydziałem miejskim, magistratem, burmistrzami i ich zastępcami. Organami zarządu wiejskiego były dominia -jedna lub kilka wiosek należące do jednego pana. Istniał tam ograniczony samorząd z wójtem na czele.

Ćwiczenia

Ludwik XIV ugruntował rządy absolutne we Francji. Sądził, że jego nieograniczona władza pochodzi ...................................., a jedynymi jej ograniczeniami są ................................. W rządzeniu krajem pomagali królowi podlegli mu najwyżsi urzędnicy: ........................................, .................................. i ......................................, a także kolegialny organ doradczy ....................... . Wysłannikami króla w prowincjach byli .................................. Francja w dobie absolutyzmu prowadziła merkantylną politykę ekonomiczną. Celem państwa stało się ...................................., wzrost eksportu i zmniejszenie ................................

Ćwiczenia

1. Absolutny władca oświecony określał się jako

a) król z woli Opatrzności;

b) pierwszy sługa państwa;

c) król z woli narodu (ludu).

2. W polityce wyznaniowej władcy oświeceni

a) popierali rozwój kościoła narodowego;

b) prześladowali innowierców;

c) zezwalali na swobodny rozwój wszystkich wyznań.

Ćwiczenia

3. Polityka gospodarcza Fryderyka II i Józefa II była

a) liberalna;

b) korzystna dla wielkich posiadaczy ziemskich;

c) protekcjonistyczna (popieranie rodzimej wytwórczości).

4. Fundamentem rządów oświeconego absolutyzmu był

a) aparat policyjno-biurokratyczny;

b) Kościół katolicki lub luterański;

c) sojusz władcy ze szlachtą.

Ćwiczenia

5. Monarchowie oświeceni popierali rozwój

a) władz samorządowych;

b) przedstawicielstw stanowych;

c) opiekuńczych zadań państwa.

6. Szeryf w monarchii absolutnej był urzędnikiem zajmującym się:

• Skarbowością

• Sądownictwem

• Administracją lokalną

Polska pod zaborami

• Prawdopodobnym powodem upadku Polski było nadużywanie prawa liberum veto, które od 1652 pozwalało każdemu posłowi na zerwanie Sejmu i odrzucenie wszystkich przyjętych przez Sejm uchwał.

• Korzystając z takiej możliwości magnaci, a nawet agenci działający na rzecz państw ościennych, mogli z łatwością przekupić jedną lub więcej osób, aby odrzucić jakiekolwiek niewygodne z ich punktu widzenia reformy.

Polska pod zaborami

• Na sejmie rozbiorowym w 1773 r. Polska oraz kraje zaborcze ratyfikowały traktaty rozbiorowe, co odbyło się jednak ze sprzeciwem jednego z posłów - Tadeusza Rejtana, na sejmie potwierdzono także, że władza ustawodawcza należeć będzie do sejmu, utworzono Radę Nieustającą pod przewodnictwem króla, zreorganizowano armię polską, oraz powołano Komisję Edukacji Narodowej -centralny organ władzy oświatowej.

• Rada nieustająca - najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej (król, 36 konsyliarzy, 18 senatorów)

Polska pod zaborami

• Powstanie RN było pierwszą próbą utworzenia w Rzeczypospolitej, odpowiedzialnej przed Sejmem nadrzędnej magistratury rządowej, nadzorującej prace poszczególnych organów władzy. Jej utworzenie przyczyniło się do gospodarczego rozwoju Polski i poprawiło funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości przy jednoczesnym wzmocnieniu władzy centralnej.

• KEN była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Do 1773 edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów ( w 1773 papież rozwiązał ich zakon).

Polska pod zaborami

• Sejm rozbiorowy 1773 r. -ustalił jednolity podatek, przywrócił cła generalne, ograniczył znacznym stopniu władzę hetmanów i unowocześnił strukturę wojska. Szlachta uzyskała prawo zajmowania się handlem, rzemiosłem i bankowością, zapowiedziano ulżenie doli chłopstwa.

• Zabór rosyjski - polskie ziemie nazwano guberniami zachodnimi lub krajem zachodnim, najniższą jednostką były stany (gminy); szlachcie pozostawiono samorząd w formie sejmików powiatowych i gubernialnych z marszałkami na czele, sejmiki mogły wybierać lokalnych urzędników.

Polska pod zaborami

• Zabór pruski - Prusy stworzyły z nowych „nabytków” 3 prowincje, odpowiadające kolejnym zaborom; prowincje dzieliły się na departamenty; Prowincje podporządkowane Generalnemu Dyrektorium (rządowi) w Berlinie; na czele departamentów terytorialnych stały 2 organy kolegialne - kamery wojny i domen (sprawy administracyjne) oraz rejencje (sądownictwo). Kolejną jednostką był powiat - na jego czele stał landrat (sprawy administracyjne). Najniższe jednostki - gminy miejskie i wiejskie. Nad miastami organ nadzorczy - radca skarbowy.

Polska pod zaborami

• Zabór austriacki - Prowincje (np. Galicja), na czele prowincji gubernator, przy nim urząd pomocniczy - Gubernium. Galicja dzieliła się na 6 wielkich cyrkułów i 59 dystryktów, potem nastąpiły zmiany, na czele cyrkułu stał starosta.

• 1787 - Caryca Katarzyna II zgadza się na zwołanie sejmu i przeprowadzenie reform w kraju!

• W latach 1788 - 1792 obradował tzw. Sejm Wielki Czteroletni - zawiązał się pod przewodnictwem marszałków Małachowskiego i Sapiehy. Na sejmie obradowały stronnictwa dworskie, hetmańskie oraz najbardziej postępowe - stronnictwo patriotyczne.

Polska pod zaborami

• Podczas pierwszej kadencji sejmu zażądano wycofania wojsk radzieckich z terytorium Polski, powołano stałą, 100-tysieczną armię, zniesiono Radę Nieustającą, wprowadzono stały podatek od dóbr szlacheckich i duchownych oraz utworzono komisje porządkowe cywilno - wojskowe, które usprawniły administrację terenową.

• 1790 -zawarto sojusz z Prusami, który gwarantował pomoc wojskową w razie konfliktu z Rosją.

Polska pod zaborami

• W wyniku obrad drugiej kadencji sejmu 3 maja 1791 roku została uchwalona Ustawa Rządowa. Konstytucja majowa gwarantowała tolerancje religijna, chłopi zostali wzięci pod ochronę państwa, wprowadzono dwuizbowy sejm, władzę wykonawczą - król oraz Straż Praw, zniesiono także liberum weto i wolną elekcję.

• Po uchwaleniu Konstytucji wybuchła wojna - obrona Konstytucji, Stanisław August przystąpił do Konfederacji targowickiej, której celem było przywrócenie starego porządku pod rządami carycy Katarzyny II

Polska pod zaborami

• Konstytucja obowiązywała tylko przez rok, zanim została obalona przez armię rosyjską wraz z konfederacją targowicką w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej 1792.

• Wzorowaliśmy się na Konstytucji amerykańskiej, widoczne wpływy oświecenia

• Konstytucja 3 Maja ujęta była w 11 artykułach. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości (dla szlachty i mieszczaństwa) oraz trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą.

Myśl polityczno-administracyjna

Wydarzenia, jakie zaistniały w XVI wieku (wyodrębnienie stanowego ustroju, wojny religijne i związane z tym problemy tolerancji) wymagały teoretycznego wyjaśnienia.

Przed władzą państwową i ekipą rządzącą pojawiły się trudne zadania ideologicznej walki z poglądami wszelkich ruchów i mas plebejskich (konflikty społeczne o różnym podłożu).

Myśl polityczno-administracyjna

Doktrynalnego uporządkowania wymagały tendencje do reformy ustroju politycznego, zmierzające do usprawnienia i unowocześnienia aparatu władzy (określenie rzeczywistych podstaw prawnych władzy i celów organizacji państwowej).

Wszystko to stanowiło potężny bodziec dla postępu nowoczesnej doktryny polityczno-prawnej (mnogość nurtów i ośrodków propagandowych, nowe idee).

Myśl polityczno-administracyjna

-państwo absolutne

-monarchistyczno -republikańskie

-reformacyjne

-utopijne

Państwo monarchistyczno -republikańskie

Republikanizm monarchistyczny zapoczątkował Erazm z Rotterdamu. Stworzył wizję państwa opartego na gwarancjach ustrojowych. Rządzący krajem monarcha - humanista był wcieleniem rozsądku i sprawiedliwości, panującym dla swego narodu w sposób moralny i zgodny z prawem

Myśl polityczno-administracyjna

Doktryny reformacji

Były bardzo rozbieżne, od umiarkowanych (Luter, Kalwin) do radykalnych (Műnzer)

Luter - uznawał monopolistyczna suwerenność państwa, którego istnienie było niezbędne, a władza rządzącego nim monarchy była niepodważalna, głosił totalne posłuszeństwo poddanych wobec władcy, nawet najbardziej okrutnego.

Műnzer - propagował rewolucję ludu (faktyczna równość)

Państwo utopijne

Tomasz More - Utopia miała być oparta na wyborze i rotacji urzędników, mieli być skromni i pracowici, zgromadzenie ludowe miało ich kontrolować.

Myśl polityczno-administracyjna

Wiek XVII - powrót do starożytnej koncepcji prawa natury . Reprezentantem tej szkoły był Grocjusz (Holender), nawiązywał do suwerenności ludu, której naród może się zrzec, powierzając jej sprawowanie jednostce. Zawartych umów należało przestrzegać, wiązały one zarówno lud, jak i monarchę.

Richelieu i Bossuett - przedstawiciele absolutyzmu (Francja)

Bacon (Anglia) - przedstawiciel empiryzmu, gloryfikacja władzy centralnej, jednowładztwo miało utrzymywać kontakt z parlamentem, urzędy miano powierzać ludziom kompetentnym

Myśl polityczno-administracyjna

Hobbes (Anglia)- władza absolutna obejmowała wszystkie dziedziny życia w państwie, jej alternatywa była anarchia, podważająca istniejący porządek.

Lock (Anglia) - twórca liberalizmu kapitalistycznego, władzę królewską w państwie określa umowa społeczna zawarta z jego obywatelami.

Wiek XVIII - Nauka o policji

Montesquieu - popierał ustrój monarchistyczny, rządy umiarkowane z poszanowaniem prawa, słynna zasada trójpodziału władzy: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza

Myśl polityczno-administracyjna

Delamare (Francja) urzędnik policji paryskiej- twórca nurtu policystyki - nadzór policji miał służyć „uszczęśliwieniu” obywateli, a policja wówczas to następujące działania: ochrona przeciwpożarowa, zapobieganie epidemiom, nadzór budowlany, przeciwdziałanie klęskom żywiołowym.

PODSTAWOWE ZASADY FUNKCJONOWANIA ADMINISTRACJI

Zasada resortowości - Ludwik XIII i Ludwik XIV; podział administracji państwa między niezależne resorty, w praktyce kontrolowane przez absolutnego monarchę

Myśl polityczno-administracyjna

Zasada centralizacji - podporządkowanie organów niższych - wyższym, dominowała w państwie absolutnym, w mniejszym stopniu występowała w ustroju mieszanym (Rzeczpospolita, republika i monarchia), a w niewielkim w republikach (Niderlandy)

Decentralizacja zaistniała w czasach nowożytnych (Renesans, XV/XVI) tylko w Szwajcarii.

Zasada hierarchicznego podporządkowania / hierarchiczności - podporządkowanie hierarchiczne organów niższego rzędu organom wyższego rzędu, oparta na normach religijnych, władza monarchy pochodzi od Boga. Zmiana tej zasady w XVIII/XIX - powstaje państwo prawa

Myśl polityczno-administracyjna

Zasada kolegialności - charakterystyczna dla monarchii absolutnej - Rady królewskie jako organ ograniczający nadmierne ambicje niektórych urzędników ale też ograniczenie władzy królewskiej

Zasada biurokratyzmu - potrzeba fachowości i specjalizacji urzędników, miała źródło w potrzebie oparcia administracji o stałe biura. Biurokratyzm charakterystyczny dla ówczesnej służby urzędniczej, potem zmiana znaczenia biurokratyzmu - znaczenie negatywne

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

1806 r. pogrom Prus przez Napoleona

Napoleon nie miał zamiaru powoływać państwa polskiego, mieliśmy być kartą przetargową w jego działaniach z Prusami

Napoleon wezwał generała Dąbrowskiego i polecił mu wydać odezwę do Polaków, która miała sprawić, że Polacy chwycą za broń

Dąbrowski ogłosił zgodnie z wolą Napoleona pobór do wojska - pod broń poszło 30 tys. ludzi

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

• 1807 Traktat w Tylży - po pierwszej bitwie z Rosją ta prosi o pokój, Car Aleksander I i Napoleon uzgodnili nowy podział sił w Europie.

• Układ ten był układem o charakterze zaczepnym, wiązał się z wojną z Anglią, obie strony zobowiązywały się do udzielenia sobie pomocy w razie jakiegokolwiek konfliktu z państwem europejskim.

• Do sojuszu miała być wciągnięta Austria, która miała wypowiedzieć wojnę Anglii i odwołać swego ambasadora.
  Układ miał charakter tajny. W tym układzie z Tylży podjęto także sprawę polską.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Z ziem II i III zaboru powołano Księstwo Warszawskie

W styczniu 1807 r. Napoleon powołał w Warszawie Komisję Rządzącą, komisję która miała stać się zaczątkiem rządu. Składała się ona z 7 osób. Prezydencję Komisji Rządzącej objął marszałek sejmu Stanisław Małachowski.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Konstytucja z 1807 r. nadana przez Napoleona określała zasady działania i kompetencje Rady Ministrów i Rady Stanu, których to powołanie spowodowało zlikwidowanie Komisji Rządzącej

"król może zlać na wicekróla część swojej władzy, której sam przez się sprawować nie będzie sądził potrzebą" … "jeśli nie osądzi [król] za rzecz potrzebną mianować wicekróla, wyznaczy prezesa Rady Ministrów. W tym przypadku interesa rozmaitych ministrów będą roztrząsane na radzie, a potem oddane królowi do potwierdzenia".

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

• W Radzie Ministrów mieli zasiadać ministrowie: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i administracji, wojny, dochodów i skarbu, policji oraz sekretarz stanu, pod przewodnictwem prezesa.

• Mieli oni rozstrzygać najważniejsze kwestie w państwie. Wszelkie uchwały musiały uzyskać aprobatę króla.

• Rada Stanu - to organ dotąd nie znany polskiej administracji, Napoleon wprowadził wiele rozwiązań z ustroju Francji; obrady miały być pod przewodnictwem Króla, w praktyce tak nie bywało ze względu na to, że król w ogóle rzadko bywał w Księstwie Warszawskim

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

"Rada Stanu roztrząsa, układa i uchwala projekta do prawa lub urządzenia administracji publicznej, które podaje każdy minister w przedmiotach tyczących się swych wydziałów"

Dekret Fryderyka Augusta dotyczący organizacji Rady Ministrów i Rady Stanu Księstwa Warszawskiego z 24 XII 1807 roku:

• Podkreślił zwierzchnią władzę Króla nad Radą Ministrów i Radą Stanu

• Projekty przygotowane przez Radę Ministrów i Radę Stanu, król potwierdzał i wprowadzał w postaci dekretów.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

• Ze względu na faktyczna nieobecność króla w księstwie Rada Stanu miał szerokie uprawnienia nie tylko formalnie

• Obydwa organy przechodziły kilka reform (ostatecznie doszło do wyodrębnienia Rady Stanu i wzmocnienia jej kompetencji) ale ponieważ były to reformy ustrojowe zawsze potrzebna była akceptacja Napoleona

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Ustrój Księstwa Warszawskiego wzorowany był na ustroju francuskim.

Konstytucja z 22.7.1807 r. formalnie nadana przez Napoleona

Zgodnie z jej art. 5 Księstwo Warszawskie miało zostać połączone unią personalną z Królestwem Saksonii. Dziedzicznym księciem warszawskim miał zostać król saski Fryderyk August.

Monarcha miał posiadać bardzo szerokie uprawnienia. Wyłącznie do niego miała należeć władza wykonawcza i prawo inicjatywy ustawodawczej. Swoje kompetencje mógł on jednak przenieść na mianowanego przez siebie wicekróla lub Radę Ministrów.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Konstytucja znosiła różnice stanowe, powołany został nowy rząd.

Prawa wyborcze otrzymywali przedstawiciele szlachty, mieszczaństwa oraz niektórych zawodów.

Sejm składał się z dwóch izb: Izba poselska miała się składać ze stu osób, wybieranych na sejmikach szlacheckich i przez zgromadzenia miejskie. Posłowie wybierani w drodze wyborów.

Sejm mógł zwołać tylko król tzw. aktem zwołującym, sejm Księstwa Warszawskiego zebrał się tylko 3 razy

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Senat: biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, po 10 z każdej z grup. Senatorowie w Księstwie Warszawskim byli nominowani przez króla czyli trochę nietypowo bo nie w drodze wyborów.

• Kompetencje ustawodawcze sejmu tylko w zakresie: podatki, prawo cywilne i karne, sprawy monetarne.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Posłowie nie mieli inicjatywy ustawodawczej - królewskie prawo inicjatywy realizowała Rada Stanu

Sejm nie miał żadnych kompetencji kontrolnych w stosunku do rządu.

Ustawodawstwo w sprawach ustrojowych, politycznych i administracyjnych, stanowienie budżetu należało do króla.

Nie było ministra spraw zagranicznych co było wyrazem braku suwerenności Księstwa Warszawskiego

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

• Rada Stanu przygotowywała projekty ustaw i dekretów królewskich

• Realizowała sądownictwo administracyjne (rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami sądowymi a administracyjnymi) i kasacyjne (unieważniała wyroki sądowe wydane z naruszeniem prawa materialnego lub procesowego, po stwierdzeniu złamania prawa oddawała innemu sądowi do ponownego rozpoznania)

• Pełniła rolę pomocniczą wobec króla

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Po raz pierwszy w Konstytucji - Równość praw dla wszystkich art. 58 KKW

- Każdy obywatel właściciel nieszlachcic
- Każdy rękodzielnik i przełożony nad czeladzią warsztatową, każdy kupiec mający własny swój zapas w sklepie lub magazynie wartości 10 000 złotych polskich
- Wszyscy plebani i wikariusze
- Każdy artysta i obywatel znakomity z talentów, wiadomości lub przysług uczynionych bądź handlowi bądź kunsztom.
- Każdy podoficer i żołnierz, który będąc ranny lub odbywszy kilka kampanii otrzymał uwolnienie od służby
- Każdy oficer i żołnierz czynnie w służbie będący, który za dobre sprawowanie się otrzymał odznakę honorową
- Oficerowie wszelkiego stopnia

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Art. 4 Konstytucja Księstwa Warszawskiego

"Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa. Stan osób zostaje pod opieką trybunałów".

Zniesienie instytucji pańszczyzny - chłopi wolni ALE pozornie tylko, bo ziemia nadal należała do szlachty, tak wiec w każdej chwili mogli być z zajmowanej ziemi wydaleni

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Wszelkie urzędy były zarezerwowane dla mieszkańców Księstwa.

Dokumenty, wszelkie akta urzędowe były spisywane w języku polskim.

