Sztuka przedromańska
Pojęcie sztuka przedromańska (sztuka preromańska) używane jest w odniesieniu do całego dorobku sztuki europejskiej od upadku zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego do momentu pojawienia się sztuki romańskiej, czyli od V wieku do pierwszej połowy XI wieku. Oprócz spuścizny wczesnochrześcijańskiej nałożyły się na nią osiągnięcia ludów barbarzyńskich sięgające do swoich tradycji sprzed momentu przyjęcia chrześcijaństwa. Do najstarszych jej przejawów zalicza się sztukę plemion germańskich: Longobardów, Ostrogotów, Franków, Wizygotów. Swój udział w tworzeniu w powstaniu sztuki wczesnego średniowiecza mieli także Celtowie oraz Wikingowie. Tradycje te zostały przyjęte na dworze Karola Wielkiego odradzając się w VIII wieku w sztuce karolińskiej.
Plemiona Gotów podczas swojej wędrówki początkowo osiedlili się na terenach dzisiejszych Węgier i nad Morzem Czarnym. Tam zetknęli się z ludami kultywującymi sztukę scytyjską oraz sarmacką. Połączenie wcześniejszych tradycji z osiągnięciami ludów stepowych przyczyniło się do narodzin nowych, germańskich tradycji.
Do najbogatszych znalezisk związanych ze sztuką preromańską należą wyroby złotnicze. Ofiarowywali je władcy germańscy kościołom, stanowiły wyposażenie grobów. Wyroby złotnicze plemion germańskich wykazują wiele cech wspólnych, z których najistotniejsze jest zastosowanie wzornictwa opartego na motywach geometrycznych oraz komórkowa technika dekoracji. Częstym motywem używanym przez Ostrogotów a później przez Wizygotów jest schematyczny rysunek orła lub dwóch kruków - ptaków występujących w mitologii germańskiej. W takim kształcie wykonywano z pozłacanego brązu lub innych metali fibule ozdobione barwnymi kamieniami. Innym, często spotykanym wzorem są dwuelementowe zapinki złożone z górnej części w kształcie kwadratu oraz dolnej w kształcie gruszki, które łączył element w kształcie półksiężyca. Najstarsze wyroby zdobią ryte ornamenty geometryczne, późniejsze wykonywano stosując znaną także w sztuce bizantyjskiej technikę filigranu i komórkową.
Wraz z chrystianizacją Irlandii wciąż żywa sztuka celtycka wniosła swój wkład do sztuki wczesnego średniowiecza. W wyrobach złotniczych wykonywanych przez iryjskich rzemieślników występują plecionki złożone z linii spiralnych ułożonych w bardzo skomplikowane ornamenty. Zakonnicy z klasztorów irlandzkich prowadząc działalność misyjną na terenie Szkocji i Anglii przenieśli tam swoje tradycje artystyczne i poznali osiągnięcia sztuki germańskiej i nordyckiej, która dotarła na te ziemie wraz z najeźdźcami z Saksonii. Po najazdach wikingów tradycje iryjskie zostały wzbogacone o wpływy sztuki skandynawskiej, która już w znacznie wcześniej (nawet w epoce żelaza) korzystała z tradycji celtyckich. W czasach Cesarstwa Rzymskiego do sztuki skandynawskiej przeniknęły figuralne dekoracje używane przez artystów rzymskich a poprzez Kijów i Nowogród dotarły wpływy bizantyjskie. Dzieła tego okresu zdobią plecionki i przedstawienia figuralne nawiązujące do sag wikingów (np. stele z Tägelgarda w Szwecji).
Karol Wielki gromadząc na swoim dworze uczonych i artystów z różnych rejonów ówczesnego świata zainicjował próbę ponownego ujednolicenia stylu w ramach swojego cesarstwa. W jego państwie przenikały się wpływy świata antycznego, kultury wczesnochrześcijańskiej, osiągnięcia sztuki germańskiej i iryjskiej. Na dworze Karola Wielkiego znalazł schronienie biskup wizygocki Teodulf a przełożonym szkoły w Yorku został anglosaski duchowny Alkuin, złotnikiem Akwizgranu i biografem władcy był frankijski opat benedyktyńskiego klasztoru w Fuldzie. Do dekoracji kościołów sprowadzano artystów z Konstantynopola. Mecenat władcy pozwolił na rozwinięcie się pracowni złotniczych i szkół miniatorskich oraz na budowę nowych klasztorów i kościołów.
