21c. Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci (mowa niezależna, zależna, pozornie zależna). Symbol
w opozycji do metafory i alegorii
Karolina Chmielewska
Wypowiedzi bohatera
monologi
wewnętrzny - (strumień świadomości) ubrane w formę językową niewypowiedziane myśli bohatera
dialogi
stychomytia - dialog o bardzo krótkich replikach, wyrażający najwyższe napięcie psychiczne rozmawiających postaci
Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci
monolog
wypowiedź jednego czynnego uczestnika bez względu na obecność lub nieobecność innych, biernych uczestników; typowym monologiem w sensie językoznawczym jest np. opowiadanie zarówno w pierwszej jak i w trzeciej osobie. Obejmuje on także przytaczane przez narratora wypowiedzi postaci bez względu na to, czy będą to dialogi, czy monologi.
Jest to przede wszystkim forma przedstawiania myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera; w utworze epickim mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym - jest on utrwalony w słowach, ale faktycznie nie został wypowiedziany. W dramacie monolog jest zawsze wypowiedziany.
W konstrukcji monologu dwie tendencje: z jednej strony dążenie do uporządkowania myśli i przeżyć postaci (charakterystyczne dla prozy powieściowej), z drugiej zaś dążenie do wiernego odtworzenia nieuporządkowanego i pogmatwanego toku świadomości (tendencja zapoczątkowana przez Wirginię Wolf i James`a Joyce). W tym drugim wypadku monolog wewnętrzny przybiera postać „strumienia świadomości‖ (strumienia przedstawień, myśli i przeżyć, nie uregulowanego, płynącego na pozór zupełnie swobodnie).
Najbardziej samodzielny charakter ma monolog przytoczony przez narratora w kształcie tzw. mowy niezależnej. Jest to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co zdecydowanie wyodrębnia monolog z toku narracji, posługującej się w przedstawieniu bohatera formą trzeciej osoby. Użycie mowy niezależnej oznacza, że narrator daje monologowi pełną swobodę
Monolog może mieć postać mowy zależnej - narrator nie przytacza wówczas dosłownie myśli postaci, lecz podporządkowuje je swojemu opowiadaniu; wypowiedź ma postać zdania podrzędnego dopełnieniowego, połączonego ze zdaniami narracji najczęściej za pomocą spójnika „że‖. W mowie zależnej występuje forma trzeciej osoby, bohater nie wypowiada się tu bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora, który referuje jego myśli (narrator wszechwiedzący)
Użycie mowy zależnej świadczy o całkowitym uzależnieniu wypowiedzi bohatera od języka narracji - narrator nie dopuszcza bezpośrednio myśli bohatera, lecz przedstawia je wyłącznie we własnym ujęciu i oświetleniu.
Istnieje także sytuacja pośrednia pomiędzy użyciem mowy zależnej a niezależnej: monolog wewnętrzny bohatera zostaje wchłonięty przez narracje, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Narrator mówi niby od siebie, posługując się formami językowymiwłaściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera. Stylistyczny kształt narracji utrwala w sobie jednocześnie dwa punkty widzenia: monologującego bohatera i przedstawiającego ten monolog narratora (jak gdyby jednoczą się we wspólnej formie stylistycznej).
Monolog ukształtowany w postaci mowy pozornie zależnej pozwala pisarzowi na dyskretne cieniowanie sądów psychicznych bohatera. Pisarze współcześni w bardzo szerokim zakresie posługują się tą formą (np. Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska).
mowa niezależna
(łac. oratiorecta) przytoczenie dramatyczne
jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym. Jest wydzielona z narracji i składniowo od niej niezawisła, zakłada reprodukowanie słów tak, jakby miały zostać wypowiedziane ( - Czas wszystko leczy… - szepnął kapłan).
W ten sposób przytaczanych wypowiedziach dominują formy pierwszej osoby gramatycznej, niezależnie od form występujących w tekście osoby cytującej.