Księstwo nie posiadało pełnej samodzielności w dwóch dziedzinach: polityki zagranicznej (była domeną króla saskiego, a ten jako należący do Związku Reńskiego był całkowicie podporządkowany Napoleonowi) i wojsko (król saski był zwierzchnikiem wojska).

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Powołano różne izby, dyrekcje i rady:

-Dyrekcja Edukacyjna,

-Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych

-rada lekarska,

-rada handlowa,

-Izba Obrachunkowa.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Księstwo Warszawskie liczyło 104 tys. km2., zamieszkane było przez niecałe 3 mln ludzi.

Podzielono je na sześć departamentów: warszawski, kaliski, bydgoski, płocki, poznański i łomżyński.

Później te departamenty dzielono na powiaty.

Na czele departamentu stał prefekt, podlegała mu administracja oraz policja porządkowa i polityczna.

Powiatami kierowali podprefekci.

Miastami zarządzali prezydenci municypalni (Warszawa, Poznań, Toruń, Kalisz, Kraków, Lublin , Sandomierz)

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Prezydenci mianowani przez króla.

W pozostałych miastach burmistrzowie - mianowani przez ministra spraw wewnętrznych.

Wójtów mianowali prefekci a zatwierdzał ich minister spraw wewnętrznych.

Urzędnicy musieli wykazać się kwalifikacjami a wykwalifikowanej kadry urzędniczej w Księstwie Warszawskim nie było zbyt wiele.

Dekretem powołano komisje egzaminacyjne dla kandydatów na urzędników - Najwyższa Komisja Egzaminacyjna przy Radzie Stanu egzaminowała na wyższe stanowiska w rządzie a komisje departamentalne - na niższe

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Powołano Szkołę Prawa i Nauk Administracyjnych (1811)

Dała początek Uniwersytetowi Warszawskiemu (1816)

Przyszłe kadry kształcono również na Uniwersytecie Krakowskim (od 1809 r. w zasięgu Księstwa Warszawskiego)

W 1815 roku ustanowiono Wolne Miasto Kraków co stanęło na przeszkodzie współpracy uniwersytetów w kształceniu urzędników

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Samorząd terytorialny

Oprócz rad handlowych i dozorów szkolnych w skład samorządu wchodziły:

1. Rady municypalne (większych miast), miejskie i wiejskie ( w praktyce ich nie powołano)- (skład wybierany na zgromadzeniu gminnym albo nominacje prefekta); debatowały nad potrzebami lokalnymi, sprawami budżetu i podatków gminnych, zażaleniami na władze miejskie czy wiejskie.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

2. Rady departamentalne i powiatowe -składały się z radców mianowanych przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez sejmiki.

Dokonywały rozkładu podatków państwowych, uchwalały składki od ludności na takie cele jak melioracje, roboty publiczne, porządek itp.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Sądownictwo

Niezawisłość sądów, sędziów (dożywotnie mianowanie przez króla)

Sądownictwo kasacyjne po raz pierwszy pojawia się na ziemiach polskich w okresie Księstwa Warszawskiego

Sędziowie pokoju - nie musieli mieć kwalifikacje, wybierano spośród kandydatów wysuniętych przez sejmiki

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Odrębne sądy cywilne i karne.

Sprawy karne

- sądy policji prostej (wykroczenia); podsędek albo burmistrz lub wójt,

- sądy policji poprawczej (2 lub 3 w każdym departamencie - występki zagrożone karą do 2 lat więzienia)

-sądy sprawiedliwości kryminalnej (po jednym na 2 departamenty - zbrodnie i apelacje od wyroków sądów policji prostej i poprawczej)

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

Sprawy cywilne

Sądy pokoju - utworzone w powiatach i miastach

Trybunały cywilne I instancji utworzone w każdym departamencie

Sąd apelacyjny - jeden na całe Księstwo

Sądem kasacyjnym - od ostatecznych wyroków karnych i cywilnych była Rada Stanu

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

KODEKS NAPOLEONA

Kodeks Napoleona z 1804 roku, który obowiązywał we Francji do dziś uważany jest za arcydzieło legislacji. Była to kompilacja francuskiego prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego, kanonicznego i nowych praw zdobytych przez burżuazję w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej

KN był wówczas wzorem dla działań legislacyjnych w innych krajach

W Konstytucji Księstwa Warszawskiego w dniu 1 maja 1808 roku, na życzenie cesarza, znalazł się art. 69, który głosił: Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego.

Administracja Księstwa Warszawskiego (1807 -1815)

• Kodeks Napoleona bardzo ograniczał prawa kobiet!

• Kobieta zamężna była „wieczyście małoletnia” - niezdolna do czynności prawnych bez zezwolenia męża, prawo nakazywało jej bycie mężowi posłuszną.

• kodyfikacja napoleońska przewidywała pełną laicyzację instytucji małżeństwa. Małżeństwo pod względem prawnym traktowane było jako umowa cywilna a do jego zawarcia dochodziło na przed urzędnikiem stanu cywilnego (śluby cywilne). Dopuszczony został rozwód jako forma rozwiązania małżeństwa, a jurysdykcja w sprawach małżeńskich była w gestii powszechnych sądów cywilnych.

Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk
1807-1814

Powstało na mocy układu w Tylży z 1807 r.

W 1814 r. miasto przejmuje Rosja i przekazuje Prusom, władztwo Prus sankcjonuje Traktat Wiedeński

Ustrój miasta ustalono w traktacie prusko-francuskim z 9.7.1807 r., przewidywał odtworzenie struktur władzy sprzed 1793 r. a potem miała być uchwalona Konstytucja dla Miasta Gdańsk, skończyło się jednak tylko na projektach

Utworzono urząd gubernatora francuskiego, mianowany i powoływany przez cesarza - sprawy wojskowe, nadzór nad Dyrekcją Ceł, w praktyce ingerował we wszystkie sprawy

Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk
1807-1814

• Najważniejszym organem miejskim była dawna Rada, wówczas występująca pod nazwą Senat

• Funkcje sądownicze spełniała Ława zwana Drugim Ordynkiem (z seniorem na czele)

• Trzeci Ordynek - miał udział w ustawodawstwie i zarządzaniu (zwoływany 4 razy w roku) - do spraw bieżących powołano Komisję Szesnastu

• Senatowi podlegały mniejsze agendy administracyjne: deputacje, funkcje i inspekcje

• Gdańsk był podzielony na kwartały ale do miasta należały również posiadłości wiejskie (250 wsi i folwarków)

Kazusy

1. Rada Stanu Księstwa Warszawskiego w 1808 r. pod nieobecność w Warszawie księcia Fryderyka Augusta, chciała zwołać sejm w celu przeprowadzenia korekty budżetu księstwa w przededniu wojny z Austrią. Czy mogła to uczynić ? Uzasadnij odpowiedź.

2. Grupa - tylko- czternastu posłów zaproponowała w 1811 r. pewne zmiany w administracji Księstwa Warszawskiego. Postanowiła zgłosić ten projekt do laski marszałkowskiej w celu uchwalenia stosownej ustawy. Jak wyglądały szanse urzeczywistnienia poselskiego projektu ? Uzasadnij odpowiedź.

Kazusy

3. W roku 1809 zebrał się sejm Księstwa Warszawskiego. Dziennikarz paryskiego pisma „Moniteur” donosił z Wwy, że wybrani na sejmikach senatorowie i posłowie z entuzjazmem witali nowe napoleońskie uregulowania. Ze swadą opisywał tez obrady połączonych izb, kiedy z inicjatywy posłów uchwalono dekret (rozwijający art. 4 Konstytucji), w którym chłopom nadano na własność uprawianą przez nich ziemię. Te relację ostro skrytykował naoczny świadek wydarzeń poseł mariampolski Józef Godlewski. Czy miał rację ?

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

1814 r. Kongres Wiedeński

Konferencja międzynarodowa przedstawicieli 16 największych państw europejskich, trwająca od września 1814 r. do 9 czerwca 1815 r. w Wiedniu, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Powstanie Królestwa Polskiego było wyłączną decyzją cara Aleksandra I.

Car przeciwstawił się zarówno swojemu dworowi w Petersburgu, który nie chciał się zgodzić na ogłoszenie Królestwa jak i niektórym państwom biorącym udział w Kongresie, które domagały się całkowitej likwidacji państwa polskiego.

Królestwo Polskie miało być stale związane unią personalną z Rosją. 

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Z części ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie (Kongresowe) „miało być ono złączone z Rosją nieodwołalnie przez konstytucję” w postaci unii dynastycznej - każdorazowy cesarz Rosji miał być królem Polski.

Królestwo Polskie miało być państwem o ograniczonej suwerenności.

Na życzenie Aleksandra I ustalono możliwość przyłączenia do królestwa niektórych ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Monarchia konstytucyjna - Konstytucja 1815 r.:

-liberalne założenia, prawa obywatelskie (równość wobec prawa, nietykalność osobista i majątkowa, wolność słowa, swoboda wyznań).

-Osoba króla „święta i nietykalna” w związku z tym każdy jego akt wymagał kontrasygnaty właściwego ministra co formalnie go ograniczało, przewidziano odpowiedzialność konstytucyjną ministrów.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

-Prawa polityczne były dość szerokie i znaczny był zakres autonomii (własny parlament, budżet, wojsko, administracja, język urzędowy, waluta, system miar i wag, oświata).

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Władza króla była władzą:

• "samowładną" (nieograniczoną) i "zwierzchnią" (jedyną i niepodzielną). Wyróżniano więc sprawy z zakresu zarządu zwierzchniego (spraw załatwianych osobiście) i zarządu podległego (spraw delegowanych),

• wykonawczą: obejmującą swym zasięgiem sprawy cywilne, wojskowe, finansowe (budżet) i zagraniczne, ale wykonywaną na zasadzie kontrasygnaty. Polityką zagraniczną zajmował się rząd w Petersburgu z udziałem Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego,

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

• ustawodawczą: król był trzecim stanem sejmującym, nadawał, zmieniał i interpretował konstytucję. Posiadał inicjatywę ustawodawczą i prawo weta wobec uchwał sejmowych. Mianował senatorów. Zwoływał, odraczał, rozwiązywał Izbę Poselską. Zwoływał sejmiki i zgromadzenia gminne.

• kreacyjną: król mianował senatorów, ministrów, radców, referendarzy, prezesów komisji wojewódzkich, sędziów, urzędników, ambasadorów, arcybiskupów i biskupów.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

• głowy państwa, dzięki czemu król miał prawo łaski, nadawał ordery, a w jego imieniu wydawano wyroki.

Namiestnik był zastępcą i reprezentantem króla. Posiadał władzę wykonawczą, przewodniczył Radzie Stanu, stał na czele Rady Administracyjnej (rządu), zarządzał Królestwem w imieniu króla, wykonywał przepisy Konstytucji i ustaw, dbał o porządek i bezpieczeństwo publiczne, mianował urzędników, wydawał i zatwierdzał akty prawne.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

W praktyce władza monarsza, reprezentowana łącznie przez namiestnika (generał dawnej Rzeczypospolitej, potem generał napoleoński - Józef Zajączek), wielkiego księcia Konstantego (wódz armii Królestwa Polskiego) i Nowosilcowa (komisarz cesarski - urząd nie przewidziany przez konstytucję), zepchnęła na dalszy plan inne organy władzy państwowej.

Naruszano prawa obywatelskie i wolnościowe zawarte w konstytucji, nie dopuszczano sejmu do wykonywania niektórych jego uprawnień, cenzura.

Źródłem prawa cywilnego w Królestwie Polskim był nadal Kodeks Napoleona

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Sejm Królestwa był trójizbowy:

• król

• Senat

• Izba Poselska

Król, jako stan sejmujący posiadał pozycję nadrzędną. Zakres spraw ustawodawczych, jakimi Sejm mógł się zajmować był ograniczony. Sejm - a ściśle - Izba Poselska mogła uchwalać projekty ustaw (praw sejmowych) w sprawach z zakresu prawa cywilnego, karnego, administracyjnego, poboru do wojska, budżetu, monety, podatków. Ponadto mogła zgłaszać "uwagi dla rządu" (Rady Administracyjnej) i petycje do króla.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

W Izbie Poselskiej działały komisje: prawa cywilnego i karnego, praw skarbowych, praw organicznych (konstytucyjnych) i administracyjnych; Sesje zwoływano co 2 lata na 30 dni, a członkom Izby Poselskiej przysługiwał immunitet.

W Senacie zasiadali - powoływani przez króla - biskupi, kasztelanowie, wojewodowie. Na czele Senatu stał prezes.

Senatorowie tworzyli Sąd Sejmowy, orzekający w sprawach zdrady stanu i oskarżenia ministra o łamanie konstytucji.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Rząd i administracja:

Rada Stanu - centralny organ kolegialny, dzieliła się na:

-Zgromadzenie ogólne (te same kompetencje co Rada Stanu w Księstwie - przygotowywała projekty ustaw i rozporządzeń, wnosiła je na forum Sejmu; decydowała o oddaniu urzędników pod sąd; rozpatrywała sprawozdania komisji rządowych, przygotowywała dla króla raport o stanie kraju. Działała jako sąd kompetencyjny, sąd administracyjny; przestała być natomiast - w przeciwieństwie do okresu Księstwa - sądem kasacyjnym).

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

-Radę administracyjną (była organem doradczym dla namiestnika, spełniając rolę rządu. Realizowała akty królewskie, wydawała zarządzenia wykonawcze do postanowień króla, była forum uzgadniania działań ministrów, decydowała w sprawach wykraczających poza uprawnienia resortów).

„Rada Administracyjna składać się będzie z namiestnika, z ministrów naczelników pięciu wydziałów rządowych i z innych osób, szczególnie przez króla wezwanych”

Konstytucja Królestwa Polskiego

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Administracja centralna

Za bieżące administrowanie krajem odpowiadały komisje rządowe, czyli kolegialne ministerstwa:

• wojny (do 1832)

• sprawiedliwości (zlikwidowane w 1876 roku)

• wyznań religijnych i oświecenia publicznego, (zlikwidowane w 1832)

• spraw wewnętrznych i policji (zlikwidowane w 1868)

• przychodów i skarbu (zlikwidowane w 1866)

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

Osobno działał sekretarz stanu, który zapewniał kontakty między rządem Królestwa a władzami w Petersburgu.

Administracja lokalna

władzę lokalną w województwach sprawowały komisje wojewódzkie złożone z prezesa, komisarzy zasiadających, komisarzy delegowanych (obwodowych) i sekretarza. Natomiast komisarze zasiadający stali na czele wydziałów komisji wojewódzkiej, które zajmowały się wszystkimi sprawami lokalnymi województwa.

Królestwo Polskie w okresie konstytucyjnym (1815-1831)

W miastach działały urzędy municypalne z burmistrzem i ławnikami lub prezydentem i radnymi (mianowanymi przez władze, a nie wybieranymi przez mieszkańców miast).

Gminami wiejskimi rządzili wójtowie, którymi zostawali dziedzice wsi.

Wolne Miasto Kraków

Kongres wiedeński powołał do życia Wolne Miasto Kraków, pozostające pod opieką trzech państw zaborczych Austrii, Prus i Rosji. Otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną 3 maja 1815 r. Rzeczpospolita krakowska nie była tworem suwerennym. Organami rządów opiekuńczych byli tu rezydenci trzech mocarstw, akredytowani przy sejmie wolnego miasta, będącego zarazem najwyższym organem wykonawczym. W roku 1846 po klęsce powstania krakowskiego, miasto wraz z okręgiem zostało włączone do Austrii, otrzymując jednocześnie nazwę Wielkiego Księstwa Krakowskiego.

Wolne Miasto Kraków

Rządem Wolnego miasta Krakowa był Senat, składający się z Prezesa i 12 senatorów. Poza uprawnieniami ściśle wykonawczymi Senat posiadał także prawo inicjatywy ustawodawczej.

Prezes koordynował praca Senatu, reprezentował go na zewnątrz oraz sprawował zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji.

Senat dzielił się na wydziały: Spraw Wewnętrznych i Administracji, Policji i Milicji oraz Dochodów Publicznych i Skarbu.

Wolne Miasto Kraków

Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów. Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewodniczył im marszałek wybierany spośród delegatów Senatu. Kompetencje Zgromadzenia były ograniczone i sprowadzały się do ustawodawstwa w sprawach drobniejszych, wybierania senatorów oraz sędziów, a także uchwalania budżetu.

Wolne Miasto Kraków

Do centralnych organów administracji należała Dyrekcja Policji.

Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzała podział na gminy miejskie i wiejskie.

Wielkie Księstwo Poznańskie

• Wielkie Księstwo Poznańskie utworzone zostało w 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, stanowiło integralną część monarchii pruskiej i było jedną z jego prowincji

• Decyzje kongresu wiedeńskiego obiecywały Polakom powołanie instytucji, które zabezpieczą zachowanie ich narodowej odrębności. Obietnice takie złożył także mieszkańcom Wielkiego Księstwa król pruski Fryderyk Wilhelm II w odezwie z 1815 roku.

• W praktyce jednak żadne narodowe instytucje polskie nie zostały utworzone - zapewniono równorzędność języka polskiego (obok niemieckiego) w szkołach i urzędach, równy dostęp do urzędów publicznych.

Wielkie Księstwo Poznańskie

• Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim popartym przez poznaniaków ograniczono w.w. uprawnienia na terenie Księstwa

• po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 została całkowicie zniesiona autonomia księstwa.

• Administracja pruska zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska, ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie

• Władcą księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł) - funkcje reprezentacyjne i honorowe

Wielkie Księstwo Poznańskie

• Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa.

• W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy.

• Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprawowali landraci.

Królestwo Polskie po 1831 roku

Po upadku powstania listopadowego (1831 r.) w Królestwie Polskim doszło do faktycznego zawieszenia konstytucji. W 1832 roku Mikołaj I ogłosił Statut Organiczny, który zastąpił Konstytucję królestwa Polskiego

• Inkorporowano Królestwo do Cesarstwa Rosyjskiego jako jego prowincję, zniesiono odrębność koronacji i wojska. Zachowano osobny skarb i rząd królestwa.

• 1833 r. wprowadzono stan wyjątkowy

Po powstaniu styczniowym (1863-1864) i rewolucji 1905-1907 - stan wojenny

Królestwo Polskie po 1831 roku

W 1841 r. zlikwidowano Radę Stanu i Sąd Najwyższej Instancji Królestwa Polskiego. W to miejsce utworzono dwa departamenty Rządzącego Senatu:

IX - rozpoznający odwołania w ostatniej instancji w sprawach cywilnych,

X- w sprawach karnych.

Uprawnienia sądowe zlikwidowanej Rady Stanu przeszły na Ogólne Zebranie Departamentów Warszawskich Rządzącego Senatu.

Reformami w KP kierował Aleksander Wielopolski ustanowiony przez cesarza Aleksandra II naczelnikiem rządu cywilnego

Królestwo Polskie po 1831 roku

Nie doszło do utworzenia odrębnej władzy ustawodawczej.

1861 r. przywrócono organy rządowe : Komisja Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego, po raz trzeci utworzono Radę Stanu, Komisję Spraw Wewnętrznych.

Podjęto reformę samorządową - rady powiatowe w powiatach, rady gubernialne.