Do znanych zabytków sztuki preromańskiej należą:
wyroby frankijskie znajdujące się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Paryżu: skarby z wyposażenia grobu króla Childeryka I, m.in. miecz ozdobiony techniką komórkową; patena i kielich należące do merowińskiego skarbu z Gourdon
wyposażenia grobów z cmentarzyska Ostrogotów (w zbiorach Miejskiego Muzeum Sztuki Starożytnej w Turynie)
klejnoty ofiarowane kościołowi w Monza koło Mediolanu przez longobardzką królową Teodolindę (znajdują się w skarbcu katedry), m.in. złote oprawy ewangeliarzy i tzw. żelazna korona Longobardów (nazwa pochodzi od żelaznej obręczy łączącej złote, inkrustowane w kwiatowy wzór kamieniami, płytki zewnętrzne. Zgodnie z tradycją żelazną obręcz wykonano z jednego z gwoździ użytych podczas Ukrzyżowania Chrystusa. Od XV wieku uważana jest za koronę królów Longobardii użytą podczas koronacji Karola Wielkiego)
klejnoty ofiarowane przez królów wizygockich: krzyże i korony wotywne odkryte w Torredonjimeno koło Kordowy i w Guarrazar koło Toledo (z zbiorach Narodowego muzeum Archeologicznego w Madrycie; Pięcioksiąg Ashburnhama ozdobiony miniaturami (zachowało się tylko 18 całych kart z rękopisu). Rękopis pochodzi najprawdopodobniej z VII wieku. Nie jest pewne jego miejsce powstania. Łączony jest zazwyczaj z wizygocką Hiszpanią, ale mógł powstać w północnej Afryce, Italii lub Dalmacji. Obecnie znajduje się w Bibliotece narodowej w Paryżu.
Krzyż Anielski z 808 r. oraz Krzyż Zwycięstwa z 908 ozdobione techniką filigranu wzorowaną na sztuce longobardzkiej i merowińskiej. Zakończenia ramion oraz ich przecięcie dekorowane jest kamieniami szlachetnymi i emaliowanymi płytkami ułożonymi w medaliony. Krzyże przypominają klejnoty spotykane w sztuce karolińskiej.
miniatury mozarabskie - ilustracje do Komentarza do Apokalipsy św. Jana autorstwa mnicha Beatusa z Liébany z VIII wieku, wielokrotnie kopiowane przez innych artystów w IX-X wieku.
malarstwo miniaturowe Irlandii i Wysp Brytyjskich:
Księga z Durrow z końca VII wieku (w zbiorach Trinity College Library w Dublinie) ozdobiona geometrycznymi ornamentami przypominającymi wyroby z metalu zdobione techniką komórkową. Na kartach poprzedzających Ewangelie umieszczono miniatury symbolizujące ewangelistów otoczone ramami z plecionki
Księga z Lindisfarne, późniejsza niż Księga z Durrow, datowana na koniec VII wieku - ozdobiona ilustracjami złożonymi z form geometrycznych i stylizowanych ptaków i fantazyjnych zwierząt przeplatających się wzajemnie w abstrakcyjnych wzorach utworzonych z płynnych linii. Ułożony przez nie dywanowy wzór zdobi w całości cztery strony księgi a na pozostałych stronach układa się skomplikowane inicjały i ornamenty (w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie)
Księga z Kells (powstała ok. 800 roku) - przykład ilustracji iryjskich, w których celtyckie spirale i plecionki przeplatają się z motywami figuralnymi potraktowanymi w dowolny sposób (przez spłaszczenie, rozciągnięcie, skręcenie itp. dostosowujące je do wymogów ornamentu i krzywizn inicjałów). Księga znajduje się w zbiorach Trinity College Library w Dublinie.
wyroby złotnicze (w zbiorach Narodowego Muzeum Irlandii w Dublinie):
kielich z Ardagh, datowany na VIII wiek, ozdobiony precyzyjnie wykonaną plecionką na wstędze z pozłacanego brązu z umieszczonymi w niej ozdobnymi kawałkami kolorowego szkła i kamieni. Poniżej wstęgi umieszczono dwa medaliony, które podobnie jak uchwyty kielicha ozdobiono filigranem i kamieniami.