W utworach epickich może ograniczać się do cytowania poszczególnych słów lub rozrastać się w obszerne monologi. Utrzyma są w niej zawsze dialogi.
mowa pozornie zależna
przytoczenie narracyjne
znosi ścisłe rozgraniczenia między tekstem opowiadania a przytoczeniem. Znaczący jest także charakter przytaczanych słów, które ewidentnie są cudzym wyrażeniem wmontowanym w narrację
wprowadza w narrację istotną zmianę perspektywy, za jej pomocą ukazywany jest świat z punktu widzenia bohatera. Może ograniczać się do izolowanego słowa albo obejmować obszerną wielozdaniową wypowiedź, która w pewnych przypadkach zbliża się w pewnych przypadkach do monologu wewnętrznego
występuje w tekstach narracyjnych wszystkich czasów, ale z dużym nasileniem zaczęła być stosowana w powieści od 2. poł. XIX wieku
wiąże się z przekształceniem narracji, która miała ukazywać świat w większym stopniu z perspektywy bohatera, a nie tylko wszechwiedzącego narratora; wiąże się także z większym zainteresowaniem dla życia wewnętrznego postaci
w literaturze polskiej stała się powszechnie używanym środkiem w okresie Młodej Polskim i ma wtedy w przeważającej części charakter liryczny.
mowa zależna
(łac. oratioobliqua) przytoczenie narracyjno-dramatyczne
cytat podporządkowany jest składniowo narracji i stanowi zdanie podrzędne („powiedział, że…”)
Nie zakłada dosłownego reprodukowania mowy bohatera, stanowi relację o niej z punktu widzenia narratora, toteż jest dużo silniej osadzona w narracji niż mowa niezależna.
Przytaczanie "cudzej" mowy kształtuje w potoku narracyjnym swoiste zagęszczenie emantyczne; materiał znaczeniowy słów i zadań jest tu jak gdyby usytuowany w podwójnej perspektywie podmiotowej, odniesiony do dwóch kontektów. Krańcowym przypadkiem interferencji różnorodnych przebiegów werbalnych byłaby mowa pozornie zależna, która jest stylistycznym wykładnikiem dwugłosowości wypowiedzi, dwóch często skłóconych intencji znaczeniowych, przeplotem różnych toków intonacyjnych.
W książce o poetyce Dostojewskiego Bachtin twierdził, że proza Dostojewskiego eliminuje kategoryczny monolog autorski, jego miejsce zajmuje wielość współistniejących "cudzych" głosów (założonych narratorów, postaci).
Symbol w opozycji do metafory i alegorii
symbol
pojedynczy motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mających za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika.
Odbiór symbolu wymaga dwustopniowej interpretacji semantycznej: zlokalizowania określonej całości (postaci, przedmiotu, sytuacji, zdarzenia, fabuły) w obrębie świata przedstawionego utworu i rozpoznania w tej całości wykładnika znaczeń zaszyfrowanych.