W 33 miastach wprowadzono samorząd. Rady miejskie wybierały magistrat, zatwierdzany przez rząd, wszelkie uchwały również zatwierdzał rząd. Planowano wprowadzić rady gminne we wsiach - nie doszło do skutku

Pytania testowe

1. „Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa. Stan osób zostaje pod opieką trybunałów”. Urywek ten pochodzi z konstytucji:

• 3 maja 1791 r.

• Księstwa Warszawskiego z 1807 r.

• Królestwa Polskiego z 1815 r.

2. Administrację rządową powiatu w epoce Księstwa Warszawskiego sprawował:

• Radca powiatowy

• Komisarz powiatowy

• podprefekt

Pytania testowe

3. Spory kompetencyjne między organami sądowymi a administracją księstwa Warszawskiego rozpatrywała:

• Rada Stanu

• Komisja Sprawiedliwości

• Deputacja Senatu

4. „Kraj jest podzielony na 6 departamentów. Administracja każdego departamentu jest przy prefekcie”. Urywek pochodzi z konstytucji:

• Księstwa Warszawskiego z 1807 r.

• Królestwa Polskiego z 1815 r.

• Królestwa Galicji z 1848 r.

Pytania testowe

5. Tron Królestwa Polskiego (1815-1830) był:

• Dziedziczny

• Elekcyjny

• Sekundogeniturą (dziedziczny dla młodszego syna) dynastii Romanowów

6. Konstytucję Księstwa Warszawskiego:

• Uchwalił sejm Księstwa Warszawskiego 22.07.1807 r.

• Nadał 22 lipca 1807 r. cesarz Napoleon

• Nadał 22.07.1807 r. książę warszawski Fryderyk August

Pytania testowe

7. W Księstwie Warszawskim sądownictwo administracyjne sprawował/ła:

• Król

• Rada Stanu

• Trybunał Administracyjny

8. Statut Organiczny wydany w 1832 r. przez cara Mikołaja I:

• Rozpoczął likwidację odrębności ustrojowych królestwa

• Wprowadził w życie Kodeks karzący KP

• Wprowadził nowe zasady czynnego prawa wyborczego do sejmu

Monarchie konstytucyjne

• W XIX w. w Europie zaistniało kilkanaście liberalno-demokratycznych monarchii konstytucyjnych

• Genezy ich powstania można dopatrywać się dużo wcześniej, najwcześniej w Anglii - 1688 r. stworzono podstawy monarchii parlamentarno-gabinetowej (Oświecenie), rozkwit tego ustroju za królowej Wiktorii, wówczas Anglia największym mocarstwem

• We Francji absolutyzm kończy się wraz z Rewolucją Francuską (1789), zmiana ustroju i podsumowanie tych zmian w postaci Konstytucji (1791)

Monarchie konstytucyjne

Monarcha

Wielka Brytania - 1688 r. - dynastia orańska.

W celu zabezpieczenia się przed powrotem absolutyzmu i przed samowolą monarchy- Bill o prawach (1689)- postanowienia z zakresu prawa publicznego; uznał za nielegalne wykonywanie przez króla prawa suspensy (zawieszenie wykonywania ustaw Parlamentu wobec wszystkich osób) bez zgody Parlamentu, zakazał udzielania dyspensy (uchylania ustaw Parlamentu w stosunku do konkretnych osób lub czynności)

Monarchie konstytucyjne

Bill of Rights odmówił królowi prawa do nakładania podatków bez zgody Parlamentu, zakazał utrzymywania stałej armii w okresie pokoju oraz zezwolił poddanym na wnoszenie petycji w sprawach publicznych i własnych.

czyli zdecydowane wzmocnienie pozycji Parlamentu

Kolejnym aktem określającym zakres władzy królewskiej była Ustawa sukcesyjna 1710 r.

Monarchie konstytucyjne

Ustawa sukcesyjna 1701 r. - ustalała generalnie zasady sukcesji tronu, przewidując w razie wymarcia dynastii orańskiej, przejęcie tronu przez dynastię hanowerską.; król związany jest prawem, którego nie może naruszać, niezawisłość sędziowska, odpowiedzialność ministrów.

Do króla należała władza ustawodawcza, wykonawcza oraz sądownicza - formalnie, musiał wszystko zatwierdzać. W praktyce jego uprawnienia były już niewielkie i parlament mógł skutecznie je ograniczać.

Rozwój rządów parlamentarno-gabinetowych - król nie może czynić źle

Monarchie konstytucyjne

• Francja - Konstytucja 1791 r. - „król Francuzów” (Ludwik XVI), odejście od zasady boskiego traktowania pochodzenia jego władzy na rzecz podkreślenia suwerennej władzy narodu, który ja sprawował w całości. Konstytucja przyznawała królowi władzę wykonawczą ale jego decyzje wymagały kontrasygnaty właściwego ministra, król powoływał ministrów.

• Administracja czasów rewolucji francuskiej jest bardzo prosta i jednolita, zerwano z wszelkimi rozwiązaniami sprzed rewolucji, brak fachowości nowych organów wpłynął na niepowodzenie nowej władzy, Napoleon wprowadza zupełnie nowe rozwiązania

Monarchie konstytucyjne

• Karta Konstytucyjna 1814 r. (Ludwik XVIII - przejął władzę po Napoleonie) - teoria „czwartej władzy” sprawowanej przez głowę państwa (neutralnej, pośredniczącej). Karta oktrojowana czyli nadana przez króla a nie uchwalona przez Parlament

• Wprowadza monarchię konstytucyjną z rządem odpowiedzialnym przed monarchą a nie parlamentem

• Ludwik XVIII uznaje się za władcę z Bożej łaski, za suwerena w państwie czyli odrzuca suwerenność narodu. Władza wykonawcza (dowodzenie armią i flota, wypowiadanie wojny, zawieranie traktatów i mianowanie na stanowiska urzędnicze) należała wyłącznie do króla, odpowiedzialność za niego ponosili ministrowie mianowani i odwoływani przez niego. Posiadał również uprawnienia ustawodawcze.

Monarchie konstytucyjne

Administracja centralna

Wielka Brytania - (Karol II), oparł swą władzę na współpracy z Radą Tajną, ponieważ liczyła 50 osób, ciężko było się im porozumieć, poza tym zbyt liczny był to skład, żeby np. omawiać sprawy tajne - król powołał obok niej gabinet.

Rada Tajna funkcjonuje do dziś (ponad 300 osób).

Monarchie konstytucyjne

W ramach Tajnej Rady powołano Komitet Sądowy, będący najwyższym trybunałem dla kolonii.

Gabinet początkowo obsadzany był politykami i urzędnikami reprezentującymi stronnictwa torysów, jak i wigów - tak więc mieli ciągłe kłótnie

Z tą praktyka skończył Wilhelm Orański - tylko ministrowie ze stronnictwa, które zdobyło większość parlamentarną STĄD gabinety stały się jednopartyjne !

Obradom gabinetu przewodniczył początkowo król, potem Lord Skarbu, nazywany w końcu pierwszym ministrem czyli premierem (1905 r. formalnie pojawia się takie stanowisko)

Monarchie konstytucyjne

Obok gabinetu funkcjonowało pojęcie rządu - cały aparat administracji państwowej, począwszy od premiera, na woźnym kończąc. W wąskim znaczeniu był to premier i ministrowie.

Ministrowie i ich odpowiedzialność

Ministrowie powoływani przez króla na wniosek premiera, spośród członków partii posiadającej większość parlamentarną. Ich tytuły nawiązywały do tradycji - kanclerz, sekretarz stanu, lord skarbu.

Monarchie konstytucyjne

Uporządkowanie spraw związanych z ministrami w ustawie o ministrach Korony z 1937 r. zgodnie z nią model urzędów: premier, sekretarze stanu i kanclerz skarbu, ministrowie stanu i parlamentarni podsekretarze stanu, ministrowie kierujący określonym resortem, rzecznicy prawni Korony, sekretarze parlamentarni, zastępcy rządowego rzecznika dyscypliny partyjnej.

W XVII w. zmieniała się zasada, że „król nie może czynić źle” (zasada nieodpowiedzialności króla) co chroniło również ministrów powoływanych przez niego. Z czasem minister, który doradzał królowi ponosił odpowiedzialność.

Monarchie konstytucyjne

Mówimy tutaj jednak o odpowiedzialności konstytucyjnej, prawnej (impeachement).

Kontrasygnata ministra na każdym akcie królewskim wskazała wyraźnie na odpowiedzialność ministrów.

Formą ochrony dla ministrów uzależnionych od Parlamentu była odpowiedzialność solidarna (gabinetowa) (1782 r. - jako obowiązująca reguła) - indywidualną odpowiedzialność zastąpiła odpowiedzialność zbiorowa całego gabinetu, który w sytuacji zakwestionowania polityki jednego z ministrów ustępował w całości. Gabinet musiał mieć poparcie większości członków Parlamentu, jej brak mógł spowodować zastosowanie votum nieufności wobec gabinetu.

Monarchie konstytucyjne

Z czasem zmienia się znowu tendencja i za swoje błędy odpowiada konkretny minister.

Te zmiany zapoczątkowały mechanizm rządów parlamentarno-gabinetowych czyli uzależnienie rządu od Izby Gmin (niższa niż Izba Lordów aczkolwiek istotniejsza)

Monarchie konstytucyjne

Wielka Brytania - administracja terytorialna

Zarząd lokalny (średniowieczna instytucja) przetrwał do połowy XIX w.

Reformę samorządu rozpoczęto reformą municypalną w 1835 r. - powstały rady miejskie, prawo wyborcze dla wszystkich mieszkańców miasta płacących podatki, zarząd miasta w rękach fachowych i płatnych urzędników.

Monarchie konstytucyjne

Administracja hrabstw przeszła w ręce wybieralnych rad, dawni sędziowie pokoju zajmowali się tylko sądownictwem

1894 r. - reforma wsi i parafii - ustanowiono rady wiejskie i parafialne.

Kontrole nad działalnością samorządów sprawowało Ministerstwo Spraw Samorządowych.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Rządy absolutystyczne Ludwika XIV i potem również Ludwika XVI zaczęły budzić sprzeciw społeczny.

Sposób rządów nie odpowiadał przede wszystkim burżuazji (Stan trzeci) handlowej i finansowej, do której zaliczali się bankierzy, dzierżawcy poborcy podatków czy bogaci kupcy.

Grupa ta nie posiadała żadnego wpływu na podejmowane decyzje zarówno polityczne jak i gospodarcze ale ponosiła koszt utrzymania całego aparatu administracyjnego, wojska.

Nie zadowolenie wywoływały przywileje arystokracji, poza tym gospodarka francuska miała się coraz gorzej

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• W 1786 r. Francja zawarła z Anglią traktat handlowy, który spowodował obniżkę ceł, w wyniku czego ułatwił on towarom angielskim konkurencję w stosunku do towarów francuskich. W rezultacie podpisanie traktatu, doprowadziło do upadku szeregu działających na terenie Francji manufaktur i wzrostu bezrobocia.

• Najgorsza sytuację mieli chłopi, klęski żywiołowe, pomór bydła i mroźna zima doprowadziła ich do nędzy, obwiniali za to Ludwika XVI a to bardzo odpowiadało burżuazji, która chciała pozbyć się króla

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Ogromna koszty utrzymania dworu, flory i armii francuskiej wpływały na podnoszenie podatków

• Ludwik XVI podjął decyzję o zwołaniu w 1787 r. tzw. Zgromadzenia Notablów. Zebrane zgromadzenie szlachty i duchowieństwa odmówiło nałożenia nowych podatków. W rezultacie Ludwik XVI w obliczu narastającej fali krytyki, zdecydował się na zwołanie nie zwoływanych od 1614 r. Stanów Generalnych.

• Stan trzeci najpierw ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym a potem przekształciło się w Zgromadzenie Narodowe Ustawodawcze zwane Konstytuantą

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Konstytuanta podjęła decyzję, iż do czasu uchwalenia nowej konstytucji nie może zostać rozwiązana oraz nie może rozwiązać się sama.

• Na wieść o tym, że Ludwik XVI planuje przy pomocy wojska przywrócić dawny porządek, lud Paryża wyszedł na ulicę - 14 lipca 1789 rok zdobycie Bastylii - symboliczne zakończenie epoki absolutyzmu królewskiego we Francji i początek rewolucji

• 26 sierpnia 1789 r. Konstytuanta uchwaliła Deklarację praw człowieka i obywatela. W ten sposób zamknięto etap rewolucji, który określał zasady nowego ładu w rewolucyjnej Francji.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Konstytuanta wprowadziła wiele zmian w tym nowy podział administracji: zamiast prowincji wprowadzono 83 departamenty, zniesiono ustrój cechowy, zniesiono podział społeczeństwa na stany, wprowadzono jednolity system miar i wag. Dokonano także zmian w sądownictwie, wprowadzono równe dla wszystkich sądy powszechne oraz odrębne instancje sądowe dla spraw cywilnych i karnych.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Konstytucja 1791 r. - nie ma wzmianek o rządzie czy gabinecie, wspomina jedynie o ministrach. W praktyce dopiero po 1814 r. ministrowie tworzyli kolegialny gabinet a jeden z nich pełnił funkcję premiera.

Wykonywanie funkcji władzy wykonawczej powierzono - Ludwikowi XVI. Przestał być tytułowany "królem Francji i Nawarry", lecz "królem Francuzów". Stał się reprezentantem Narodu - MONARCHIA KONSTYTUCYJNA

Władza ustawodawcza należała do Zgromadzenia Prawodawczego - LEGISLATYWA

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Z biegiem czasu w ramach samego Zgromadzenia dochodzi do sporów - wiele klubów politycznych, które głoszą coraz bardziej radykalne poglądy - coraz bardziej popularna grupa tzw. Jakobinów - Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytuanty. Na ich czele stał François Maximilien M. Robespiere

• Po przegranej wojnie z Austrią dochodzi do kolejnych zamieszek w kraju, Ludwik XVI zostaje aresztowany a władze przejmuje Rada Wykonawcza, na czele której staje Georges Danton

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Powstaje nowe zgromadzenie Konwent Narodowy

• Jego pierwszym aktem prawnym było wydanie 22 września 1792 r. uchwały, na mocy której zniesiono monarchię, w miejsce której proklamowano republikę.

• 1793 - Ludwik XVI skazany na śmierć

• W konwencie spór między żyrondystami a jakobinami - po przewrocie jakobińskim fala aresztowań i kar śmierci wśród żyrondystów

• W kraju kryzys gospodarczy

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Na mocy Konstytucji 1791 r . -Ludwik XVI powoływał ministrów, był zwierzchnikiem administracji i wojska. Pozbawiono go jednakże inicjatywy ustawodawczej, prawa sankcji i możliwości rozwiązania parlamentu - Zgromadzenia Narodowego. Posiadał natomiast prawo weta zawieszającego.

• Ministrowie byli odpowiedzialni konstytucyjnie przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Wprowadzono również zasadę kontrasygnaty aktów królewskich przez ministrów.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Stworzono wówczas tzw. "system ministerialny" zwany "realnym", ponieważ minister obejmował sprawy jednego działu administracji na całym obszarze państwa, a na tym obszarze wszystkich mieszkańców, obywateli i cudzoziemców bez względu na narodowość, wyznanie i zawód.

Urząd ministra miał podwójny charakter, tzn. minister kierował określonym działem administracji i zarazem był członkiem rządu.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Władza ustawodawcza należała do jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego (zwanego też Ustawodawczym lub Prawodawczym).

• Deputowanych uznano za reprezentantów całego Narodu, a nie poszczególnych ziem, wchodzących w skład Francji. Deputowani posiadali immunitet, chroniący ich przed aresztowaniem w czasie pełnienia funkcji parlamentarzysty.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Zgromadzenie posiadało inicjatywę ustawodawczą. Nie mogło usunąć króla, ale mogło odrzucić zgłoszone przez niego weto. Uchwalało budżet, podatki, decydowało o wielkość armii i floty, kontrolowało urzędników, decydowało o wojnie i pokoju, a na wniosek króla o podpisaniu traktatów z obcymi państwami.

• Konstytuanta wprowadziła po raz pierwszy w dziejach Francji nowożytny samorząd terytorialny. Składały się na niego rady departamentalne, rady dystryktowe oraz rady municypalne (w gminach).

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Zmiany w wymiarze sprawiedliwości - zniesiono feudalny podział na sądy królewskie i stanowe. Wprowadzono zasadę sądownictwa powszechnego. Ogłoszono wybory sędziów przez zgromadzenia obywateli, zaplanowano wprowadzenie do ustroju sądownictwa sędziów pokoju oraz ławy przysięgłych.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• W roku 1793 została uchwalona tzw. Konstytucja jakobińska, która miała wprowadzić ustrój republiki demokratycznej. Jej integralną częścią była zmieniona "Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela", w swej nowej wersji silnie podkreślająca zasady równości, prawa do pracy, opieki publicznej i oświaty.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Odwołano się do zasad demokracji bezpośredniej i instytucji referendum ludowego, odrzucając zasadę trójpodziału władz na rzecz zasady koncentracji władzy państwowej.

• Szerokie kompetencje powierzono zgromadzeniom pierwiastkowym (wybór posłów, urzędników, sędziów, inicjatywa ustawodawcza, prawo weta, przedstawianie kandydatów do Rady Wykonawczej, rozpatrywanie projekty ustaw). Zakładano tym samym istnienie prymatu władzy ustawodawczej nad wykonawczą.

• Konstytucja ta nigdy nie weszła w życie !

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

W okresie dyktatury jakobinów (1793 - 1794) władzę powierzono specjalnym organom rewolucyjnym:

• Komitetowi Ocalenia Publicznego -główny organ dyktatury jakobinów, sprawujący nadzór i kontrolę nad administracją publiczną. Kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną oraz armią.

• Komitetowi Bezpieczeństwa Powszechnego - organ policyjny, odpowiedzialny za utrzymanie porządku publicznego oraz fizyczną likwidację przeciwników.

• Trybunałowi Rewolucyjnemu - sąd specjalny.

Na prowincji działały kluby jakobinów, komisarze rządowi i lokalne komitety rewolucyjne, rozprawiające się z przeciwnikami i sprawujące terrorystyczne rządy.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Obalenie dyktatury Robespierre`a, uchwalenie w 1795 roku kolejnej konstytucji - Konstytucja dyrektorialna - OKRES DYREKTORIATU

Dojście do głosu czynników konserwatywnych. Zmieniono gruntownie Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, ograniczono zakres swobód obywatelskich, praw i wolności na rzecz podkreślenia obowiązków obywateli.

Zachowano pozory ustroju wolnościowego, np. nazewnictwo demokratyczne, zdobywając przewagę materialną, prawną, podporządkowując sobie wojsko, policję, administrację, szkolnictwo, powołano do życia republikę burżuazyjną.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Władzę ustawodawczą oddano w ręce Ciała Ustawodawczego, dwuizbowego, składającego się z Rady Pięciuset oraz Rady Starszych.

• Nazwy odzwierciedlały modę na sięganie do antyku, w tym przypadku starożytnej Grecji. Rada Pięciuset była izbą niższą, posiadającą inicjatywę ustawodawczą; natomiast Rada Starszych to izba wyższa, wyposażona w weto zawieszające wobec projektów Rady Pięciuset.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Organem władzy wykonawczej był dyrektoriat - kolegialna głowa państwa, składająca się z pięciu osób wybieranych na 5 lat, przez Radę Starszych spośród kandydatów Rady Pięciuset.