relikwiarz na dzwonek św. Patryka, wykonany z brązu, ozdobiony pozłacaną plecionką i kamieniami
procesyjny krzyż opactwa Cong, ozdobiony plecionką z medalionem na relikwie Krzyża Św. w miejscu przecięcia się jego ramion
pastorał opatów Clonmacnoise pokryty pozłacaną plecionką z rzędem miniaturowych zwierząt zdobiących jego krzwaśń
Statek wikingów z Osebergu (Norwegia) odnaleziony z 1903 był grobowcem dwóch kobiet. Jedna z nich to najprawdopodobniej królowa Aasa, babka Haralda Pięknowłosego. Spiralnie zakończony dziób statku kończy głowa węża. Brzegi dziobu pokrywa dekoracyjna plecionka z stylizowanych zwierząt. Przedmioty będące na wyposażeniu statku zdobione są motywami figuralnymi nawiązującymi do mitów skandynawskich oraz bogatymi filigranami w formie plecionki i stylizowanymi wyobrażeniami zwierząt a zwłaszcza ptaków, smoków, niedźwiedzi i psów.
zabytki sztuki karolińskiej
ołtarz w kościele Sant Ambrogio w Mediolanie. Cztery ściany składające się na okładzinę skrzyni ołtarza zdobią płaskorzeźby wykonane w złocie (część środkowa) i pozłacanym srebrze. Powierzchnie ścianek zostały podzielone na pola wypukłymi listwami ozdobionymi filigranem i szlachetnymi kamieniami. W polach umieszczono przedstawienia figuralne. Na skrzydłach po sześć scen z życia Chrystusa, w części środkowej umieszczono postać Chrystusa w mandorli, symbole ewangelistów w ramionach krzyża a w polach narożnikowych - postacie apostołów. Część tylną ozdobiono scenami z życia ś. Ambrożego, postać fundatora ołtarza i jego twórcy mistrza Vilviniusa.
brązowa statuetka przedstawiająca Karola Wielkiego na koniu (w zbiorach Luwru) datowana na ok. 860 r.
rzeźbiona w kości słoniowej oprawa Evangelium longum ozdobiona scenami z Wniebowzięcia Marii i wizerunkiem Chrystusa w owalnej mandrolii
ilustrowane karty Ewangelarzy (np. Ewangelarz koronacyjny, Ewangelarz Ady, Ewangelarz Godeskalka).
↔
Sztuka preromańska: wyjście z chaosu
Europa po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego to czas "wędrówek ludów", chaosu i upadku kultury. Wśród nielicznych w tym czasie przejawów twórczości artystycznej wyróżniają się dzieła związane z religią: ilustracje rękopisów malowane przez irlandzkich mnichów i budowle kościelne Wizygotów. Pierwszą próbę odzyskania splendoru sztuki rzymskiej podjęto w monarchii Karola Wielkiego.
Celtyckie plecionki
Germańskie i celtyckie ludy, które opanowały zachodnią Europę po upadku Rzymu, wyznawały chrześcijaństwo. Przeważnie brakowało im początkowo umiejętności nawet by naśladować osiągnięcia sztuki rzymskiej, wkrótce jednak wypracowały oryginalne formy twórczości. W Irlandii, gdzie kwitło niezwykle intensywne życie klasztorne, powstał silny ośrodek naukowy. Wielką wagę przywiązywano do przepisywania i ilustrowania świętych ksiąg. Ilustracje, tzw. iluminacje, charakteryzują się ciekawym, celtyckim zdobnictwem. Wirujące rozety, palmety, spirale i plecionki towarzyszą nielicznym przedstawieniom figuralnym, np. Ewangelistów. Prawdziwymi arcydziełami można nazwać zwłaszcza Book of Durrow z 690 r., czy Book of Kells z ok. 760.
W tym czasie na terenie opanowanej przez germańskich Wizygotów Hiszpanii i południowej Francji powstawały interesujące niewielkie budowle kościelne. Czasem pojawia się w nich oryginalny łuk w kształcie podkowy - wpływarchitektury arabskiej.
Renesans karoliński
Kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie (Niemcy), 796-804Państwo Karola Wielkiego było próbą odnowienia Cesarstwa Rzymskiego. Obejmowało tereny od Pirenejów po Łabę. Ożywienie kultury, jakie nastąpiło w tym państwie, nazywamy renesansem karolińskim. Po raz pierwszy od upadku Imperium podjęto wówczas w Europie próbę tworzenia wielkich, monumentalnych budowli. Wzorowano się na twórczości późnoantycznej, a także bizantyńskiej. Wzniesioną w latach 796-804 kaplicę pałacową w stolicy państwa Karola Wielkiego, Akwizgranie (dziś Aachen w Niemczech) wzorowano na kaplicach bizantyńskich, a zwłaszcza na kościele San Vitale w Rawennie. Była to budowla ośmioboczna, nakryta kopułą. Harmonią i proporcjami nie dorównuje budowlom późnoantycznym.