Dwustopniowość taka łączy symbol z alegorią; zasadnicza różnica polega na tym, że w alegorii związek między zjawiskiem przedstawionym a ukrytym sensem jest konwencjonalnie ustalony, natomiast w symbolu ma on charakter jednorazowy i nieokreślony
Alegoria podlega jednej tylko interpretacji, która wymaga od odbiorcy erudycji i znajomości reguł odczytywania, natomiast symbol otwiera możliwości różnych rozumień i interpretacji, przy czym żadnemu z tych rozumień sens nie uobecnia się w sposób jasny i definitywny
Zmienną właściwością symbolu jest chwiejność i niepewność znaczenia, w związku z czym jest on nieprzetłumaczalny. Nie da się przekazać w inny sposób, np. za pomocą parafrazy, gdyż prowadziłoby to do unicestwienia najbardziej charakterystycznej cechy symbolu - zamierzonej zagadkowości
jakakolwiek zmiana składnika symbolu prowadzi do przeinaczenia warstwy semantycznej
możliwość wprowadzania ujęć symbolicznych jest dostępna wszystkim typom literatury, jednak w szerszym zakresie wykorzystuje ją poezja mistyczna, twórczość barokowa i romantyczna, przede wszystkim symbolizm
alegoria
motyw, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne, zwane alegorycznym; powstaje na fundamencie znaczenia dosłownego, a łącząca je więź ma charakter w dużym stopniu konwencjonalny
opiera się na odpowiedniościach ustalonych przez tradycję literacką, kulturalną, religijną, rzadziej jest motywowana naturalnym podobieństwem, związkami przedmiotowymi i zależnościami językowymi
przykład: losy ojczyzny jako walczący z falami okręt
odczytanie jej znaczenia wymaga erudycji wychodzącej poza prostą znajomość rozpoznawania przedstawionych na obrazie treści
skonwencjonalizowany charakter alegorii odróżnia ją od symbolu, będącym również znakiem o dwupoziomowej strukturze semantycznej , ale nie tyle obliczonym na erudycję odbiorcy i opanowaną przez niego znajomość reguł odczytywania ukrytych sensów, ile każdorazowo apelującym do jego inwencji znaczeniotwórczej, a rezultacie przekazującym znaczenia trudniej uchwytne i bardziej zindywidualizowane niż znaczenia alegoryczne
konwencjonalizacja symbolu przekształca co w alegorię
zakres znaczeń alegorii nie jest z góry ograniczony, ale jest predyspozycja alegorii do przedstawiania w zmysłowej formie pojęć abstrakcyjnych, zazwyczaj za pomocą ujęć personifikujących
alegoria odwołuje się często do wyobrażeń utrwalonych przez sztuki plastyczne
utrwali się szczególnie w gatunkach dydaktycznych i moralizatorskich, panowała w średniowiecznym moralitecie, w barokowym poemacie epickim, bajkach zwierzęcych, przypowieściach i przysłowiach
znana była w starożytności, ale rozumiana była wówczas dosyć wąsko, jako jedna z figur retorycznych
jej wysoka pozycja utrzymywała się aż do romantyzmu, później zaś zachowała się w skonwencjonalizowanych gatunkach, a na przełomie XIX i XX wieku jej miejsce zajął symbol
Metafora (gr. przeniesienie) - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe znaczenie kształtuje się na fundamencie znaczeń dotychczasowych pod presją szczególnych okoliczności użycia:
- referencji
- kontekstu słownego - od niego zależna plastyczność znaczeniowa wyrazów - ogólna właściwość języka gwarantująca jego semantyczną zdolność do obsługiwania nieskończonej liczby rozmaitych i zmieniających się sytuacji (polisemia).
Metafory pojawiają się w różnych odmianach języka, szczególnie wyraziste w poetyckim (uważane za jego znamię).
METAFORA POTOCZNA - JEZYKOWA: powtarzane, utarte w obyczaju językowym zestawienia słowne, konwencjonalne, przyswojone. Znaczenie rozpoznajemy automatycznie.
METAFORY POETYCKIE: rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki języka; mają zaskakiwać, zastanawiać, zachwycać odbiorcę; stosowane nie tylko w poezji, także w mowie potocznej (elementy żargonowe).
Granice między metaforą poetycką a potoczną - płynne; w utworach poetyckich również mogą wystąpić metafory potoczne, poetyzmy.
Metafory poetyckie mogą stracić odkrywcze nacechowanie i w rezultacie zasilić frazeologiczny repertuar języka.
ZNACZENIOWA ENERGIA METAFORY - najsilniejsza w chwili narodzin.