• Wprowadzono system rotacji (co roku miał ustępować jeden z dyrektorów). Dyrektorzy mieli być odpowiedzialni konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Administracja terytorialna -

Departamenty, dystrykty, kantony i gminy (miejskie i wiejskie). Na czele wieloosobowe rady, pełniące funkcje uchwałodawcze, organami wykonawczymi były dyrektoriaty a w gminach merowie.

Nadzór nad organami departamentu sprawował król, nad dystryktem władze departamentalne a nad gminami władze departamentów i dystryktów.

Kantony były okręgami wyborczymi i sądowymi, nie zaś samorządowymi - tam brak organów uchwałodawczych i wykonawczych.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Częste przewroty, nieudolna polityka rządzenia dezorganizował kraj - ten dogodny dla siebie moment upatrzył Napoleon

Konstytucja 1799 r. - brak w niej Deklaracji Praw człowieka…, Napoleon wprowadza dyktaturę, przejął całość władzy, ale zachował pozory republikańskie, np. sprawowania rządów jednostki z woli narodu, tytuł I konsula (wzorem Cezara w starożytnym Rzymie) a od 1804 r. "cesarza Francuzów".

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

Funkcje władzy ustawodawczej powierzono czterem organom - Rada Stanu (opracowywała projekty ustaw, funkcje sądowe i administracyjne), Trybunat (dyskutował nad projektami ustaw), Ciało ustawodawcze (głosowało nad ustawami).

Senat (mógł zmieniać Konstytucję poprzez akty zwane senatus consulte, orzekał o zgodności z Konstytucją projektów ustaw, czuwał nad nominacją członków Trybunatu i Ciała Ustawodawczego).

Pełnię władzy wykonawczej posiadał jedynie Napoleon

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Napoleon -początkowo jako I konsul a od 1804 roku cesarz.

• W okresie konsulatu formalnie władzę pełniło trzech konsulów, z czego dwóch posiadało tylko głos doradczy.

• Pierwszy konsul - Napoleon Bonaparte posiadał władzę praktycznie absolutną. Przysługiwały mu uprawnienia prawodawcze, nominacje członków izb ustawodawczych, wyłączna inicjatywa ustawodawcza, prawo wydawania dekretów i dokonywania wykładni prawa.

Francja w okresie rewolucji
1789-1799

• Napoleon mianował urzędników a ministrowie byli wykonawcami jego woli. Zachowywał kontrolę nad budżetem, dowodził armią, kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną. Będąc głową państwa mianował sędziów i korzystał z prawa łaski.

• Dopiero po klęsce pod Lipskiem (największa porażka Napoleona) obiecał demokratyzację państwa

• Faktycznie nie obowiązywały prawa obywatelskie, np. swobody prasy, zgromadzeń, stowarzyszeń, tajemnica korespondencji. Budowano państwo policyjne, tłumiąc wystąpienia opozycji, fałszując wybory i plebiscyty

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Anglia na terenie Ameryki założyła 13 kolonii, w XVIII wieku doszło do zaostrzenia stosunków między koloniami a Wielką Brytanią, doszło do wojny, 1776 r. Deklaracja niepodległości - wolność i suwerenność 13 stanów.

Akt prawny autorstwa m.in. Thomasa Jeffersona, uzasadniający prawo Trzynastu Kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej do wolności i niezależności od króla Wielkiej Brytanii, Jerzego III

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Deklaracja głosiła prawo do ustanawiania wszelkich aktów państwowych, wypowiadania wojny i zawierania pokoju przez dawne kolonie angielskie w Ameryce Północnej.

• Deklaracja niepodległości była pierwszym oficjalnym oświadczeniem na temat tego, czym powinien być rząd, gdyż była to głównie krytyka króla Jerzego III .

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Kolejne lata to szybki rozwój terytorialny i kształtowanie się ustroju państwowego, od początku widoczne różnice między Południem kraju a Północą, co skończyło się wojną domową (1861-1865).

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Następstwem politycznym wojny było zjednoczenie kraju i umocnienie struktur państwowych, a społecznym likwidacja niewolnictwa.

Ustrój państwowy - trójpodział władz, pierwsza na świecie konstytucja, uchwalona 17.09. 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4.03.1789, Konstytucja zastąpiła artykuły konfederacji i wieczystej unii (1781-1788).

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Powstałe państwo było republiką federalną z prezydentem jako głową państwa i Kongresem jako władzą ustawodawczą.

USA stały się typowym przykładem państwa, w którym występuje system prezydencki - głowa państwa stała jednocześnie na czele gabinetu.

Prezydent - mógł nim być obywatel USA mieszkający tam co najmniej 14 lat, 35 lat, kadencja 4 lata, liczba kadencji nie była ograniczona, J. Waszyngton, odmówił III kadencji, uznając to za niedemokratyczne (potem ustalono II kadencje).

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Zasadę dwóch kadencji naruszył Roosvelt będąc prezydentem cztery kadencje, zasadę dwóch kadencji wpisano do Konstytucji jako XXII poprawkę (ta sama osoba mogła sprawować urząd prezydenta tylko 2 razy).

Wybór prezydenta pośredni - najpierw wybór elektorów, następnie oni wybierali prezydenta. Kandydaci na prezydenta byli delegowani przez komitety krajowe i ogólnokrajowe konwencje każdej z dwóch partii działających w strukturze amerykańskiego życia politycznego (republikanie i demokraci).

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

W praktyce wybór elektora oznaczał głosowanie na określoną partię i jej kandydata czyli w zasadzie wybór bezpośredni. Wybór bezwzględną większością głosów elektorskich, jeśli żaden z kandydatów jej nie osiągnął to wyboru dokonywała Izba Reprezentantów.

Wraz z wyborem prezydenta, wybierano wiceprezydenta, jego rola wzrosła dopiero po 1945 r.

Szerokie uprawnienia prezydenta - głównodowodzący armii, floty i milicji stanowej, miał prawo zawierania, za radą i zgodą Senatu, traktatów międzynarodowych, prawo łaski, powoływał ambasadorów, polityka zagraniczna.

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Administracja federalna

„System łupów” - nowo wybrany prezydent wymieniał obsadę urzędów federalnych. 1789 r. pierwsze ministerstwa zwane departamentami, początkowo 3 (Stanu, Skarbu i Wojny).

Departamentami kierowali sekretarze stanu - mianowani przez prezydenta, odpowiedzialność polityczna przed prezydentem, konstytucyjna przed Kongresem, nie tworzyli formalnego gabinetu.

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Administracja terytorialna

Stany w USA

USA wzór państwa federalnego, początkowo podział kompetencji między federacją a stanami niewyraźny

Stany - szkolnictwo, opieka zdrowotna, komunikacja, samorząd lokalny, większość dziedzin prawa. Ustrój i kompetencje stanów regulowały ich własne konstytucje. Władza wykonawcza należała do gubernatora, wybieranego na rok (obecnie na 4 lata), kandydat musiał wykazać się odpowiednim majątkiem.

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Organizacja lokalna opierała się na systemie jeszcze z czasów kolonialnych, podstawową jednostką była gmina, jej naczelnym organem zgromadzenie gminne (wszyscy pełnoletni obywatele), przewodniczył im moderator, wybierało ono zarząd gminy i jej urzędników. Wyższą jednostką było hrabstwo, na jego czele szeryf, niższą jednostką była parafia.

Sądownictwo administracyjne - władztwo federalne i lokalne, organy rządowe łączące kompetencje trójpodziału władzy to agendy administracyjne

Administracja w Stanach Zjednoczonych XIX w.

Z czasem powstawały niezależne agencje administracyjne , obok federalnych, powstawały agencje stanowe i lokalne (funkcje prawotwórcze, orzekające np. rozstrzyganie sporów administracyjnych, decyzje administracyjne).

Kontrola administracyjna w postaci Ombudsmana (rządowy, publiczny i municypalny) - organ specjalny, powołany do załatwiania skarg i wniosków obywateli.

Administracja II Rzeczpospolitej

• 123 lata niewoli

• Nazwa II RP podkreśla ciągłość z I Rzeczypospolitą (1569-1795), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią, Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku (1773-1795).

• Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą początkowo marka polska a od 1924 złoty polski.

• Za formalny początek II Rzeczypospolitej przyjmuje się 11.11. 1918, kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie.

Administracja II Rzeczpospolitej

Od wybuchu I wojny światowej różne ugrupowania przejawiały wzmożoną aktywność polityczna i organizacyjną (najwcześniej na ziemiach zaboru austriackiego).

W Krakowie powołano Polską Komisję Likwidacyjną (Wincenty Witos), tymczasowy organ o uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych - zapewniała bezpieczeństwo publiczne i likwidowała stosunki prawnopaństwowe łączące Galicję z Austrią. Miesiąc później powstaje Tymczasowy Komitet Rządzący z siedzibą we Lwowie.

Administracja II Rzeczpospolitej

Na Śląsku Cieszyńskim władzę od Austriaków przejmuje Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego.

Na obszarze b. Królestwa Kongresowego, obok organów okupacyjnych, niemieckich i austriackich, działały organy utworzone przez Radę Regencyjną.

W listopadzie 1918 r. w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Ludowy (Ignacy Daszyński) - manifest nadający Polsce ustrój demokratycznej republiki parlamentarnej (8 godzinny dzień pracy, upaństwowienie niektórych gałęzi przemysłu, reformy społeczne)

Administracja II Rzeczpospolitej

Jak widać początkowo w okresie odbudowy państwa polskiego istniały różne systemy administracyjne na ziemiach polskich.

Wprowadzenie jednolitego systemu wymagało uwzględnienia stanu prawno-administracyjnego pozostawionego po byłych zaborcach.

Przyjęto więc austriackie zasady procedury administracyjnej i sądownictwa administracyjnego, pruski w założeniach system samorządu terytorialnego i rosyjski model urządzeń finansowych.

Administracja II Rzeczpospolitej

Przeprowadzenie reformy administracyjnej przeciągało się ze względu na długo trwający proces kształtowania się granic II RP, w niektórych sytuacjach wymagało to podjęcia walk.

Chaos administracji terytorialnej ustał 28.08. 1919 r. na mocy rozporządzenia Rady Ministrów. Zarząd w powiecie sprawował jednoosobowo starosta, który stał na czele starostwa. W zakresie kompetencji starosty znajdowały się wszystkie sprawy administracji państwowej. Wyjątek stanowiły m.in. administracja wojskowa, skarbowa, szkolna, sądowa i kolejowa.

Administracja II Rzeczpospolitej

Starostowie sprawowali również zwierzchnictwo oraz nadzór nad samorządem, będąc równocześnie kierownikami ich organów wykonawczych. Centralizacja władzy, którą osiągnięto poprzez bezpośrednie podporządkowanie starostów ministrowi spraw wewnętrznych, miała pozytywny wpływ na operatywność władzy oraz umożliwiła jej ogólnopaństwową koordynację.

Państwo podzielone zostało na 5 województw (białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie) na czele z wojewodami, chwile potem powołano jeszcze 2 województwa w byłym zaborze pruskim (poznańskie i pomorskie).

Administracja II Rzeczpospolitej

• Po 1928 roku w wyniku unifikacji administracji ogólnej państwo podzielono na 16 województw

• Inaczej funkcjonowała Warszawa, podzielona była na powiaty grodzkie, rządził komisarz rządu i magistrat

• Odmienna była również struktura województwa śląskiego ze względu na autonomię.

Administracja II Rzeczpospolitej

Zupełnym wyjątkiem od jednolitości państwa było ustanowienie autonomii Śląska w 1920 r.

Odrębność ustrojowa wyrażała się przede wszystkim w powołaniu Sejmu Śląskiego - organu ustawodawczego, któremu przyznano uprawnienia ustawodawcze z zakresu niemal wszystkich dziedzin administracji. Niektóre ustawy ogólnopolskie, mogły być zatwierdzane przez Sejm przed ich wprowadzeniem na teren Śląska. Na czele autonomii śląskiej stał wojewoda, który miał jednak szersze uprawnienia niż wojewodowie innych części kraju. Organem pomocniczym względem wojewody była Rada Wojewódzka. Ponadto utworzono odrębny Skarb Śląski.

Administracja II Rzeczpospolitej

• Samorząd terytorialny istniał na ziemiach polskich już pod koniec XIX w., w początkach II RP żadnych zmian w tym względzie

• Konstytucja marcowa podkreślała, że funkcjonowanie samorządu powinno odbywać się z uwzględnieniem czynnika społecznego

• W kwestii samorządu do zmian doszło w 1933 r. USTAWA SCALENIOWA

Administracja II Rzeczpospolitej

"Mała konstytucja" z 20 II 1919 roku.
Została uchwalona przez Sejm Ustawodawczy jako uchwała i miała pełnić funkcje najwyższego aktu prawnego w RP aż do czasu uchwalenia przez ten Sejm pełnej konstytucji. Składała się ona tylko z dwóch artykułów.

„Władzą suwerenną i ustawodawczą w państwie polskim jest Sejm Ustawodawczy", który był najwyższą władzą w państwie, jego kompetencje to ustawodawstwo, a także kontrola nad Naczelnikiem Państwa i Radą Ministrów.

Administracja II Rzeczpospolitej

Pozycja prawna naczelnika państwa wówczas bardzo słaba - powoływanie rządu, (który jednak musiał mieć poparcie Sejmu), wydawanie aktów prawnych, które wymagały kontrasygnaty (podpisu) odpowiedniego ministra, w przeciwnym razie były nieważne, wykonywanie (wraz z rządem) ustaw uchwalonych przez Sejm, odpowiedzialny przed Sejmem Ustawodawczym.

W rzeczywistości pozycja Naczelnika, (który był również Wodzem Naczelnym) była silna - autorytet Marszałka Piłsudskiego w społeczeństwie i wśród niektórych partii politycznych bardzo duży

Administracja II Rzeczpospolitej

Mała konstytucja miała obowiązywać tylko kilka miesięcy, w praktyce do 1922 r.

KONSTYTUCJA MARCOWA UCHWALONA 17 III 1921 ROKU - 126 art., 7 rozdziałów - sejm RP 444 posłów. Głównymi kompetencjami Sejmu było uchwalanie ustaw, budżetu państwa, ratyfikacja (zatwierdzenie) umów międzynarodowych i traktatów, kontrola rządu.

Senat RP: 111 posłów, niewielkie kompetencje - poprawki do ustaw sejmowych, które mogły być odrzucone przez Sejm.

Administracja II Rzeczpospolitej

• Zgodnie z konstytucją marcową władzę wykonawczą sprawował prezydent i rząd. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone izby Senatu i Sejmu

• Zastępcą prezydenta był marszałek Sejmu

• Prezydent: głowa państwa, kompetencje wykonawcze, ustawodawcze (zwoływał, odraczał i zamykał sesje parlamentu, wydawał rozporządzenia i zarządzenia, MÓGŁ ROZWIĄZAĆ SEJM ZA ZGODĄ 3/5 Senatu) sądowe

• PREZYDENT NIE PONOSIŁ ODPOWEDZIALNOŚCI PARLAMENTARNEJ, CYWILNEJ I POLITYCZNEJ

Administracja II Rzeczpospolitej

Prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji i przestępstwa karne

W praktyce - sejm był bardzo rozdrobniony, trudno było o porozumienie, każde ugrupowanie miało inna wizję rządzenia, dlatego wybierane rządy funkcjonowały kilka miesięcy, to przekładało się na niestabilność państwa (przewrót majowy - zbrojny zamach stanu dokonany przez Piłsudskiego -12-15.05. 1926.)

W wyniku zamachu stanu wybrano na prezydenta protegowanego Piłsudskiego Ignacego Mościckiego. Rozpoczął się 13 letni okres autorytarnych rządów sanacji

Administracja II Rzeczpospolitej

• W 1926 r. uchwalono nowelę sierpniową czyli zmianę Konstytucji z 17 marca 1921 r.

• Przewrót majowy był końcem epoki rządów parlamentarno-gabinetowych w Polsce. Mimo formalnego obowiązywania Konstytucji marcowej decyzję m.in. o składzie rządu podejmował marszałek Józef Piłsudski niezależnie od stanowiska Sejmu.

• W noweli uchwalono m.in. Rozwiązywanie Sejmu i Senatu: izby miał prawo rozwiązać Prezydent RP na wniosek RM umotywowanym orędziem, a co istotniejsze Sejm utracił prawo rozwiązania się własną uchwałą.

Administracja II Rzeczpospolitej

• Wprowadzenie nowej konstytucji w życie planowali zwolennicy Piłsudskiego już od zamachu majowego udało się to dopiero w 1935 r. tzw. Konstytucja kwietniowa 23.04

• Na mocy Konstytucji kwietniowej w Polsce wprowadzono ustrój prezydencki-autorytarny.

• Ustawa konstytucyjna została w opinii opozycji uchwalona z naruszeniem przepisów konstytucji marcowej dotyczących zmiany konstytucji i zwierzchnictwa narodu, co było wyrazem autorytarnych tendencji obozu rządzącego.

Administracja II Rzeczpospolitej

• Konstytucja kwietniowa wysuwała państwo na plan pierwszy, ale traktowane jako struktura organizująca życie społeczne i gwarantująca prawa jednostki.

• Obywatel miał zapewnioną równość wobec prawa, możliwość rozwoju wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń, ograniczone jednak przez dobro powszechne, ponieważ żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami państwa, wyrażonymi w jego prawach. W razie oporu państwo stosuje środki przymusu.

Administracja II Rzeczpospolitej

System administracji II RP miał charakter tymczasowości, chociaż większość instytucji prawnych przetrwała do końca okresu międzywojennego.

Podział na województwa wprowadzony w 1919 r. funkcjonował do 1939 r., jednakże samorząd wojewódzki w praktyce w ogóle nie istniał. Podejmowano kilka prób przeprowadzenia reform administracyjnych, kończyło się zwykle na projektach, bądź jedynie na częściowym wykorzystaniu założeń reformy.

Administracja II Rzeczpospolitej

Idea państwa unitarnego wymagała ujednolicenia aparatu administracji II RP.

Wyodrębniono administrację centralną (specjalna niezespolona i ogólna inaczej zespolona) i tutaj była hierarchiczna zależność pomiędzy organami i lokalną (rządową i samorządową).

Administracja centralna -

Rada Ministrów z prezesem RM, mianowani przez prezydenta (uzgadnianie działalności poszczególnych ministrów, rozpatrywanie sprawozdań poszczególnych ministrów, zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw)

Administracja II Rzeczpospolitej

Organy terenowe zostały usytuowane w województwie i powiecie.

W gminach miejskich i wiejskich funkcje władz administracyjnych powierzono organom samorządu terytorialnego.

Organem administracji ogólnej pierwszej instancji był starosta, a drugiej wojewoda.

Administracja II Rzeczpospolitej

Wojewoda był mianowany przez prezydenta, a podlegał ministrowi spraw wewnętrznych. Po 1926 roku, w okresie sanacji posiadał bardzo wysoką pozycję w strukturach władzy.

Wojewoda był reprezentantem rządu w województwie, szefem administracji ogólnej i specjalnej zespolonej oraz zwierzchnikiem policji.

