2b. Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci (mowa niezależna, mowa zależna, mowa pozornie zależna). Systemy weryfikacyjne w układzie historycznym i typologicznym. Klaudia Tracz.
Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci:
Mowa niezależna- ma najbardziej samodzielny charakter z monologów. Jest to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co zdecydowanie wyodrębnia monolog z toku narracji, posługującej się przedstawieniu bohatera formą trzeciej osoby. Łącznikiem pomiędzy narracją a wyodrębnieniem z niej monologiem postaci są takie słowa, jak pomyślał, myślał, rzekł sobie itd. Po nich bezpośrednio następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi bohatera w niezawisłej formie składniowej.
Mowa zależna - jest to typ monologu w którym narrator nie przytacza dosłownie myśli postaci, lecz podporządkowuje je swojemu opowiadaniu. Ma ona postać zdania podrzędnego dopełniającego, połączonego ze zdaniami narracji najczęściej za pomocą spójnika że. W mowie zależnej występuje forma trzeciej osoby, bohater bowiem nie wypowiada tu się bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora, który referuje jego myśli.
Mowa pozornie zależna - jest to monolog wewnętrzny bohatera, który zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Jest to sytuacja pośrednia pomiędzy użyciem mowy zależnej i niezależnej. Cechuje ją przeciwieństwo między kształtem gramatycznym przytoczenia i jego istotną postacią stylistyczną. Narrator mówi niby od siebie, posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie. Wypowiedź narratora jest tak ukształtowana, że odzwierciedla sposób myślenia i wyrażania się bohatera. Stylistyczny kształt narracji utrwala w sobie jednocześnie dwa punkty widzenia: monologującego bohatera i przedstawiającego ten monolog narratora. Cechą charakterystyczną mowy pozornie zależnej jest to, że te dwa punkty widzenia nie są od siebie niezależne, że jak gdyby jednoczą się we wspólnej formie stylistycznej.
-> Wypowiedzi bohaterów w utworze epickim nigdy nie mają pełnej samodzielności.
-> Począwszy od powieści naturalistycznej odbywa się proces ograniczania wszechwiedzy narratora (skutek: rozpowszechnienie mowy pozornie zależnej)
Systemy weryfikacyjne w układzie historycznym i typologicznym.
a) wiersz średniowieczny - przeważnie ograniczony do twórczości religijnej, poezja meliczna, jednostka wersowa odpowiadała pewnemu fragmentowi melodii, uzgodnienie działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi, brak przerzutni. Rymy nie występują w każdym wersie, nie są rygorystycznie związane z klauzulą, nie maja ujednoliconej postaci: mogą obejmować niejednakową ilość sylab, cechować się różnym stopniem podobieństwa brzmieniowego. Zdanie zamykało się przeważnie w dystychu.
•Poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej (na tym terenie po raz pierwszy w dziejach języka polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej)
•Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu.
•Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.
•Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi. Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia), przy czym koniec zdania mógł przypadać jedynie na koniec wersu.
•W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.
•Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.
•W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.
•W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.
•Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.
b) sylabizm względny - we wczesnym renesansie; przejście od wiersza asylabicznego do sylabizmu względnego; wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formatu; wprowadzenie wiersza prawie równosylabicznego ograniczającego reguły pełnej zgodności konstrukcji wersowej i składniowej; usamodzielnienie się tekstu od melodii; Rej, Biernat z Lublina;
c) wiersz sylabiczny- od Kochanowskiego, brak odwołania do organizacji pozajęzykowej (tu: muzycznej); zerwanie z rygorami podziałów wersowych i zdaniowych (czyli przerzutnia); jednakowa liczba sylab, średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe; klauzula paroksytoniczna; akcent paroksytoniczny przed średniówką; regularnie rozłożone rymy żeńskie; różne zastosowania formatów: np. 8-zgłoskowiec - krótkie utwory liryczne (Pieśń świętojańska o Sobótce), 11-zgłoskowiec - poematy epickie (Monachomachia), 13-zgłoskowiec - klasyczna tragedia, poematy epickie (Pan Tadeusz); od renesansu do romantyzmu był jedyną technika wersyfikacyjną;
•Nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem
•odznacza się:
~ ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)
~ zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.
•Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
~ jednakowej liczby sylab w wersie,
~ stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
~ stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
~ jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,
~ regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały
•Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście.
W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.
d) wiersz sylabotoniczny - równozgłoskowość, stałe miejsce sylab akcentowanych; dążność do rygorystycznej wyraźnej rytmizacji; system oparty na metryce klasycznej; dopuszcza się zamienność stóp, czyli np. zastąpienie jambu trochejem w INICJALNEJ części wersu; sylabotonizm wykorzystywany przy tworzeniu krótkich utworów lirycznych, mało udramatyzowanych, stylizowanych pieśniowo lub ludowo; popularny u poetów młodopolskich;
•W okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.
•Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:
zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny, nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.
•System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.
W pełni regularny wiersz sylabotoniczny ze względu na bardzo wyraziste i angażujące szereg elementów językowych zrytmizowanie jest wyraźnie nacechowany stylistycznie. Pojawia się najczęściej w krótkich utworach lirycznych, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim w tekstach stylizowanych pieśniowo czy ludowo (Pol, Lenartowicz, Konopnicka, poeci młodopolscy).
•Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik antycznego heksametru. Najklarowniejszą jego postać stworzył Adam Mickiewicz w “Powieści Wajdeloty” z “Konrada Wallenroda”. Rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie.
e) wiersz toniczny - rozluźnienie rygorów sylabotonizmu; określone ilościowo układy zestrojów akcentowych nadają rytm; regularność zestrojowa uniezależniona od regularności sylabicznej i akcentowej; 1916 r. Księga ubogich - Jan Kasprowicz - manifest polskiego tonizmu; przerzutnia nadaje mu wyrazistość, przerywa monotonię; najpopularniejszy jest trójzestrojowiec;
•Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych.
•Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze wersyfikacyjnej.
•Przy opisie wierszy tonicznych należy mieć na uwadze okoliczność, że zestrojowa budowa tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić; w tradycji polskiego wiersza tonicznego utarło się, że w roli dodatkowego czynnika wyznaczającego granice między równozestrojowymi wersami, a zarazem wewnętrznie je spajającego, występują układy składniowo-intonacyjne (które sygnalizują miejsce wersowych klauzul)
•Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec - czasem jest wyraziście regularny, częściej bliższy wierszowi wolnemu o większej skali wahań sylabicznych
•Wiersz toniczny (podobnie jak sylabotoniczny) nie ma zastosowania uniwersalnego; w postaci klarownej jest to wiersz dość monotonny, o niezbyt dużych możliwościach modulacji toku.
f) wiersz nieregularny - nie ma jednolitego systemu wersyfikacji; odwołuje się do pozostałych systemów wersyfikacyjnych; najstarszy jest nieregularny sylabizm (od K. Niemirycza w przekładzie Bajek Ezopowych); w dramacie romantycznym Mickiewicza i Słowackiego - buduje napięcie emocjonalne, dramatyczne monologi; tradycyjny wiersz bajki; nierównozgłoskowość wersów; wykorzystuje mimo to tradycyjne formaty sylabowca; może opierać się na jednym głównym formacie, wplata się weń wersy innej długości (podobnej lub skontrastowanej); może być przeplotem kilku klasycznych formatów z wstawkami równowersowymi (np. bajka oświeceniowa); układanie wersów według malejącego lub rosnącego formatu; nieregularny sylabotonizm - nierównosylabiczność wersów przy stałym układzie akcentów = wolne trocheje, jamby itd.; nieregularny tonizm - nierównozgłoskowy o swobodnym rozkładzie akcentów; skłonność do przybliżonej liczby zestrojów w wersach lub przeplot wersów różnozestrojowych; kompozycja zestrojowa musi być jednak logicznie ułożona i zamierzona;
g) wiersz wolny - nie wykazuje odwołań do innych systemów; rozkwit w awangardzie dwudziestolecia; forma antytradycyjna, najnowocześniejsza; podział na wersy arbitralnie ustanowiony przez autora; wzmożenie instrumentacji głoskowej.
Literatura:
M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1970.