21a. Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci (mowa niezależna, mowa zależna, mowa pozornie zależna). Symbol w opozycji do metafory i alegorii.

Ewelina Domaszewska

SPOSOBY PRZYTACZANIA WYPOWIEDZI BOHATERÓW

Rozróżniamy dwie zasadnicze gramatyczne formy służące do przytaczania cudzych słów bądź myśli. Pierwszą z nich jest mowa niezależna, która polega na dosłownym przytoczeniu (powtórzeniu, zacytowaniu) słów cudzych (lub własnych) po czasowniku oznaczającym mówienie, myślenie, po dwukropkach i w cudzysłowie.

Drugą jest mowa zależna, która polega na przytaczaniu słów (myśli) w formie zdań podrzędnych dopełnieniowych, zależnych od czasownika głównego, który oznacza mówienie (myślenie). Konkretnie ta zależność odbija się na odpowiedniej zmianie osób (1 i 2 przechodzą w 3) i zastosowaniu odpowiedniego spójnika i trybu.

Taki podział jest jak najbardziej słuszny w języku mówionym, w języku literackim jednak wyróżniamy jeszcze formę pośrednią, jaką jest mowa pozornie zależna.Wrażenie dosłowności i wierności przytoczenia przybliża ją do mowy niezależnej, jednak forma odpowiada formie mowy zależnej z tą różnicą, że nie występuje tu spójnik porządkujący.

Istnieją różne wskazówki, które pozwalają nam rozpoznać w tekście mowę pozornie zależną. Są nimi wyrazy: myśleć, pytać, zawiadamiać, marzyć i mniej lub więcej wyraźne ich równoważniki, jednak nie zawsze mowa pozornie zależna jest poprzedzona wyrazem wprowadzającym.

Innymi wskazówkami mogą być wyrazy i zwroty, możliwe jedynie w ustach postaci utworu, nie autora, lub styl przytoczenia oderwiemy od stylu opowiadania autora, + charakteryzujący któregoś z bohaterów.

Zdarzają się jednak przypadki, gdy autor nie używa żadnych środków językowych, a wtedy nasze przeżycia wewnętrzne mogą jedynie wskazać, komu przypisać wyrażone w utworze uczucia i myśli.

Prze zestawieniu mowy zależnej i niezależnej w zakresie stylistyki nasuwa się wniosek - ta pierwsza jest sztywna, wyblakła, nie oddaje w pełni życia takim, jakim jest; drugą natomiast charakteryzuje jaskrawość, wyrazistość, czysta ekspresja.

Mowa niezależna jest mową w sensie dosłownym, podczas gdy mowa pozornie zależna doskonałym odzwierciedleniem stanów, myśli, przeżyć wewnętrznych. Dzięki mowie pozornie zależnej możliwe jest więc wyrażenie tego, co trudno wyrazić i wywołanie maksymalnego złudzenia życia.

MONOLOG

Jest to sposób przedstawiania myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera; w utworze epickim mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym - jest on utrwalony w słowach, ale faktycznie nie został on nigdy wypowiedziany. W dramacie natomiast monolog jest zawsze wypowiedziany.

Konstrukcja monologu

Z jednej strony, dążenie do uporządkowania myśli i przeżyć postaci (charakterystyczne dla prozy powieściowej), z drugiej zaś dążenie do wiernego odtworzenia nieuporządkowanego toku świadomości (tendencja zapoczątkowana przez Wirginię Wolf i James`a Joyce). W tym drugim wypadku monolog wewnętrzny przybiera postać „strumienia świadomości”‖ (strumienia przedstawień, myśli i przeżyć, nieuregulowanego, płynącego na pozór zupełnie swobodnie).

Najbardziej samodzielny charakter ma monolog przytoczony przez narratora w kształcie tzw. mowy niezależnej. Jest to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co zdecydowanie wyodrębnia monolog z toku narracji, posługującej się w przedstawieniu bohatera formą trzeciej osoby.

Łącznikiem pomiędzy narracją, a wyodrębnionym z niej monologiem postaci są takie słowa, jak: pomyślał, myślał.

Monolog może mieć postać mowy zależnej - narrator nie przytacza dosłownie myśli postaci, lecz podporządkowuje je swojemu opowiadaniu. W mowie zależnej występuje forma trzeciej osoby, bohater nie wypowiada się tu bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora (narrator wszechwiedzący)

W mowie zależnej narrator nie dopuszcza bezpośrednio myśli bohatera, lecz przedstawia je wyłącznie we własnym ujęciu i oświetleniu.

Mowa pozornie zależna

Istnieje także sytuacja pośrednia pomiędzy użyciem mowy zależnej, a niezależnej: monolog wewnętrzny bohatera zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to, zachowuje samodzielność i bezpośredniość przytoczenia. Narrator mówi niby od siebie, posługując się formami językowymiwłaściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i przeżyć bohatera. W narracji pojawiają się więc dwa toki myślenia: bohatera i przedstawiającego monolog narratora.

Pisarze współcześni posługujący się tą formą, to np. Stefan Żeromski czy Zofia Nałkowska.

Dialogi

• Dialogi nie są nigdy całkowicie samodzielne, występują w kontekście narracji, która stwarza dla nich określone tło oraz opisuje zachowanie się rozmówców i ich wygląd;

• Fragment fabuły, w którym osadzony jest bezpośrednio dialog bohaterów - sytuacja dialogowa;

• Dialogi ukazują wprost sposób myślenia bohaterów; przesuwają naprzód zdarzenia fabularne; większa bezpośredniość przedstawienia; podawanie informacji.