Realizował politykę rządu, koordynował działalność całej administracji rządowej w województwie, nadzorował samorząd, wydawał akty prawa lokalnego, odpowiadał za bezpieczeństwo i porządek publiczny, nadzorował prasę, stowarzyszenia i zgromadzenia.

Administracja II Rzeczpospolitej

W okresie międzywojennym istniały też rady wojewódzkie oraz wydziały wojewódzkie. Rada Wojewódzka (namiastka samorządu wojewódzkiego) była organem opiniodawczym i doradczym dla wojewody, zaś Wydział Wojewódzki - organem doradczym.

W Warszawie administracja ogólna należała do Komisarza Rządu miasta stołecznego Warszawy - stanowisko równorzędne wojewodzie, utrzymane do wybuchu II WŚ

Administracja II Rzeczpospolitej

Starosta sprawował władzę w powiecie. Był mianowany przez ministra spraw wewnętrznych, a podlegał wojewodzie.

Był to przedstawiciel rządu w powiecie, szef administracji ogólnej i specjalnej zespolonej, posiadał również uprawnienia karno - administracyjne.

Współdziałał z sejmikami powiatowymi i wydziałami powiatowymi. Realizował uchwały sejmików i nadzorował samorząd gminny.

W Gdyni na czele powiatu grodzkiego stał Komisarz Rządu.

Administracja II Rzeczpospolitej

W praktyce starosta był podporządkowany wojewodzie, nie miał zbyt wiele samodzielności.

Nadzór nad samorządem terytorialnym był prowadzony przez starostów bardzo rygorystycznie (tłumiono działania opozycyjne czy mniejszości narodowych).

Administracja specjalna (niezespolona) -

Nie pokrywała się z podziałem administracyjnym terytorialnym, podzielona na okręgi, m.in.:

-administracja górnicza

-wojskowa

Administracja II Rzeczpospolitej

-sądowa,

-szkolnictwa,

-poczt i telegrafów,

-leśnictwa itp.(17)

Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi sprawował prezydent, który w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych

Samorząd terytorialny-

Pomimo zapowiedzi w Konstytucji Marcowej szerokiej decentralizacji, nie udało się tego w pełni zrealizować.

Administracja II Rzeczpospolitej

Ujednolicona organizacja samorządu terytorialnego została wprowadzona ustawą o częściowej zamianie ustroju samorządu terytorialnego z 1933 r. - uregulowała działanie samorządu gminnego (miejskiego i wiejskiego) oraz powiatowego. Ustawa podzieliła organy samorządu terytorialnego na wykonawcze i zarządzające oraz stanowiące i kontrolujące.

Brak było samorządu wojewódzkiego (jedynie w poznańskim i pomorskim).

Administracja II Rzeczpospolitej

W skład gmin wchodziły gromady i osady, których organem uchwałodawczym była rada lub zebranie gromadzkie, a organem wykonawczym - sołtys.

Samorząd powiatowy

Tworzyła go rada powiatowa jako organ uchwałodawczy i wydział powiatowy jako organ wykonawczy ze starostą na czele.

Administracja II Rzeczpospolitej

Trudnym zagadnieniem do rozwiązania była kwestia obywatelstwa, pamiętajmy o długoletnim braku wolności i innych regulacjach administracyjnych w każdym zaborze

Kwestię obywatelstwa polskiego regulował tzw. „mały traktat wersalski” z 1919 r. Stwierdzał on, że prawo obywatelstwa polskiego służy każdej osobie, która będąc obywatelem niemieckim, austriackim, węgierskim lub rosyjskim, była urodzona z rodziców stale zamieszkujących na uznanym obszarze państwa polskiego, nawet jeśli w chwili wejścia w życie traktatu nie miała stałego zamieszkania

Administracja II Rzeczpospolitej

• Konstytucja marcowa z 1921 r. stanowiła, że obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców mających obywatelstwo polskie lub przez nadanie obywatelstwa ze strony powołanej władzy państwowej.

• Organem do, którego można było wówczas się odwoływać od decyzji organów administracji publicznej był Najwyższy Trybunał Administracyjny, był on jedyną instancją sądową powołaną do orzekania o legalności zarządzeń i orzeczeń wchodzących w zakres administracji rządowej i samorządowej.

Administracja II Rzeczpospolitej

• NTA rozpoznawał skargi na orzeczenia i zarządzenia ostateczne w toku postępowania administracyjnego.

• Do zaskarżenia orzeczenia lub zarządzenia przed Trybunałem był uprawniony każdy, kto twierdził, że naruszono jego prawa lub obciążono go obowiązkiem bez podstawy prawnej

• Skarga musiała mieć formę pisemną, postępowanie miało charakter kasacyjny

Administracja II Rzeczpospolitej

• Spory o właściwość między sądami a organami administracyjnymi rozwiązywał Trybunał Kompetencyjny - był to sąd szczególnego rodzaju (Sądy dzieliły się na sądy powszechne, które orzekały w sprawach karnych i cywilnych oraz na sądy szczególne, rozstrzygające specjalne kategorie spraw).

• Sądownictwo szczególne obejmowało sądy wojskowe, pracy oraz sądy wyznaniowe. Wśród tych sądów znalazły się również Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny oraz Najwyższy Trybunał Administracyjny

Administracja II Rzeczpospolitej

• W 1926 roku doszło do unifikacji postępowania administracyjnego, wprowadzono postępowanie:

• Przymusowe - w razie braku dobrowolnego wykonania decyzji, przeprowadzał je w I instancji starosta, który mógł zastosować: karę pieniężną, egzekucję majątkową, wykonanie zastępcze i przymus bezpośredni. Od orzeczeń starosty przysługiwała skarga do wojewody.

• Karnoadministracyjne - określało karalność wykroczeń, a więc czynów zagrożonych karą grzywny (do 3 tys.) lub aresztu (do 3 miesięcy). Skazany w tym postępowaniu mógł jednak żądać skierowania sprawy na drogę procesu sądowego.

Administracja II Rzeczpospolitej

• Administracja publiczna II RP podlegała kontroli wewnętrznej (organy najwyższego szczebla) i zewnętrznej (parlamentarnej, sądowej i państwowej w postaci NIK)

• W 1919 r. powołano Najwyższą Izbę Kontroli Państwa, opierał się ona na wzorcach rosyjskich, podlegała Tymczasowemu Naczelnikowi

• Na mocy Konstytucji marcowej 1921 powołano Najwyższą Izbę Kontroli, niezależną od rządu i podległą prezydentowi a nie Sejmowi

• NIK zajmował się kontrolą finansową państwa, samorządów, instytucji, stowarzyszeń

Administracja II Rzeczpospolitej

• Sytuację funkcjonariuszy służby publicznej normował ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. - jej regulacji podlegali wszyscy urzędnicy z wyjątkiem: sędziów, prokuratorów, nauczycieli, profesorów oraz pracowników przedsiębiorstw państwowych

• Funkcjonariusze państwowi dzielili się na : urzędników i funkcjonariuszy niższych

• Ich stosunek służbowy powstawał najczęściej na podstawie mianowania, rzadziej umowy o pracę

• Nominacja była stała lub na czas określony

• W administracjach państw zaborczych Polaków praktycznie nie było stąd brak fachowców w wolnej Polsce

Administracja II Rzeczpospolitej

• W 1919 r. Wilno zostało zajęte przez wojska sowieckie, w tym samym roku odbiła je armia polska

• Ponowne zajęcie Wilna przez bolszewików w 1920

• Ostatecznie doszło do utworzenia państwa litewskiego, za zgodą Piłsudskiego, jego błąd „naprawił” Żeligowski, który pozorując bunt zajął Wilno wraz z okręgiem, proklamując Litwę Środkową

• Władze ustawodawczą przejął Sejm wileński, który 20.2.1920 r. podjął uchwałę o wcieleniu Litwy Środkowej do RP

• Naczelnym Dowódcą Wojsk Litwy Środkowej powołał się sam Żeligowski

• Władzą wykonawczą - Tymczasowa Komisja Rządząca

Administracja II Rzeczpospolitej

• 70 % Polaków na tym terenie !

• W samym Wilnie według spisu z 1916 r. przeprowadzonego przez niemieckie władze okupacyjne Litwini stanowili 2,6% ludności miasta, przy 50,2% udziale ludności polskiej.

• Litwa Środkowa była podzielona na trzy powiaty: wileński, święciański i oszmiański, miasto Wilno stanowiło odrębny powiat miejski. Powiaty dzieliły się na rejony, w skład których wchodziły gminy

Kazusy

1. „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do narodu. Organami narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - prezydent RP łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy”. Urywek ten pochodzi z:

• „małej konstytucji” z 1919 r.

• Konstytucji marcowej 1921 r.

• Konstytucji kwietniowej 1935 r.

Kazusy

2. W roku 1903 Wincenty Łukasiewicz z żoną Weroniką i trzyletnim synkiem Kaziem wyemigrował za chlebem z Jasła do Chicago. 25 lat później, po śmierci rodziców, Kazio postanowił wrócić do Polski i osiąść na ziemi, która chciał nabyć z parcelowanego majątku za cięzko zapracowane za oceanem pieniądze. Przed zawarciem umowy kupna gruntu Kazio wystąpił do starosty w Jaśle o wydanie dokumentu potwierdzającego jego obywatelstwo polskie. Starosta odmówił. Czy miał rację? Jakie środki prawne mógł podjąć ewentualnie Kazio, by zmienić niekorzystną dla siebie decyzję?

Kazusy

3. W sierpniu 1930 r. J. Piłsudski postanowił wytoczyć ostateczną walkę parlamentowi i rozprawić się z opozycją w Sejmie. Poprzednie wybory odbyły się w 1928 r., a więc do końca kadencji Sejmu było jeszcze daleko. Co mógł zrobić marszałek Piłsudski zgodnie z obowiązującym prawem?

4. Z jakiego dokumentu pochodzi fragment tekstu ?

Ćwiczenia

„Historia rządów obecnego króla UK to historia stale powtarzających się krzywd i uzurpacji, które wszystkie miały na celu ustanowienie absolutnej tyranii nad tymi Stanami. Bezstronnemu światu udowodnią to przedstawione fakty: król odmówił swej zgody na prawa najbardziej istotne i konieczne dla dobra publicznego; zabronił swoim gubernatorom ustanawiać prawa wymagające niezwłocznego stosowania, a nabierające obowiązującej mocy dopiero wtedy, gdy uzyskają jego zgodę. Sam jednak niegodziwie to zaniedbywał; zabronił wydawania wszelkich innych zarządzeń służących wielkim skupiskom ludzi, dopóki ludzie ci nie zrezygnują ze swego prawa przedstawicielstwa w ciele ustawodawczym”

Ćwiczenia

5. Departamenty, dystrykty, kantony i gminy (miejskie i wiejskie). Na czele wieloosobowe rady, pełniące funkcje uchwałodawcze, organami wykonawczymi były dyrektoriaty a w gminach merowie. Jest to opis administracji terytorialnej:

• Francji absolutnej

• Francji rewolucyjnej

• Francji za czasów Napoleona

Ćwiczenia

6. W II RP spory kompetencyjne o właściwość między sądami powszechnymi a organami administracji rozpatrywał:

• Minister administracji publicznej

• Najwyższy Trybunał Administracyjny

• Trybunał Kompetencyjny

7. „Mała konstytucja z 1919 r. była:

• Ustawą

• Dekretem Naczelnika Państwa

• Uchwałą Sejmu Ustawodawczego

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Wybuch wojny spowodował konieczność wprowadzenia stanu wojennego przez prezydenta na obszarze całego kraju

• Oznaczało to zgodnie z Konstytucją kwietniową zwiększenie kompetencji głowy państwa - mianowanie wodza naczelnego (E. Rydz - Śmigły)

• Wódz naczelny - prawo udzielenia rządowi wytycznych i instrukcji, mających bezpośredni związek z prowadzeniem wojny i obroną państwa

• Takie same kompetencje dostały władze wojskowe w odniesieniu do władz administracyjnych

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Utworzono urząd Głównego Komisarza Cywilnego (1.09.1939 dekret prezydenta RP), który na szczeblu centralnym przejął w obrębie działań zbrojnych kompetencje administracji rządowej.

• W terenie powołano komisarzy cywilnych, mających zapewnić współpracę między poszczególnymi dowództwami a wojewodami.

• Równolegle ze stanem wojennym RM wprowadziła stan wyjątkowy. Pozwalał on rządowi na zawieszenie praw obywatelskich oraz korzystanie z uprawnień wynikających z ustawy o stanie wojennym

Administracja ziem polskich pod okupacją

Wybuch II WŚ nie przerwał ciągłości polskich władz państwowych ale musiały one uformować się na emigracji. Początkowo we Francji, potem w Londynie (lipiec 1940).

Polska znalazła się pod administracją wojskowo-policyjną faszystowską i radziecką, potem tylko faszystowską.

Zachodnie i północne ziemie Polski zostały włączone do Rzeszy, na pozostałym obszarze utworzono Generalne Gubernatorstwo

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Generalne Gubernatorstwo zostało podzielone na 4 jednostki administracyjne tzw. dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski, oraz od 22 czerwca 1941 (po agresji Niemiec na ZSRR), piąty dystrykt galicyjski. Pozostawiono jedynie polskie gminy i sołectwa. Władze GG dopuściły też działalność polskiej straży pożarnej, PCK i Rady Głównej Opiekuńczej.

• Struktura władzy Generalnego Gubernatorstwa miała cechy parapaństwa, zależnego całkowicie od Rzeszy Niemieckiej.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Na czele dystryktu stali szefowie dystryktu, gubernatorzy dystryktu

• podlegali personalnie i rzeczowo generalnemu gubernatorowi. Gubernatorowi podlegał dowódca SS i policji.

• Gubernator powoływał i odwoływał wójtów i burmistrzów, podejmował decyzje o konfiskatach majątków wspólnie z dowódcą SS i policji oraz dowództwem Wermahtu, zarządzał przejętym majątkiem poprzez powierników (wyłącznie Niemców).

• Administracją powiatów kierowali starostowie powiatowi i starostowie miejscy zwani również naczelnikami.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Urząd Generalnego Gubernatora, od grudnia 1940 r. nosił nazwę rządu.

• Rząd jako organ wykonawczy generalnego gubernatora dzielił się na sekretariat i wydziały główne administracji:

- spraw wewnętrznych, finansów, sprawiedliwości, gospodarki, wyżywienia, leśnictwa, pracy, propagandy, budownictwa, poczty, nauki i oświaty, kolei.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Kierownicze stanowiska w administracji zajmowali Niemcy, natomiast stanowiska sołtysów, wójtów i burmistrzów w większości były obsadzane przez Polaków.

• W okresie istnienia Generalnej Guberni liczba niemieckich urzędników (razem z funkcjonariuszami policji) wynosiła ok. 25 - 30 tys. osób.

• W roku 1941 liczbę polskich urzędników- 130 000 ludzi

Materiał dotyczący GG opracowany na podstawie:http://www.historia.terramail.pl/opracowania/wspolczesna/administracja_gg.html

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Proklamacja Generalnego Gubernatorstwa przez Rzeszę była sprzeczna z prawem międzynarodowym (konwencja haska z 1907 r.) i w konsekwencji nielegalna. Generalne Gubernatorstwo nie było podmiotem prawa międzynarodowego, ani publicznego.

• Wszystkie akty władz Generalnego Gubernatorstwa, stanowiące jedynie władzę okupacyjną, pozbawione były od chwili wydania znaczenia prawnego w międzynarodowych stosunkach prawnych.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Rzesza miała zupełnie inne plany w stosunku do ziem inkorporowanych do Rzeszy a zupełnie inne w stosunku do GG

• Ziemie inkorporowane miały w ciągu 10 lat zostać zniemczone

• W okresie do 1944 okupacyjne władze niemieckie traktowały Generalne Gubernatorstwo jak kolonię, która dostarczała niewolniczej i nisko kwalifikowanej siły robocze, surowców naturalnych dla przemysłu oraz żywności. W latach 1939-1940 planowano także utworzenie polskiego państwa szczątkowego zależnego od Rzeszy

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Warszawa pełniła tylko funkcję siedziby władz dystryktu warszawskiego. Generalny Gubernator sprawował władzę wydając rozporządzenia przy pomocy Urzędu Generalnego Gubernatora

• Był to twór specyficzny, mający stanowić osłonę niemieckiej okupacji.

• Między Rzeszą a GG istniała granica celna, dewizowa, walutowa i policyjna. GG pozostawało pod zwierzchnictwem Rzeszy.

• Posiadało ono osobowość prawną pod względem majątkowym oraz odrębny system monetarny.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• W GG zostało zachowane prawo polskie tylko w tych wypadkach, gdy nie pozostawało ono w sprzeczności z przejęciem administracji przez Rzeszę i wykonywaniem wojskowych praw niemieckich.

• Uchylanie polskiego prawa dotyczyło głównie prawa państwowego, administracyjnego i finansowego oraz prawa pracy.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Oprócz niemieckich sądów specjalnych, zajmujących się m.in. wydawaniem wyroków śmierci za czyny zabronione rozporządzeniami, pozostawiono sądy rozpatrujące sprawy karne i cywilne Polaków.

Administracja ziem polskich pod okupacją

Tereny wcielone do Rzeszy zostały podzielone pod względem administracyjnym na okręgi:

• Gdańsk - Prusy Zachodnie

• Kraj Warty

Okręgi dzieliły się na rejencje, które z kolei podzielone były na powiaty miejskie i wiejskie. Centralnym urzędem Rzeszy dla ziem wcielonych był minister spraw wewnętrznych.

Na czele administracji okręgu Rzeszy stał, mianowany przez kanclerza Rzeszy, namiestnik, który jednocześnie był kierownikiem NSDAP. Namiestnicy byli równolegle komisarzami obrony Rzeszy i pełnomocnikami Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemczyzny.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Na szczeblu rejencji administracją kierował prezes rejencji, który sprawował również kierownictwo NSDAP na swoim terenie.

• Administracją powiatu wiejskiego kierował starosta, a powiatu miejskiego burmistrz. Byli oni również kierownikami partii.

• Obok policji istniała, składająca się z zamieszkałych w Polsce Niemców, samoobrona niemiecka.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Rozbudowie uległ aparat tajnej policji i wojska. Jego strukturę tworzyły: policja bezpieczeństwa, policja porządkowa, straż graniczna i formacje policji pomocniczych: drogowej, kolejowej, leśnej, fabrycznej, wodnej i pocztowej.

• We wszystkich akcjach wymierzonych w polskich partyzantów albo w walce z oddziałami Polskiego Państwa Podziemnego brały udział obok wymienionych powyżej formacji także oddziały SS i Wehrmachtu.

Administracja ziem polskich pod okupacją

W miastach utrzymano z okresu przedwojennego burmistrzów oraz wójtów i sołtysów w gminach wiejskich, powoływanych przez gubernatorów dystryktów.

Kierownicze stanowiska w urzędach administracyjnych sprawowali wyłącznie Niemcy, niższe stanowiska - Polacy i Ukraińcy

W strukturze policji porządkowej utrzymano dawną Policję Państwową.

Administracja ziem polskich pod okupacją

W okresie okupacji istniała podziemna administracja polska kierowana przez Delegata Rządu RP na Kraj, który posiadał Delegaturę jako aparat pomocniczy.