Motywacja dokonanego odstępstwa (które zakłada wysiłek semantyzacyjny odbiorcy) - wyrazista, żeby nie wyglądało to na przypadkowe wykolejenie. Możliwości tworzenia nowych metafor - nieskończone, ale nie swobodne => konieczna zasadność więzi zespajających „dziwne” połączenie słów:
Odniesienia językowe - szczególnie zbudowane/będące przekształceniem czy następstwem innych, normalnych wyrażeń - METAFORA JAKO OSOBLIWE WYRAŻENIE JĘZYKOWE
METAFORA JAKO OSOBLIWE (odkrywcze i deformujące) PRZEDSTAWIENIE RZECZYWISTYCH ZALEŻNOŚCI PRZEDMIOTOWYCH
Mechanizm odniesień motywujących metaforę - zasady:
Substytucji
Podobieństwa
Interakcji
SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY - utrwalona przez dziedzictwo klasycznej retoryki i poetyki. Metafora celową dewiacją, odstępstwem artystycznym; wprowadzona do wypowiedzi na zasadzie substytucji. Interpretacja: rekonstrukcja prozaicznego ekwiwalentu i wyjaśnienie ich zamiany.
PORÓWNANIOWA TEORIA METAFORY - (z Arystotelesa) metafora skróconym porównaniem („dostrzeganie podobieństwa w rzeczach niepodobnych”), np. koral ust; teoria ta eksponuje więzi przedmiotowe; łatwo przylega do dość prostych metafor o czytelnej denotacji: płomień miłości, fale zbóż. Jednak nie jest w stanie w pełni objaśnić mechanizmu.
INTERAKCYJNA TEORIA METAFORY - (Black popiera); odrzuca porównaniową jako niewystarczającą lub mylną, podobnie substytucyjną.
Metafora jako obszar współdziałania przynajmniej 2 dziedzin - główna w wyrażeniu zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej. Zakres implikacji nie jest ograniczony.
Kategorie zestawianych dziedzin: np. układy przedmiotowe, rodzaje myśli, przeżyć, wyobrażeń, kompozycje obrazowe, konstrukcje pojęciowe, kompleksy znaczeniowe.
Orientacje prezentowane przez teorię: obiektywizująco-realistyczne, psychologiczne, tematologiczne, semantyczno-logiczne itd.
Nowoczesne ujęcia: metafora jako konstrukcja językowa; dla opisu metafory - aplikacja semantyki, lingwistyki tekstu, gramat. generatywna, poetyka generatywna, pragmatyka teorii aktów mowy, spójności tekstu, lingwistyki kognitywnej i in.
Lingwistyczna orientacja teorii metafory uwidacznia motywację i zależności językowe:
- antymetabolę
- figurę etymologiczną
- grę słów
- homonimy
- paronomazję
- przekształcenia frazeologiczne.
Uzależnienie przekazywanego obrazu świata od sposobu jego wysłowienia.
Poetycka konstrukcja metaforyczna promieniuje na budowę większego fragmentu lub całego tekstu. Metafora to trop (figura retoryczna) . Kategoria nadrzędna wobec następujących odmian tropów:
Hiperboli
Ironii
Katachrezy - k. to 1) nowe użycie słowa, rozszerzające dotychczasowy zakres jego semantycznej stosowalności (ucho filiżanki); 2) rodzaj metafory - niezestrojone semantycznie człony, brak przekonującej motywacji - nadużycie językowe
Metonimii - m. to zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w zależności. Odmiany:
antonomazja (Kolumb = odkrywca; gromowładny = Zeus);
hypallage (rozbieżność między zależnościami składn.-gram. a logicznymi: głazy ostre, krwawiące pod nogą)
metalepsis - przyczyna zamiast skutku (rola eufemizmu)
synekdocha - część zamiast całości, całość miast części
Peryfrazy
Synekdochy
P. Ricoeur, Symbol daje do myślenia
Obszary panowania symbolu:
Pierwszy obszar: symbole są powiązane z obrzędami i mitami, tworzą mowę przynależną sacrum. Podaje przykład nieba przywołany przez Eliadego, jest to symbol tego, co najwyższe, wzniesione i niezamierzone, uporządkowane i potężne, jasnowidzące i mądre, nieporuszone, wszechmocne, symbol ten pojawia się naraz w obrębie trzech porządków: kosmicznego, etycznego i politycznego.