Najbardziej wyraziście wyodrębniają się z narracji przytoczenia dialogów w mowie niezależnej. Narrator przytacza wypowiedzi rozmawiających niejako dosłownie, nadając im taką formę, jakby przekazywał autentyczną, rzeczywistą rozmowę. Łącznikiem pomiędzy opowiadaniem, a wypowiedziami postaci są najczęściej słowa, tj. rzekł, powiedział, odrzekł, itp. (za pomocą tych słów narrator schodzi na dalszy plan). Podczas trwania rozmowy narrator odzywa się tylko po to, aby wskazać kolejnego rozmówcę czy wtrącić jakieś uwagi. Istotnymi elementami są tutaj, m.in. charakterystyka postaci oraz najrozmaitsze cechy przypisane rozmowie, tj. uczucia z nią związane czy jej klimat.

Dialogi w utworze epickim mogą być przytoczone nie tylko w postaci mowy niezależnej. Kontekst narracyjny niejednokrotnie wchłania wypowiedzi rozmawiających postaci całkowicie lub tylko częściowo (zamiast przytoczenia słów bohatera pojawia się tryb wyjaśnień narracyjnych).

W nowszej prozie znajdujemy niejednokrotnie przytoczenia rozmów postaci w formie mowy pozornie zależnej. Narrator niby to opowiada o odbytej rozmowie, a w rzeczywistości prezentuje ją bezpośrednio (mamy do czynienia z wypowiedzią samych bohaterów). Słowa rozmawiających postaci nie mają charakteru mowy niezależnej, przeciwnie, przechodzą niejako przez filtr języka opowiadacza (przytacza ich wypowiedzi w trzeciej osobie). Bardzo charakterystyczny jest tok wypowiedzi, wyraźnie stylizowany na mowę żywą (krótkie zdania, wtrącone pytanie skierowane do rozmówcy).

Wypowiedzi bohaterów (monolog i dialog) można podzielić na trzy grupy ze względu na sposób ich przytoczenia przez narratora i stopień związany z narracją:

1) Przytoczenia dramatyczne:

a) monolog w mowie niezależnej,

b) dialog w mowie niezależnej

2) Przytoczenia narracyjne:

a) monolog w mowie zależnej,

b) dialog w mowie zależnej

3) Przytoczenia narracyjno-dramatyczne:

a) monolog w mowie pozornie zależnej,

b) dialog w mowie pozornie zależnej.

SYMBOL: W OPOZYCJI DO METAFORY I ALEGORII.

Alegoria - symbol

Alegorie i symbole literackie, to znaki, których signifiant stanowi inny znak: symbol słowny i alegoria werbalna nadbudowane są nad znakami języka jako znaki drugiego rzędu (znaczą więc coś innego niż to wynika z reguł samego kodu językowego).

Symbol staje się kategorią ogólną, obejmującą wszystkie wypadki. W obrębie tych znaków istnieje możliwość odróżnienia dwóch klas - symboli i alegorii. Symbol od alegorii różni się tym, że w alegorii znak i jego sens alegoryczny połączone są związkiem konwencjonalnym (co zapewnia możliwość wielokrotnego powtarzania tego samego znaku w różnych kontekstach), symbol ma zaś sens nieuchwytny, niedookreślony.

Z faktu, że symbole i alegorie sytuują swoje signifiant w świecie przedmiotowym, wynika, iż w literaturze ich przestrzenią będzie przestrzeń świata przedstawionego. Znaczenie symboliczne bądź alegoryczne przysługiwać tu może złożonym konstrukcjom - postać, wątek, motyw fabularny, niekiedy cała fabuła. Stają się one czymś, co jest jakby poza nimi, np.dzieje statku miotanego falami są alegorią ludzkiego życia, sterowanie okrętem - alegorią kierowania państwem, samotnie rosnąca limba jest symbolem osamotnionego człowieka.

Metafora - symbol

Metafora stanowi wyrażenie użyte w sposób niezgodny z regułami kodu, lecz poddający się interpretacji ; metafora mieści się nie w sferze znaków, lecz w sferze użycia znaków (pragmatyka).

W symbolu i alegorii funkcja znakowa nałożona jest nie na słowa, lecz na przedmioty; funkcję symboliczną (bądź alegoryczną) pełnić mogą rośliny, zwierzęta, postaci fantastyczne i mitologiczne, itp.

Tymczasem metafora jest zjawiskiem czysto werbalnym, a zatem i językowym.

Metafora zawiera więcej niż symbol, z drugiej strony symbol zawiera więcej niż metafora. Metafora zwiera więcej niż symbol w tym sensie, że wprowadza ona do języka znaczenia, które w symbolu zawarte są tylko implicite. To, co w symbolu pozostaje pomieszane- pokrewieństwa pomiędzy rzeczami i między nami i rzeczami, niekończące się odpowiedniości pomiędzy elementami.

Niemniej jednak symbol zawiera więcej niż metafora. Metafora jest tylko procedurą językową, w której zdeponowana jest siła symbolu. Symbol pozostaje zjawiskiem dwuwymiarowym w tej mierze w jakiej jego oblicze semantyczne, odsyła do niesemantycznego. Metafory są tylko językową powierzchnią symboli.

Cechy wspólne symbolu, alegorii i metafory

W alegorii dochodzi do pełnej konwencjonalizacji jednego z elementów konotowanych, w symbolu - do uwyraźnienia jego szeregu konotacyjnego przez sam fakt wielokrotnej aktualizacji w różnych użyciach.

Źrodło: „Poetyka” (tom 1), „Metafora i symbol” P. Ricoeur,

---