Delegat Rządu powoływał delegatów okręgowych i powiatowych, którzy tworzyli sieć administracji w terenie. Obok tego oczywiście istniał pion wojskowy podporządkowany Komendzie Głównej Armii Krajowej. Struktury cywilne i wojskowe podporządkowane były rządowi RP na emigracji.

W 1944 r. lewica komunistyczna zorganizowała własny ośrodek władzy - Krajową Radę Narodową

Administracja ziem polskich pod okupacją

KRN (poparcie ZSRR) odrzucała obowiązującą konstytucje kwietniową (1935) a odwoływała się do konstytucji marcowej, organizował konspiracyjne rady narodowe, które po wyzwoleniu miały stanowić terenowe organy władzy państwowej.

Latem 1944 roku po wycofaniu się Niemców, w Lublinie KRN powołał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.

Administracja ziem polskich pod okupacją

WŁADZE POLSKIE NA EMIGRACJI

Tuż przed opuszczeniem kraju, 17.09.1939 r. Mościcki wydał orędzie traktujące o przeniesieniu siedziby prezydenta i naczelnych organów państwa na teren kraju, któregoś z sojuszników, celem dalszego kontynuowania wojny.

Ewakuacja miała przebiegać przez granicę z Rumunią z zamiarem dotarcia do Francji, skąd miano kierować dalszą walką.

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Władze rumuńskie, pod naciskiem III Rzeszy, ZSRR i Francji, podjęły niespodziewaną decyzję o internowaniu władz polskich, co uniemożliwiło im sprawowania swoich konstytucyjnych funkcji.

• W zaistniałej sytuacji prezydent Mościcki na podstawie art. 13 konstytucji kwietniowej z 1935 r. podjął decyzję o ustąpieniu ze sprawowanego urzędu i wyznaczeniu następcy. Tylko w ten sposób mogła być kontynuowana ciągłość polskich władz państwowych.

• Nowo mianowany prezydent misję utworzenia rządu powierzył gen. Władysławowi Sikorskiemu.

Administracja ziem polskich pod okupacją

1.10.1939 nastąpiło oficjalne zaprzysiężenie rządu Sikorskiego. W skład gabinetu weszli przedstawiciele 4 stronnictw przedwojennej opozycji: Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistyczna.

W jego składzie nie znalazły się ugrupowania sanacyjne (obarczono ich częściową odpowiedzialnością za klęskę kampanii wrześniowej).

Rolę parlamentu powierzono specjalnie powołanej do tej funkcji Radzie Narodowej RP (zrzeszała wszystkie partie - przewodniczącym Rady Narodowej został Paderewski).

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Rada Narodowa jako organ doradczy rządu miała za zadanie przygotować zasady przyszłego ustroju państwa polskiego i postulaty na przyszłą konferencję pokojową kończącą działania wojenne.

• 13 listopada 1939 r. w celu ściślejszego kontaktu z krajem, premier gen. Sikorski powołał Komitet Ministrów do spraw kraju

• Pod koniec 1940 r. powołano do życia Delegaturę Rządu na Kraj (reprezentacja rządu na emigracji w okupowanej Polsce)

• Pierwszym zadaniem rządu na emigracji stała się budowa armii polskiej

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Już w trakcie kampanii wrześniowej organizowano Polskie Państwo Podziemne

• Już w dniach 26 - 27 września 1939 r. w oblężonej przez Niemców Warszawie, powstała z inicjatywy gen. Michała Karaszewicza - Tokarzewskiego Służba Zwycięstwu Polski (SZP)., czyli pierwsza konspiracyjna organizacja wojskowa o charakterze ogólnopolskim - ten pomysł nie uzyskał poparcia Sikorskiego

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Począwszy od roku 1940 na ziemiach polskich istniała już zakonspirowana administracja i władza państwowa w postaci Delegatury Rządu RP na Kraj oraz podległych jej departamentów resortowych i delegatur terenowych.

• W 1939 r. w grudniu powołano Związek Walki Zbrojnej - ponieważ zaczęły tworzyć się kolejne organizacje Naczelne Dowództwo w Londynie podjęło akcję scalenia podziemia wojskowego i 14.2.1942 r. ZWZ przemianowano na AK (terenowa organizacja AK oparta była na podziale administracyjnym II RP, kraj podzielono na obszary

Administracja ziem polskich pod okupacją

• Obszary dzieliły się na okręgi odpowiadające województwom, te na obwody, pokrywające się z powiatami, a te na placówki odpowiadające gminom

• Podstawową jednostką organizacyjną i taktyczną AK był pluton

• W ramach AK utworzono Kierownictwo Walki Cywilnej - rozpowszechnianie walki cywilnej w całym kraju - przemianowane na Kierownictwo Walki Podziemnej

• Obok wojskowej struktury, drugą strukturę stanowił pion cywilny a trzecia strukturę stanowił pion polityczny

Historia administracji
dr Agnieszka Baran

Typy państw

• Niewolnicze

• Feudalne

• Kapitalistyczne

• Socjalistyczne

Państwo niewolnicze

• Podział ludzi na wolnych i niewolników. Ludzie wolni byli właścicielami dóbr materialnych, oraz niewolników (patrycjusze), posiadali podmiotowość polityczną i prawną, mogli sprawować władzę. Spośród nich pochodził monarcha (wódz, cesarz, imperator).

• ukształtowała się również druga grupa ludzi wolnych zwanych plebejuszami, posiadali oni podmiotowość prawną i polityczną, lecz nie mieli dużych majątków, przez to materialnie byli zależni od patrycjuszy. Najliczniejszą klasą byli niewolnicy, nie posiadali żadnych praw. Klasa ta stanowiła podstawę egzystencji całego społeczeństwa.

Państwo feudalne

• System ten kształtował się stopniowo przez przeobrażanie systemu niewolniczego, był też rezultatem osiadłości plemion wędrownych. Podstawą ekonomiczną były duże własności ziemskie (latyfundia), należące do warstw najzamożniejszych. Struktura społeczeństwa oparta była na stanie majątkowym.

W konsekwencji tego ukształtowały się 4 warstwy:

• szlachta,

• duchowieństwo,

• mieszczaństwo,

• Chłopstwo (praktycznie bez żadnych praw).

Kapitalizm

• system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość.

• Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w okresie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych w krajach Europy zachodniej, a później w innych częściach świata.
  
  Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie.
  

Państwo kapitalistyczne

• Podstawowym założeniem dla tego typu państwa była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (opracowana we Francji po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, 1789 roku).

• W XIX wieku dokonywały się rewolucje w różnych krajach, co umożliwiało likwidację feudalizmu i wprowadzenie kapitalizmu.

• Podstawą ekonomiczną dla tego typu państwa jest ideologia liberalizmu, która zakłada swobodę działalności gospodarczej oraz wolny rynek.

Państwo kapitalistyczne

• Została zniesiona feudalna hierarchia własności. Własność prywatna była nienaruszalna i podlegała ochronie prawnej.

• Ustrój społeczny oparty był na zasadzie równości wszystkich ludzi wobec prawa, bez względu na pochodzenie, majątek, religię, rasę czy narodowość.

Socjalizm

• ideologia i ruch społeczny powstały w XIX w., dążył do ładu społecznego opartego na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką; w myśli marksistowskiej faza rozwoju społecznego, następująca po kapitalizmie (termin używany zamiennie z terminem „komunizm”);

• Zalążki idei socjalizmu występowały w ruchach protestu w średniowieczu i we wczesnej epoce nowożytnej, w niektórych ruchach religijnych, utopiach epoki odrodzenia (T. More)

• Można doszukać się idei socjalizmu w starożytnym Rzymie (rozbudowana biurokracja, brak samorządności w miastach, ścisły nadzór cesarskich urzędników w miastach)

Socjalizm

• W XIX w. socjalizm był reakcją na zmiany społeczne, które zaczęły się dokonywać we wczesnych fazach kapitalistycznego uprzemysłowienia: rozpad tradycyjnych więzi społecznych opartych na zasadach feudalnych, powstawanie nowych grup społecznych, o randze których decydował stan majątkowy, urynkowienie rozmaitych aspektów życia wcześniej regulowanych obyczajem, wyzysk, brak ochrony socjalnej. To budziło sprzeciw i ruch socjalistyczny.

• Powstała warstwa robotników pracujących w fabrykach, wytwarzających dobra dla innych ludzi - proletariat.

Państwo socjalistyczne

• Stosunki ekonomiczne opierały się na zasadzie własności społecznej środków produkcji, oraz na centralnym planowaniu rozwoju gospodarki narodowej. To wiązało się z ograniczeniem bądź likwidowaniem sektora prywatnego w gospodarce.

• Hasłami tego okresu były „zniesienie wyzysku człowieka przez człowieka” i „każdemu według jego pracy”. Podział społeczny w tym typie wyglądał następująco:

• klasa robotnicza (najważniejsza),

• pracujące chłopstwo,

• pracująca inteligencja.

Państwo socjalistyczne

Ustrój polityczny opierał się na zasadach:

• klasowości państwa,

• ludowładztwa (sojusz ludu pracującego miast i wsi),

• przewodniej w społeczeństwie roli partii komunistycznej.

• Twórcy socjalizmu naukowego - Marks i Engels

Formy państwa

• Ze względu na ustrój polityczny wyróżniamy:

• państwa demokratyczne - (pluralistyczne społeczeństwo wpływa na skład organów sprawujących władzę i ich sposób działania)

• państwa autorytarne (istnieje ograniczony pluralizm i niewielki wpływ społeczeństwa na organy sprawujące władzę, np. Polska Piłsudskiego)

• państwa totalitarne (brak pluralizmu, kontrola przez państwo wszelkich dziedzin życia publicznego, a nawet życia prywatnego, Np. III Rzesza, ZSRR)
  

Formy państwa

Ustrój demokratyczny

Demokracja to ustrój, w którym władzę sprawuje naród (pośrednio lub bezpośrednio), a decyzje podejmowane są na zasadzie większości

W państwie demokratycznym istotną rolę odgrywa zasada suwerenności narodu - naród jest zwierzchnikiem władzy i to od niego władza pochodzi. Za ojca tej koncepcji uznaje się Jeana Jacquesa Rousseau (Oświecenie XVIII w.). Jego poglądy zostały zawarte w książce Umowa społeczna, która stawia tezę, że władza to przejaw samoorganizacji narodu i jest ona przywilejem nadawanym przez lud określonym jednostkom.

Formy państwa

Kolejna zasada państwa demokratycznego to zasada powszechności - określa krąg podmiotów, które zostały uprawnione do głosowania. Ograniczenia w zasadzie powszechności -cenzusy (wiek, obywatelstwo, płeć, majątek). Czynne i bierne prawo wyborcze.

Czynne - prawo wyboru reprezentanta (od 18 roku życia)

Bierne - prawo bycia wybranym (np. 21 lat do Sejmu, do Senatu - 30 lat i 35 w wyborach prezydenckich).

Formy państwa

Zasada pluralizmu politycznego - zakłada, że obywatele mają możliwość wolnego dostępu do piastowanych stanowisk i mogą tworzyć różne grupy, których działalność ma wpływać na władzę w kraju.

Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem jest występowanie w państwach demokratycznych wielu partii politycznych, niezwiązanych ze sobą arbitralnie, reprezentujących własne ideologie.

Formy państwa

Zasada podziału władz - koncepcja podziału władzy została zaproponowana przez Brytyjczyka Johna Locke'a, a następnie rozwinięta przez Francuza Karola Monteskiusza (Charlesa Montesquieu)

według niej osobną funkcję powinny pełnić organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze.

Dziś ta teoria została poddana licznym modyfikacjom - coraz częściej funkcjonują w państwach ciała, których nie można włączyć do katalogu żadnego z wyżej wymienionych organów

Formy państwa

Zasada państwa prawa - odnosi się do prawnej organizacji i działania władzy publicznej, która reguluje jej stosunki z jednostkami.

Gwarantuje również szereg przywilejów obywatelom np. prawo do sądu, gwarancję praw nabytych

Formy państwa

• Ze względu na system polityczny wyróżniamy formy państwa:

• parlamentarne (silna pozycja parlamentu, potrzebne poparcie parlamentu dla rządu, np. Polska)

• prezydenckie (silna pozycja prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych, odpowiadającego za politykę zagraniczną, będącego zwierzchnikiem sił zbrojnych, np. USA)

• mieszane (stanowi połączenie systemu parlamentarnego i prezydenckiego, np. Francja)

Formy państwa

System parlamentarno-gabinetowy

System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w., rozwijał się w drodze długotrwałej ewolucji czerpiąc moc obowiązującą z konwenansów konstytucyjnych.

Wzorem republiki parlamentarno-gabinetowej stała się III Republika Francuska (1875)

Po I wojnie światowej w większości państw konstytucyjnych

Silny parlament, monarcha nie kreuje polityki wewnętrznej, ani zagranicznej, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne

Formy państwa

• rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).

• Parlament odgrywa dominującą rolę, tworząc prawo i kontrolując rząd. Ten, aby móc sprawnie i legalnie funkcjonować, musi współpracować z głową państwa, ale i posiadać poparcie parlamentu.

• Odpowiedzialność konstytucyjną ponoszą zarówno głowa państwa jak i członkowie rządu, choć tego pierwszego nie dotyczy odpowiedzialność polityczna.

Formy państwa

• Głowa państwa może w tym systemie rozwiązać parlament.

• W swej czystej postaci w systemie parlamentarnym parlament decyduje o wyborze głowy państwa.
  Państwa o tym modelu: Dania, Holandia, Austria, Włochy, Wielka Brytania (zmodyfikowany system gabinetowo-parlamentarny)

• Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy) lub system gabinetowo-parlamentarny występujący w Wielkiej Brytanii.

Formy państwa

• W związku z niepowodzeniem systemu parlamentarno-gabinetowego, w niektórych krajach zdecydowano się na racjonalizację systemu parlamentarnego, przykładem jest system kanclerski ukształtowany w Republice Federalnej Niemiec na podstawie Ustawy Zasadniczej z 1949 roku:

-wzmocnienie pozycji szefa rządu - kanclerza (nadrzędność nad ministrami, to oni przyjmują politykę ustalaną przez kanclerza)

-prawo parlamentu do samodzielnego wyboru kanclerza

-ograniczenie tylko do osoby kanclerza odpowiedzialności parlamentarnej za działalność rządu

Formy państwa

- Zawężenie odpowiedzialności parlamentarnej kanclerza do tzw. konstruktywnego wotum nieufności (odwołanie kanclerza tylko wówczas, gdy parlament jednocześnie dokona wyboru jego następcy bezwzględną większością głosów)

Formy państwa

System gabinetowo-parlamentarny

system rządów, który charakteryzuje przewaga gabinetu nad parlamentem, a głowa państwa pełni funkcję wykonawczą - mianuje po wyborach premiera, a na jego wniosek członków gabinetu i rządu, wszystkie sprawy wykonywane są przez ministrów w imieniu króla w rzeczywistości obowiązuje zasada „Król panuje ale nie rządzi”

Rząd w UK to ok.. 100 osób- ministrowie, ministrowie niższej rangi, ministrowie stanu, sekretarze parlamentarni a w tym węższym znaczeniu ok. 20

Gabinet - premier i ministrowie

Formy państwa

• oparty na dwupartyjności (w Anglii - partia konserwatywna i partia pracy)

• wybór premiera występuje automatycznie poprzez wybór zwycięskiej partii

• premier może wystąpić z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu

W Anglii funkcjonuje tzw. „gabinet cieni” - "rząd oczekujący", skład rządu formułowany przez partie opozycyjne, gotowy przejąć władzę w razie zwycięstwa wyborczego danej partii. Polega na tym, że każdy członek rządu ma odpowiadający mu "cień" w opozycji. Jest to kilkuset letnia tradycja, na tyle trwała, że „ministrowie” otrzymują pensję

Formy państwa

• Lider najsilniejszej w parlamencie partii opozycyjnej obejmuje stanowisko Lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości.

• Otrzymuje służbową pensję w wysokości trzech piątych pensji premiera.

• członkowie gabinetu cieni mają rywalizować w trakcie debat parlamentarnych ze swoimi rządowymi odpowiednikami.

Formy państwa

System parlamentarno-komitetowy

• System oparty na jednolitości władzy państwowej, gdzie skrajnie dominującą rolę pełni parlament. On wybiera głowę państwa i może ją odwołać, jak również inne organy. Głowa państwa nie może rozwiązać legislatywy.

• Rząd stanowi komitet wykonawczy parlamentu

• Głowa państwa odpowiada politycznie przed parlamentem

• Państwa o tym modelu: Francja za czasów konstytucji jakobińskiej z 1793 r., Francja za Komuny Paryskiej, azjatyckie państwa realnego socjalizmu i obecny system w Szwajcarii.

Formy państwa

System prezydencki

• Charakteryzuje się silną pozycją prezydenta. Wybierany w wyborach powszechnych prezydent jest szefem rządu (brak dualizmu egzekutywy), głową państwa i szefem administracji rządowej zarazem. Posiada on pozycję co najmniej równą parlamentowi a on i podlegli mu ministrowie nie odpowiadają politycznie przed parlamentem.

• Prezydent nie może jednak rozwiązać parlamentu a sam może zostać usunięty ze stanowiska zgodnie z procedurą impeachment'u.
  Państwa o tym modelu: USA, Brazylia, Meksyk

• W Polsce po 1935 r. II RP

Formy państwa

Impeachment - procedura umożliwiająca postawienie w stan oskarżenia osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie (np. prezydenta, premiera, ministrów) za czyny sprzeczne z prawem.

Najczęściej procedura wszczynana jest wobec osób, które dopuściły się zdrady stanu, pogwałcenia konstytucji lub popełniły przestępstwo.

Instytucja ta pojawiła się w XIV w. w Anglii i oznaczała prawo parlamentu do odwołania urzędników i doradców króla, stanowiła ona instrument w walce o zwiększenie wpływów parlamentu na władzę królewską.

Formy państwa

System półprezydencki/ mieszany

• Zwany również neoprezydenckim.

• Dąży do zachowania równowagi pomiędzy urzędem prezydenta a parlamentem.

• Ten pierwszy wybierany jest przez naród, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i określa kierunki polityki zewnętrznej i wewnętrznej.

• Powołuje i odwołuje premiera oraz radę ministrów, która jednak odpowiedzialna jest politycznie przed parlamentem.
  Państwa o tym modelu: Francja, Portugalia, Rosja, Grecja, Rumunia.

Formy państwa

Ze względu na strukturę terytorialną wyróżniamy:

• państwa unitarne (wewnętrznie jednolite, w których jednostki administracji lokalnej są podporządkowane organom centralnym i nie posiadają politycznej samodzielności),

• Najbardziej charakterystyczne cechy unitarnego państwa to:
  -występowanie jednolitego systemu prawa na całym terytorium (np. Polska, Węgry),
  -jednorodny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowych,
  -podporządkowanie organów władzy i administracji lokalnej organom centralnym.

Formy państwa

• państwa złożone (składające się z części, które mają pełny lub ograniczony zakres suwerenności). Państwa złożone mogą występować w postaci unii personalnej (związek dwóch lub więcej państw połączonych tylko osobą głowy państwa - Księstwo Warszawskie), unii realnej (związek dwóch lub więcej państw mających wspólną głowę państwa, politykę zagraniczną, wojsko i finanse, Np. Polska i Litwa po 1569r.)