Drugi obszar występowania symbolu to sfery nocy i marzenia sennego. U Freuda symbol nie oznacza każdego przedstawienia, które zastępuje sobą coś innego, lecz tylko dziedzinę przedstawień onirycznych. Z kolei Jung upatruje w symbolach przedstawienie energii psychicznej lub archetypów.
Trzeci obszar panowania symbolu to poetycka wyobraźnia. Jak wykazał Bachelard, problem wyobraźni nie sprowadza się do problemu obrazu, obraz poetycki staje się nowym bytem, który należy do naszej mowy; ten obraz-słowo, który nie jest obrazem-przedstawieniem, Ricoeur nazywa symbolem.
Struktura symbolu: Ricoeur dokonuje analizy ejdetycznej, która polega na wyodrębnieniu symbolu z pewnego ciągu struktur pokrewnych; wyodrębnia więc kolejno symbol od znaku, od alegorii, od samego symbolu w sensie, jaki mu nadaje logika symboliczna, a wreszcie od mitu.
Wyodrębnienie symbolu od znaku: Ricoeur uważa, że symbole są niewątpliwie znakami, ale to stwierdzenie jest zbyt szerokie - każdy znak wskazuje coś poza sobąi zastępuje to sobą, ale nie każdy znak jest jednak symbolem. W przeciwieństwie do znaków technicznych, całkowicie przejrzystych, które mówią tylko to, co znaczą same, znaki symboliczne są nieprzejrzyste, ponieważ ich sens pierwotny, dosłowny wskazuje sam sens drugi, dany wyłącznie w jego obrębie. Nieprzejrzystość ta stanowi o głębi symbolu, symbol daje, bo jest intencjonalnością pierwotną dającą sens drugi.
Rozróżnienie symbolu i alegorii: w alegorii pierwotny element znaczony (sens dosłowny) jest przypadkowy, a drugi element znaczony (sens symboliczny) jest wystarczająco zewnętrzny, by był wprost uchwytny. Między jednym sensem a drugim zachodzi stosunek przekładu, gdy się tego przekładu dokona alegoria staje się zbędna. Ricoeur jednakże podkreśla, że wymiar symboliczny zdobywał przewagę nad alegorycznym powoli. Kiedyś alegoria była jedną z odmian hermeneutyki (egzegezy znaków, symboli, alegorii i mitów). Symbol poprzedza hermeneutykę, alegoria jest już hermeneutyczna. Symbol oddaje swój sens jako zagadkę, a nie przez przekład.
Rozróżnienie symbolu od pojęcia symbolu w logice symbolicznej: symbolizm jest dla tej logiki ukoronowaniem formalizmu, natomiast symbol, o jakim pisze Ricoeur, należy do myślenia związanego z treścią, więc nieformalnego. Mowa symboliczna jest związana z własną treścią, poprzez treść pierwotną jest powiązana z wtórną.
Odróżnienie symbolu od mitu: symbol jest o wiele bardziej pierwiastkowy niż mit, mit to rodzaj symbolu; dla Eliadego symbolami są znaczenia samorzutnie ukształtowane i dane, np. znaczenie wody jako zagrożenia, kiedy mowa o potopie, oraz jako oczyszczenia, ddy mowa o chrzcie. Ricoeur powołuje się również na schemat Jaspera, który wyróżnia:
- początkowy język szyfrów (Ricoeur nazywa je symbolami),
- język mitów, które pośredniczą symbolom pierwotnym,
- symbole trzeciego stopnia.
Arystoteles: Metafora przeniesieniem nazwy z jednej rzeczy na inną, z rodzaju na gatunek i vice versa; lub na zasadzie analogii z rzeczy na rzecz;
Kwintylian: klasyfikacja ze względu na zastępniki - 4 rodzaje metafor:
Nazwa istoty żyjącej -> nazwa innej istoty żyjącej
Nazwa istoty żyjącej -> nazwa rzeczy nieożywionej
Nazwa rzeczy nieożywionej -> nazwa innej rzeczy nieożywionej
Nazwa rzeczy nieożywionej -> nazwa istoty żyjącej