• Obecnie państwami złożonymi są federacje i konfederacje

Formy państwa

• państwo federacyjne (składa się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów, krajów, prowincji, kantonów, landów), ale posiadających wspólny (federalny) rząd; Państwa związkowe posiadają zwykle szeroką autonomię wewnętrzną oraz tworzą w niektórych kwestiach własne prawa, wspólna pozostaje najczęściej polityka zagraniczna i obronna. Kraje federacyjne posiadają wspólną walutę np. USA)

• państwa konfederacyjne (związek państw powołanych w celu realizacji określonych zamierzeń, Np. WNP - państwa byłego ZSRR).

Formy państwa

• państwa konfederacyjne -związek państw powołanych w celu realizacji określonych zamierzeń, konfederacja posiada swoje organy, w skład których wchodzą przedstawiciele państw członkowskich, tworzących konfederację;

• pewne funkcje państwa członkowskie godzą się wykonywać wspólnie, nie oznacza to jednak, że stając się członkiem konfederacji tracą część swojej suwerenności; !

• przykładami państw zorganizowanych na zasadzie konfederacji są: Wspólnota Niepodległych Państw oraz na swój sposób Unia Europejska. 

ADMINISTRACJA POLSKI LUDOWEJ

• Do połowy 1945 roku istniały struktury podziemnego państwa polskiego, które po upadku powstania warszawskiego były w stanie rozkładu

• Ukształtowany w latach 1945-1947/48 system władzy nazywany był „demokracją ludową” - formalnie od 22 lipca 1952 roku Polska Rzeczpospolita Ludowa, politycznie państwo socjalistyczne

• Mimo oparcia się początkowo o instytucje konstytucji marcowej nie była to kontynuacja II RP

• Nowe instytucje nawiązywały do wzorców radzieckich z konstytucji ZSRR z 1936 r.

1944-1947

ADMINISTRACJA CENTRALNA

• Jeszcze podczas II wojny światowej powstała Krajowa Rada Narodowa (styczeń 1944), samozwańczy parlament polski

• stanowiła zaczątek polskiej władzy powojennej, reprezentując ugrupowania komunistyczne i lewicowe

• W dokumencie założycielskim KRN m.in. odmówiono Rządowi RP na uchodźstwie prawa do reprezentowania narodu polskiego i zrezygnowano z praw do większości wschodnich terenów II Rzeczypospolitej, zagrabionych przez ZSRR w 1939 na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow

1944-1947

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego - organ wykonawczy Krajowej Rady Narodowej, powołany 21 lipca 1944 roku w Moskwie.

Następnego dnia rano ogłoszono Manifest PKWN do narodu polskiego, który zawierał program rządu.

W ramach PKWN działały zalążki ministerstw (początkowo 14), określane formalnie jako "resorty", a ich kierownicy jako "kierownicy resortów" (czyli: pełniący obowiązki ministrów).
Później nastąpiła reorganizacja resortów

1944-1947

Jako miejsce ogłoszenia manifestu podano Chełm, który był pierwszym wyzwolonym Polskim miastem na zachód od linii Curzona (zaproponowana w 1920 przez ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, G. Curzona, ostatecznie uznana w Jałcie w 1945 r. jako wschodnia granica Polski z ZSRR)

• W rzeczywistości Manifest PKWN został wydrukowany w Moskwie i ogłoszony na antenie Radia Moskwa.

1944-1947

• Manifest PKWN zawierał wezwanie do walki z hitlerowskim okupantem, ustanowienie Krajowej Rady Narodowej jako jedynej legalnej władzy w Polsce, zapowiadał ustanowienie rad narodowych, powołanie Milicji Obywatelskiej i niezawisłych sądów, przywrócenie swobód demokratycznych, reformę rolną i przekształcenia własnościowe w przemyśle, nacjonalizację przemysłu, bezpłatną edukację i zwrot zagrabionego przez Niemców majątku.

• Podstawy ustrojowe odrodzonej Polski miały być oparte o konstytucję marcową z 1921 r .

1944-1947

26 lipca 1944 roku przedstawiciele PKWN podpisali z rządem radzieckim porozumienie o wzajemnych stosunkach pomiędzy dowództwem Armii Czerwonej i polską administracją na terenach wyzwolonych. Publiczne ogłoszenie komunikatu o zawarciu tego porozumienia stanowiło faktyczne uznanie PKWN przez Związek Radziecki.

Następnego dnia zawarto porozumienie dotyczące granicy pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim, która opierała się na linii Curzona. W zamian, PKWN otrzymał obietnicę "poparcia" w sprawie granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej.

1944-1947

• PKWN działał na wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej ziemiach polskich do 31 grudnia 1944 r. Na mocy uchwały KRN z dnia 31 grudnia 1944 r. PKWN przekształcono w Rząd Tymczasowy RP, początkowo powołano 15 ministerstw.

• 28 VI 1945 r. KRN przyjęła dymisję RT i powołała Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, utrzymano część ministerstw, część podzielono tworząc nowe np. M. Ziem Odzyskanych, Żeglugi i Handlu Zagranicznego.

• TRJN w lipcu 1945 r. został uznany przez UK, USA oraz Francję, które cofnęły poparcie dla Rządu RP na uchodźctwie, TRJN istniał do 6 II 1947 r.

1944-1947

W 1944 r. podział Polski oparto generalnie na strukturze z 1933 roku.

Do 1950 r. 14 województw

Po 1950 r. było 17 województw do 1975 r.

Administrację terytorialną tworzono nawiązując do konstytucji marcowej ale i wzorców radzieckich

Uznano, że tymczasowymi organami ustawodawczymi i samorządowymi w PRL są rady narodowe

Doprowadziło to do dualizmu władzy i administracji, którego przejawem było równoczesne zaistnienie równoległych pionów administracji rządowej oraz administracji samorządowej i rad narodowych

1944-1947

ADMINISTRACJA TERENOWA

• Administrację terenową zaraz po wyzwoleniu organizowali pełnomocnicy PKWN np. pełnomocnicy do spraw reformy rolnej, repatriacji itp.

• Dekret z 21 VIII 1944 r. wprowadzał instytucję urzędów wojewódzkich i wojewodów oraz starostw powiatowych i starostów.

• Wojewodowie i starostowie podlegali służbowo i organizacyjnie Ministrowi Administracji Publicznej a rzeczowo poszczególnym ministrom resortowym.

1944-1947

• Na strukturę organów zarządu terytorialnego nałożono system organów przedstawicielskich

• Na poszczególnych szczeblach funkcjonowały rady narodowe - powiatowa, wojewódzka, miejska czy gminna to one opiniowały kandydaturą na wojewodę czy starostę.

• Rady pełniły też społeczną kontrolę nad organami wykonawczymi administracji rządowej czy samorządowej

• Rady działały jako organy uchwałodawcze samorządu terytorialnego a organami wykonawczymi były wydziały wojewódzkie, powiatowe, zarządy miejskie i gminne

1944-1947

ADMINISTRACJA ZIEM ODZYSKANYCH

ZO podzielono na 4 okręgi administracyjne:

• Śląsk Opolski

• Dolny Śląsk

• Pomorze Zachodnie

• Prusy Wschodnie (Okręg Mazurski)

Na czele okręgów stali pełnomocnicy rządowi.

Uznanie TRJN przez wielkie mocarstwa i ustalenia konferencji poczdamskiej stały się podstawą włączenia ZO do terytorium Polski

1944-1947

• Ziemie Odzyskane to również b. Wolne Miasto Gdańsk, dekretem z marca 1945 r. włączone do Polski, w tym samym roku powstaje województwo gdańskie obejmujące już miasto Gdańsk a w 1946 r. podczas ujednolicania podziału administracyjnego Polski, utworzono nowe województwa: szczecińskie, wrocławskie i olsztyńskie.

• W 1951 utworzono opolskie, zielonogórskie i koszalińskie

• W zakresie ziem odzyskanych znalazły się również dawne województwa polskie: białostockie, gdańskie, poznańskie, śląskie

1944-1947

SAMORZĄD TERYTORIALNY

Dekret z 23 XI 1944 r. przywracał instytucję samorządu terytorialnego :

-organy wykonawcze samorządu wojewódzkiego i powiatowego - wydziały wojewódzkie i powiatowe, zarządy miejskie (burmistrz, prezydent), zarządy gminne (wójt)

- składy wydziałów i zarządów wybierane były przez odpowiednie rady

Sądownictwo administracyjne

• W PRL sądownictwa administracyjnego nie reaktywowano

• Nie przywrócono Naczelnego Trybunału Administracyjnego, mimo, że zgodnie z Manifestem PKWN, do czasu wydania przez Sejm Ustawodawczy nowej konstytucji miały obowiązywać zapisy zawarte w konstytucji marcowej

• Mała Konstytucja z 1947 roku też zapowiadała przywrócenia sądownictwa administracyjnego ale tak się nie stało

Sądownictwo administracyjne

• Brak sądownictwa administracyjnego wynikał z krytycznej oceny tego typu sądownictwa, nowe założenia ideologiczne ustroju państwa nie przewidywały takiego sądownictwa

• Po drugiej wojnie światowej, zgodnie z teoretycznymi założeniami socjalizmu, szczególnego znaczenia nabrała tzw. kontrola społeczna, wykonywana była przez obywateli pośrednio lub bezpośrednio

Sądownictwo administracyjne

• Kontrola bezpośrednia - w formie składania wniosków i zażaleń

• Kontrola pośrednia - przez kontrolę, która sprawowały rady narodowe na sesjach bądź przez działalność specjalnych komisji kontroli

• Samo państwo kontrolę społeczną zlecało np. inspektorom pracy

• Rozwinęła się też kontrola wewnętrzna: międzyresortowa (specjalne inspekcje) i resortowa (jednostki nadrzędne organizacyjnie nad organem kontrolowanym)

• Znaczenia nabrała kontrola prokuratorska

Kontrola państwowa

• W zakresie kontroli państwowej utworzono specjalne Biuro Kontroli przy Prezydium KRN

• Kontrola ta została ulokowana w organach przedstawicielskich, jednocześnie kontrolę tę powiązano z kontrolą społeczną w postaci rad narodowych, samorządowych organów inspekcji, związków zawodowych

• Kolejne zmiany w prawie likwidują Biuro Kontroli i powołana zostaje Najwyższa Izba Kontroli

Administracja PRL po 1950

• Poczynając od 1948 r. w państwach bloku radzieckiego zaczęto zmierzać do tzw. centralizmu demokratycznego

• To wymagało reformy administracji terytorialnej

• Wykonano to zgodnie z ustawą z 20.3. 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej

• zniesiono dualizm administracji terenowej likwidując samorząd terytorialny !!!

• Upaństwowiono własność samorządową, zniesiono instytucje wojewodów, starostów, prezydentów, burmistrzów i wójtów. Ustanowiono rady narodowe terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej w gminach, dzielnicach, miastach, powiatach i województwach.

Administracja PRL po 1950

• System rad narodowych wieńczyła na szczeblu centralnym Rada Państwa

• Organami wykonawczymi i administracyjnymi były prezydia rad

• Prezydium podlegały wydziały administracji zarządzające poszczególnymi dziedzinami spraw należącymi do kompetencji rady narodowej

• 1954 rok - organizacja nowych gromad - mniejsze terytorialnie od gmin a większe od starych gromad, na ich terenie działały gromadzkie rady narodowe, najmniejszą jednostką były osiedla - ROZDROBNIONA STRUKTURA TERYTORIALNA

Administracja PRL po 1950

• 1973 rok kolejna reforma administracyjna

- w miejsce gromad utworzono duże gminy, większe niż sprzed 1954 r.

-utworzono 49 województw

-zniesiono trójszczeblową strukturę (zlikwidowano powiat)

-ustanowiono wojewodów, naczelników (prezydentów miast), dzielnic i gmin

-prezydia stały się wewnętrznymi organami rad narodowych

-podstawową jednostką terytorialną stała się gmina, gminna rada narodowa podstawowym organem władzy państwowej i samorządu społecznego

Kontynuacja prowizorium konstytucyjnego (1947-1952)

• Prowizorium konstytucyjne - stan, w którym nie było w Polsce konstytucji, obowiązywała jedynie ustawa konstytucyjna

• Sejm ustawodawczy wybrany w sfałszowanych wyborach w 1947 r. miał za główne zadanie przygotowanie nowej konstytucji (konstytuanta)

• 5 II 1947 r. prezydentem RP zostaje Bolesław Bierut

• 14 II 1947 r. uchwalono ustawę konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP (Mała konstytucja)

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

Konstytucja określiła, że najwyższymi organami RP w zakresie władzy wykonawczej są:

-Prezydent RP

-Rada Państwa (nowa instytucja, naruszała tradycyjny podział władz; nadzorowała rady narodowe, zatwierdzała dekrety z mocą ustawy, wprowadzała stan wojenny)

-Rada Ministrów (rząd)

W 1950 r. utworzono nieformalny organ Prezydium Rządu

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

Prezydent

Prezydenta wybierał Sejm Ustawodawczy na okres 7 lat

Kandydata mogła zgłosić grupa co najmniej 50 posłów

Wybranym zostawał ten kto uzyskał bezwzględną większość ważnie oddanych głosów

Zastępcą prezydenta był marszałek Sejmu

Kompetencje: zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji sejmowych, mianowanie i odwoływanie członków rządu, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, prawo łaski,

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

wydawanie rozporządzeń wykonawczych i innych aktów prawnych, celem wykonania ustaw

• Prezydent nie był odpowiedzialny politycznie i cywilnie

• Każdy jego akt musiał być kontrasygnowany przez premiera i właściwego ministra

• Ponosił odpowiedzialność konstytucyjną, pociągał go wtedy do odpowiedzialności Sejm, a sądził Trybunał Stanu

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

Rada Państwa

Instytucja zupełnie nowa w Polsce, przejęta z ustroju ZSRR, jej przewodniczącym był prezydent

Składała się z: prezydenta, marszałka i wicemarszałków Sejmu Ustawodawczego, prezesa Naczelnej Izby Kontroli, naczelnego dowódcy sił zbrojnych oraz innych członków wybranych przez sejm.
Do kompetencji RP należało sprawowanie nadzoru nad radami narodowymi, zatwierdzanie dekretów mających moc ustaw uchwalanych przez rząd. Posiadała uprawnienia do ogłoszenia stanu wojennego i poboru rekruta. Posiadała inicjatywę ustawodawczą, miała prawo rozpatrywania sprawozdań NIK.

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

Rada Ministrów

Ponosiła odpowiedzialność przed Sejmem i na jego żądanie musiała podać się solidarnie do dymisji

Odpowiedzialność indywidualną przed Sejmem ponosili również poszczególni ministrowie

Ponadto premier i ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną za akty prawne wydawane przez prezydenta, które zobowiązani byli kontrasygnować

Przewidziano również konstytucyjną odpowiedzialność premiera i ministrów przed Trybunałem Stanu

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

Prezydium Rządu -organ pozakonstytucyjny -premier, i jego zastępcy, podsekretarz stanu oraz niestali członkowie, poszczególni ministrowie, powoływani na wniosek szefa rządu.

Kompetencje: kierowanie pracami rządu oraz zastępowanie go w ważnych sprawach, faktycznie przewodniczył mu zazwyczaj prezydent

Struktura administracji centralnej po 1947 r.

W celu dostosowania struktur państwowych do scentralizowanego zarządzania gospodarką dokonano nowych przekształceń w ramach ministerstw i utworzono Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów.

Rangę super urzędu nadano Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego ( w dużym stopniu ograniczała branżowe ministerstwa, związane z gospodarką narodową)

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

• Zgodnie z Konstytucją z 22.7.1952 r. organy państwowe podzielono na organy :

-władzy państwowej (Sejm, Rada Państwa, rady narodowe)

-administracji państwowej

-sądowe

-kontroli państwowej

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

• Cechą centralnej administracji państwa socjalistycznego była rozbudowa centralnej administracji gospodarczej (ministerstwo przemysłu chemicznego, ministerstwo budownictwa, rolnictwa itp.)

• Do lat 80 tych wśród naczelnych organów administracji były różne komisje i komitety a ich przewodniczący wchodzili w skład Rady Ministrów

• Jak widać system ten był silnie rozbudowany i scentralizowany, chociaż co jakiś czas redukowano urzędy

• W latach 1948-1980 ilość resortów była zmienna od 9 do 17

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

Rada Państwa obejmowała 4 grupy uprawnień:

• Naczelny organ władzy państwowej

• Organ uzupełniający Sejm

• Kolegialna głowa państwa (reprezentowanie państwa na zewnątrz, mianowanie i odwoływanie przedstawicieli dyplomatycznych, ratyfikowanie i wypowiadanie umów)

• Organ z szeregiem uprawnień szczegółowych o charakterze administracyjnym i wykonawczym (np. mianowanie generałów)

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

Z grupy organów administracji państwowej tylko część byłą wymieniona w Konstytucji, resztę utworzono na podstawie ustaw

Konstytucja do naczelnych organów administracji państwowej zaliczyła:

- rząd,

- premiera,

• ministrów,

• przewodniczących komisji i komitetów

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

Kompetencje Rady Ministrów sprowadzały się do 3 grup uprawnień:

• Kompetencje ściśle związane z działalnością Sejmu i częściowo Rady Państwa (podejmowanie uchwał o narodowych planach)

• Kompetencje kierowniczo-koordynacyjne w stosunku do innych organów administracji państwowej

• Kompetencje o charakterze wykonawczym w stosunku do aktów naczelnych organów władzy państwowej (realizacja ustaw i uchwał Sejmu oraz dekretów Rady Państwa)

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

Z komisji najważniejszą rolę odgrywała Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, w 1956 r. przekształcona w Komisję Planowania przy Radzie Ministrów

W praktyce podlegały jej wszystkie resorty gospodarcze

Działała do 1988 roku

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

• Do reformy 1972-1975 w ramach administracji terenowej były rady narodowe, na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego

• Reforma 1972-1975 wprowadziła zmiany w systemie administracyjnym państwa

• Utworzono gminy i na nowo określono pozycję rad narodowych

• W końcowej fazie reform trójstopniowy podział administracyjny zastąpiono dwustopniowym

• Te reformy to miał być powrót do modelu administracji z lat 1944-1950

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

• Charakter zasadniczej jednostki podziału terytorialnego uzyskały gminy.

• dotychczasowe gromady zostały przekształcone w gminy, zlikwidowano osiedla nadając im statut miasta lub włączając je do odpowiednich gmin.

• Rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej, zyskując jednocześnie charakter podstawowej organizacji samorządu społecznego. Ustawa z 1972 r. powołała nowe jednoosobowe terenowe organy władzy państwowej - naczelników gmin. Naczelnicy działali za pomocą aparatu zorganizowanego w formie urzędów gmin.

Struktura administracji centralnej po 1952 r.

• Trzeci etap reformy stanowiło wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego. Dokonano niezbędnej nowelizacji konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska.

• Nowy podział obejmował jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast) oraz jednostki stopnia wojewódzkiego (województwa, miasto stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław).

• Likwidacji uległy powiaty. W miejsce dotychczasowych 17 województw utworzono 49 województw.

Sądownictwo administracyjne w PRL

• Naczelny Sąd Administracyjny wywodzi się z powstałego na początku II RP Najwyższego Trybunału Administracyjnego (Konstytucja RP z 17 marca 1921 r. i ustawa z dnia 3 VIII 1922 roku o Najwyższym Trybunale Administracyjnym).

• Sądownictwo administracyjne zgodnie z teoria i praktyką prawa ugruntowaną w XIX w. stanowiło element składowy państwa.

Sądownictwo administracyjne w PRL

• W dniu 31 stycznia 1980 roku Sejm uchwalił ustawę o Naczelnym Sądzie Administracyjnym i o zmianie ustawy - Kodeks postępowania administracyjnego. Utworzony dnia 1 września 1980 roku Naczelny Sąd Administracyjny był w ówczesnych warunkach politycznych zapowiedzią demokratycznych zmian i przewartościowania idei państwa - był zapowiedzią demokratycznego państwa prawnego.

• NSA powołano jako jeden sąd naczelny z siedzibą w Warszawie.

Sądownictwo administracyjne w PRL

• W 1981 roku powstają ośrodki zamiejscowe. NSA był sądem jednoinstancyjnym, nie w pełni samodzielnym, podlegającym nadzorowi judykacyjnemu Sądu Najwyższego.

• Na czele NSA stał prezes a na czele ośrodków zamiejscowych prezesi tych ośrodków

• Prezesa i wiceprezesa powoływała Rada Państwa, na wniosek premiera spośród sędziów NSA

• Prezesów ośrodków zamiejscowych powoływał minister sprawiedliwości w porozumieniu z prezesem NSA, również spośród sędziów NSA

Sądownictwo administracyjne w PRL

• NSA w Warszawie sprawował kontrolę zaskarżonych decyzji administracyjnych naczelnych i centralnych organów administracji oraz organów terenowych mających siedzibę w województwach nieobjętych zakresem działania ośrodków zamiejscowych

• Ośrodki zamiejscowe orzekały w sprawach skarg na decyzje wydane przez organy administracji mające siedzibę w województwach objętych właściwością tych ośrodków.

• Kontroli podlegały wyłącznie decyzje wyliczone w ustawie

Sądownictwo administracyjne w PRL

• Rozszerzenie zakresu kontroli przez NSA nastąpiło po 1990 r.

• Sądy ubezpieczeń społecznych 1947-1974; w 1985 roku sprawy z tego zakresu przekazano sądom powszechnym, tworząc przy sądach wojewódzkich osobne jednostki organizacyjne.

Sądownictwo administracyjne po 1989 r.

• Dopiero Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku zapowiedziała nowe, lepiej odpowiadające standardom demokratycznego państwa prawnego rozwiązanie ustrojowe - dwuinstancyjne, zreformowane i w pełni samodzielne sądownictwo administracyjne.

Sądownictwo administracyjne po 1989 r.

• W wykonaniu postanowień konstytucyjnych - art. 176 ust. 1 oraz art. 236 ust. 2 - Sejm uchwalił w dniach 25 VII oraz 30 VIII 2002 r. ustawy: Prawo o ustroju sądów administracyjnych, Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz ustawę - Przepisy wprowadzające.

• Weszły one w życie 1 I 2004 r. Dzięki temu Naczelny Sąd Administracyjny wraz z wojewódzkimi sądami administracyjnymi stał się całkowicie odrębnym i niezależnym segmentem wymiaru sprawiedliwości.

Sądownictwo administracyjne po 1989 r.

• Reforma sądowej kontroli administracji publicznej w Polsce została oparta na trzech fundamentalnych zmianach: wprowadzeniu dwuinstancyjnego modelu postępowania sądowoadministracyjnego, zniesieniu nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego oraz na wyposażeniu sądownictwa administracyjnego we własną, odrębną procedurę.

Historia administracji
dr Agnieszka Baran

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

• Administracja publiczna w XIX wieku funkcjonowała w zmienionym otoczeniu politycznym, gospodarczym, społecznym. Oświecenie ustąpiło romantyzmowi i pozytywizmowi; przez Europę przetoczyła się epoka napoleońska, potem Wiosna Ludów, a następnie ruchy zjednoczeniowe Niemiec i Włoch. Państwa oświeconego absolutyzmu przeszły okres państwa postabsolutnego - policyjnego.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Francja zmieniała ustrój kilka razy: od dyktatury Napoleona po III republikę przez monarchie, republikę, II cesarstwo i socjalizm Komuny Paryskiej.

Monarchia habsburska przekształciła się w państwo federacyjne;

Rosja nadal feudalny absolutyzm;

Polacy - próby uzyskania niepodległości.

Nastąpił rozwój kapitalizmu (od wolonokonkurencyjnego po monopolistyczny) a wiek XIX zwano "wiekiem pary„ - dalszy ciąg rewolucji przemysłowej

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Przeciwko ustrojowi monarchistycznemu -ruchy rewolucyjne i narodowowyzwoleńcze

Liberalizm, to doktryna głosząca aprobatę wolności; stwierdzająca, że wolność i nieskrępowana przymusem państwowym, religijnym działalność człowieka są wartościami nadrzędnymi.

Poglądy Monteskiusza (trójpodział władzy) i Johna Locke`a (naturalna równość wszystkich ludzi).

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

• Przemiany ustrojowe - powstawały partie polityczne, rozwijano samorząd terytorialny i gospodarczy, tworzono podstawy sądownictwa administracyjnego.

• Zmiany także wewnątrz administracji - postępowała biurokratyzacja, zasada jednoosobowości zastępowała kolegialność. Określono podstawy działania administracji: już nie była to nieograniczona wola władcy, lecz ustawa uchwalona przez parlament.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Wykształcenia się rządu w ścisłym tego słowa znaczeniu, czyli rady ministrów, także instytucji premiera.

Minister przestał być funkcjonariuszem władcy, a stał się kierownikiem fachowego resortu, zależnym od parlamentu.

Położono większy nacisk na odpowiedzialność parlamentarną ministrów przed parlamentem oraz przyznawano radzie ministrów własne kompetencje, odrębne od uprawnień władcy.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

• Proces liberalizmu rozpoczęły kolonie brytyjskie w Ameryce - Deklaracja niepodległości 1776 r. - równość wszystkich ludzi, prawo do życia, wolności, poszukiwania szczęścia - prawo oporu przyznane kolonistom wobec wszelkiej władzy naruszającej prawa naturalne, łącznie z prawem wyboru nowej formy rządu.

• wprowadzenie do konstytucji federalnej z 1787 r. 10 pierwszych poprawek, gwarantujących przyznanie praw obywatelskich, na wzór zawartych w konstytucjach stanowych - Deklaracja praw obywatelskich

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

• Deklaracja praw obywatelskich - wolność słowa, druku, sumienia, nietykalność mieszkania i mienia, prawo swobodnego gromadzenia się wobec nadużyć władzy, swoboda posiadania broni.

W Europie upadek feudalizmu przypieczętowała Wielka Rewolucja Francuska - zniszczono wszystko co stare ale gorzej było ze sformułowaniem nowego porządku społecznego.

I faza rewolucji POSTULATY zawierały zapisy z dekretów sierpniowych w sprawie likwidacji feudalizmu i

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

fundamentalnej Deklaracji praw człowieka i obywatela (w pewnym sensie wstęp do przyszłej konstytucji)

Deklaracji praw człowieka i obywatela - ogólne zasady organizacji państwa (suwerenność ludu i trójpodział władzy) i prawa podmiotowe (równość, wolność, własność i bezpieczeństwo).

Równość wobec prawa - równość praw politycznych, niwelacja przywilejów stanowych, dostęp do urzędów i stanowisk, powszechność sądownictwa i równość podatkowa.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Projekt nowej Deklaracji Praw człowieka i obywatela -gwarantował prawa do pracy, opieki społecznej i wykształcenia, rozbudowano prawa osobiste.

1799 r. konstytucja konsularna Napoleona, brak deklaracji praw człowieka ale jest rozdział : O wykonywaniu praw obywatelskich (nabycie, utrata obywatelstwa, wykonywanie praw wyborczych).

Rewolucja we Francji wpłynęła na inne państwa Europy.

Najszersze reformy społeczne przeprowadzono w monarchii pruskiej

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Prusy - zrestrukturyzowanie społeczeństwa stanowego, likwidacja przywilejów feudalnych, rozszerzenie praw niższych warstw społecznych, reforma agrarna i miejska.

Zmiany w całej Europie były już nieodwracalne, mimo niechęci konserwatystów. W 1814 r. we Francji Ludwik XVIII wydaje kartę konstytucyjną, która swoimi zapisami daje podstawę do powstania demokracji obywatelskiej.

Dokument ten staje się wzorem dla konstytucji innych państw - zniesienie stanów, nietykalność jednostki, zniesienie kary śmierci, wolność religijna, wolność prasy, zrzeszania się, nauczanie na koszt państwa.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Rosja 1905 r. - manifest październikowy Mikołaj II przyznał ludności Rosji swobody obywatelskie: nietykalność osobistą, wolność sumienia, wolność słowa, prawo do zgromadzeń i zrzeszania się, prawa wyborcze do Dumy Państwowej - reformy nieco spóźnione, gdyż i tak dochodzi do rewolucji.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Liberalizm gospodarczy - system poglądów ekonomicznych i oparty na jego zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita neutralność państwa i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobec przebiegu procesów gospodarczych.

Podwaliny stworzył A. Smith (1732-1790) - źródłem wszelkiego bogactwa jest produkcyjna praca ludzka, wzrost dobrobytu tylko przy zwiększeniu wydajności pracy. Dobrobyt jednostki dobrobytem kraju.

Liberalizm społeczno-gospodarczy XIX wieku

Rozwój liberalizmu gospodarczego był w sprzeczności między interesami przedsiębiorców a robotników, te różnice cały czas pogłębiały się.

Regulaminy fabryczne były pełne zakazów i nakazów, łamanie praw człowieka, zatrudnianie dzieci, długi czas pracy, bhp nie istniało, dużo wypadków śmiertelnych.

Zmiany dopiero wraz z pojawieniem się ustawodawstwa socjalnego - pierwsze w Anglii 1802 r. (tylko przemysł bawełniany), 1833 pierwsza ustawa - zabraniająca zatrudniania dzieci poniżej 9 roku życia.

Przemiany społeczno-gospodarcze w XX wieku

• Miejsce demokracji szybko zajął autorytaryzm (kult państwa, dyktatura)

• Zmiany w prawie: głównie uregulowania w konstytucjach praw politycznych, praw obywatelskich, wolnościowych i praw socjalnych.

• Rośnie znaczenie wielkoprzemysłowej klasy robotniczej, podnoszenie jej kwalifikacji, maleje znaczenie chłopstwa

• Kapitalizm monopolistyczny: koniec XIX wieku to powstanie nowych gałęzi przemysłu, duży postęp techniczny, upadek małych przedsiębiorstw

Przemiany społeczno-gospodarcze w XX wieku

a wzrost znaczenia dużych przedsiębiorstw. Tworzą się kartele (porozumienie zakładów tej samej branży), potem

syndykaty (podobnie jak kartele ale posiadały już wspólne struktury np. biuro sprzedaży),

trusty (pod wspólnym zarządem grupowały się przedsiębiorstwa należące do tej samej lub pokrewnej branży), w późniejszym czasie koncerny, które zmonopolizowały produkcję przez wchłonięcie mniejszych przedsiębiorstw przez większe, głównie przez skupowanie ich akcji.

Przemiany społeczno-gospodarcze w XX wieku

• Interwencjonizm państwowy: powojenny kryzys trwał do 1921 r., znowu rozpoczęła się koniunktura w przemyśle i rolnictwie.

• 1929-1933 r. rozpoczyna się kryzys gospodarczy, bankructwa, bezrobocie, kryzys finansowy (oprócz ZSRR)

• W obliczu kryzysu państwo podejmuje działania m.in. w zakresie legislacji - reformy w zakresie polityki pieniężnej państw, przemysłu, sprawy pracownicze i płace, rolnictwo (zachęcanie do ograniczenia produkcji roślinnej i zwierzęcej)

Przemiany społeczno-gospodarcze w XX wieku

• Na ziemiach polskich rewolucja przemysłowa nie przebiegała w sposób jednolity

• Najwcześniej i w sposób najpełniejszy dokonała się w Królestwie Polskim i na Górnym Śląsku, inne dzielnice stanowiły bowiem jedynie rolnicze zaplecze dla przemysłów państw zaborczych.

• w Ameryce Północnej wzrastało w siły nowe mocarstwo - Stany Zjednoczone, które w tym okresie odegrały czołową rolę w kreowaniu „nowego świata”. W Ameryce Łacińskiej, Azji i Afryce mocarstwa kolonialne tworzyły sobie rynki zbytu, bazy wypadowe i zaopatrzeniowe oraz wojskowe rozszerzając dzięki temu swoje wpływy i pozycję polityczną i gospodarczą.

Przemiany społeczno-gospodarcze w XX wieku

• następstwem rozwoju technicznego była rywalizacja pomiędzy krajami dążącymi do zajęcia czołowego miejsca wśród najbardziej rozwiniętych państwa świata.

• Urbanizacja

• Powstanie nowych ustrojów

Reżimy autorytarne

• łac. auctoritas - powaga, znaczenie, wpływ, władza - system rządów ukształtowany w następstwie rozkładu ustrojów demokratyczno-parlamentarnych i dla przywrócenia autorytetu państwa i władzy

• Właściwie każde państwo przedliberalne można uznać za autorytarne - monarchia, republika - silny autorytet władzy

• Jednak pojęcie to zwykle odnosi się do państw powstałych po I wojnie światowej

Reżimy autorytarne

• Klasyczny reżim autorytarny stworzył Napoleon Bonaparte; 1799 r. zamach stanu we Francji. 15 lat rządów - dyktatura wojskowa; tytuł dziedzicznego cesarza.

• Rządy autorytarne kontynuował bratanek Napoleona Ludwik Napoleon (10 lat jako prezydent republiki)

• XIX wiek to również rządy autorytarne w Ameryce Południowej - dyktatury wojskowych generałów (Haiti, Meksyk)

• Najdłużej zachowano cesarstwo w Brazylii (1822-1889)

Reżimy autorytarne

• Po raz pierwszy autorytaryzm wystąpił na Węgrzech, po likwidacji w 1919 r. Węgierskiej Republiki Rad. Admirał M. Horthy wymusił na parlamencie wskrzeszenie monarchii, z sobą jako regentem.

• Kolejny reżim w Albanii, A. Zogu, najpierw był premierem, potem prezydentem ostatecznie w 1939 r. królem

• W 1923 r. rozpoczęła się dyktatura w Bułgarii,

• Turcja - 1923 r. prezydent K. Pasza Ataturk

Reżimy autorytarne

• Hiszpania - 1923 r.; wojna domowa 1936-1939, potem rządy przejął Franco do 1975 r.

• Portugalia - 1926

• Republiki nadbałtyckie, początek 1926

• Austria 1934

• Grecja 1935

• Rumunia 1938

• Poza Europą rządy autorytarne jako dyktatura wojskowo-cywilna (Ameryka Południowa i Środkowa)

Reżimy autorytarne

• Przyjęcie ustroju autorytarnego oznaczało uznanie przez rządzącego zasadę wodzostwa, brak kolektywności, władza w rękach jednej osoby

• Wymagane zmiany w prawie dające podstawę do takiego typu rządzenia - zwykle nowa konstytucja albo dekrety

• W niektórych krajach europejskich władza królewska była autentyczna - oparta w pochodzeniu, np. Bułgaria, Jugosławia, w innych krajach władza monarsza była słaba, rządzili generałowie np. Hiszpania

Reżimy autorytarne

• Administracja terytorialna była faktyczną podporą reżimów autorytarnych w terenie. Była rozbudowana i scentralizowana

• Podniesiono rangę urzędników, powierzając im rolę wykonawców woli wodza

• W celu egzekwowania woli rządzącego rozbudowano aparat policyjny oraz system sankcji (plus tajni konfidenci)

• Wszelkie organy typu komisje czy komitety były tępione, decyzje podejmowała jedna osoba ściśle wykonująca polecenia rządzącego

Reżimy autorytarne

• Totalitaryzm - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitej władzy nad społeczeństwem za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb wobec przeciwników politycznych, akcji monopolowych i masowej monopartii.

• Termin totalitario stworzył na początku lat 20. XX wieku Benito Mussolini dla określenia systemu państwowego, który wprowadzał, charakteryzując go: Wszyscy w państwie, nikt poza nim, nikt przeciw niemu.

Reżimy autorytarne

• Pojawiał się głównie tam gdzie nie było tradycji demokratycznych albo tam gdzie nastąpiło rozczarowanie systemem demokratycznym

• W systemach totalitarnych życie ludzi podporządkowane jest wszechobecnej kontroli ze strony władzy. Wyznacza ona standardy i normy zachowania, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności publicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego.

• Stosowane są: terror i ludobójstwo

Reżimy autorytarne

• Najwcześniej pojawił się totalitaryzm bolszewicki. Lenin w tezach kwietniowych wygłoszonych w 1917 r. zapowiedział, ze po pierwszym etapie rewolucji - demokratycznym, nastąpi drugi - komunistyczny

• Rosja miała przekształcić się w Republikę Rad - likwidacja policji, armii, biurokracji - zamiast tego kontrola robotnicza w fabrykach, nacjonalizacja, zniesienie własności obszarniczej.

• Wprowadzono nowy ustrój - dyktatura proletariatu ale w praktyce dyktatura bolszewicka

Reżimy autorytarne

• 1918 r. nowa konstytucja wprowadzająca państwo klasowe

• Do śmierci Stalina - kult jednostki

Włochy

• Narodziny faszyzmu po I wojnie światowej

• 1919 r. Mussolini zakłada organizację zrzeszającą byłych weteranów wojennych - hasła „Wielkie Włochy”, przebudowa państwa i gospodarki - 1921 r. - Narodowa Partia Faszystowska

• 1922 r. - Marsz czarnych koszul na Rzym

Reżimy autorytarne

• Mussolini przejmuje władzę, król powierza mu stanowisko premiera, pełne przejęcie władzy 1925 r. - Włochy pierwszym państwem faszystowskim na świecie

Niemcy

• 1930 r. Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP) zyskuje coraz większą popularność, 1933 r. Hitler zostaje kanclerzem Niemiec, 1934 r. Hitler przejmuje pełnię władzy (jest prezydentem, kanclerzem i liderem partii).

• 1934 r. początek III Rzeszy

Reżimy autorytarne

Faszyzm

• Początkowo to ruch społeczny (Włochy), z czasem pojęciem tym określano ustroje, partie.

• Kult państwa, wodzostwo, dyktatura partii

Stalinizm

• Po śmierci Lenina pojawiło się kilku kandydatów na przywódcę, ostatecznie wygrał Stalin :prymat polityki nad ekonomią, konieczność budowy komunizmu, samowystarczalność państwa, zaostrzenie walki klasowej.

Reżimy autorytarne

• 1924 r. powstaje ZSRR, naczelnym organem Zjazd Rad, a między sesjami Komitet Centralny Wykonawczy, po 1936 r. (nowa konstytucja) - Rada Najwyższa, przed którą odpowiadał rząd.

---