Nie zachowała się niestety żadna z wielkich bazylik wznoszonych w tym czasie. Wiadomo jednak, że plan tych kościołów w kształcie łacińskiego krzyża, akcentowanie w bryle budowli przecięcia naw podłużnych z poprzeczną, czyli transeptu znajdzie rozwinięcie w późniejszych stuleciach, w sztuce romańskiej. Można więc powiedzieć, że twórczość karolińska stworzyła przygotowanie i podstawy do rozwoju europejskiej wybitnej sztuki średniowiecznej.
Jeszcze większe osiągnięcia renesans karoliński miał w dziedzinie zapoczątkowanej przez irlandzkich mnichów - w malarstwie miniaturowym. W Ewangeliarzu Ebbona przedstawienia Ewangelistów cechuje pełna niepokoju i egzaltacji ekspresja rysów twarzy i całych postaci. Podobne tendencje znajdziemy w tzw. Psałterzu Utrechckim. Dzieła te, zaliczane do tzw. szkoły z Reims, powstawały równolegle z innymi, mniej ekspresyjnymi, lecz również interesującymi, związanymi z tzw. szkołą z Tours.
Renesans ottoński
Po upadku monarchii Karola Wielkiego znów doszło w znacznej cześci Europy do regresu kultury. Nie wszędzie jednak. Coraz więcej kościołów budowano w południowej Italii, Lombardii, na wybrzeżu dalmatyńskim, w dolinach Renu i Rodanu, w Burgundii, Dolnej Langwedocji, Katalonii i Asturii. W ostatnim stuleciu pierwszego tysiąclecia w architekturze tych kościołów pojawiły się nowe tendencje, które naukowcy zwą preromanizmem. W tym samym czasie w Niemczech kontynuowano tradycje twórczości karolińskiej. Okres ten nazywamy renesansem ottońskim.
Kościoły preromańskie były niewielkimi budowlami z apsydą. Z zewnątrz zaczęto stosować zdobnictwo - podział ścian lizenami (płaskorzeźbionymi pasami) czy arkadowe fryzy. W Katalonii i Asturii (północna Hiszpania) pojawiają się sklepienia.
Dla renesansu ottońskiego reprezentatywna jest bazylika św. Michała w Hildesheim. W 1015 roku biskup Bernward ufundował do niej brązowe drzwi, które można uznać za początek typowej później w architekturze romańskiej dydaktycznej roli budowli. Na drzwiach w ośmiu kwaterach znalazły się sceny obrazujące dzieje stworzenia świata i grzechu pierworodnego oraz dzieje męki Chrystusa.. Akcja opowieści - jak w komiksie - rozgrywa się w pełnych napięcia skrótach. W ten sposób wierni, którzy z powodu analfabetyzmu nie mogli czytać Pisma Świętego, dowiadywali się w skrótowy sposób prawd w nim zawartych.
Jak pisał wybitny polski historyk sztuki Jan Białostocki ("Sztuka cenniejsza niż złoto", Warszawa 1963): "W surowej pustce, której nie mogą nasycić życiem ornamentalne wspomnienia drzew, wijący się pomiędzy złem i dobrem ludzie stanowią obraz wbijający się w pamięć nawet dzisiejszego widza. Jakże sugestywnie dzieło takie musiało przemawiać do wiernych, wkraczających z lękiem do wspaniałego Domu Bożego!"
Sztuka romańska
(styl romański, romanizm) - pojęcie odnoszące się do stylu w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI - XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (XI - XII wiek). Wkrótce (X w. - XIII w.) zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód.
Romanizm w Europie
Architektura romańska rozwijała się od X- XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.
Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.
Malarstwo i rzeźba
Rzeźba romańska wykonywana była najczęściej w kamieniu, rzadziej z drewna i brązu. Charakterystyczną jej cechą było to że była nierozerwalnie związana z architekturą. Najczęściej wypełniała miejsca na portalach, w tympanonach i zagłębieniach muru. Umieszczano ją również na kapitelach i trzonach kolumn. Tematyką rzeźby romańskiej była przede wszystkim hagiografia oraz sceny ze starego testamentu przeplatane motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Często rzeźbiono również Biblia Pauperum. W rzeźbie romańskiej stosowano tzw. prawo ram które kazało komponować postacie ludzkie tak aby mieściły sie one w kwadracie. Efektem tego prawa były nierealistyczne proporcje przedstawianych sylwetek.
Rzeźba jest podporządkowana architekturze. Głównym jej zadaniem staje się ukazanie boskiego tryumfu nad złem. Koncentrowała się przede wszystkim w tympanonach nad portalami, gdzie zazwyczaj przedstawiano postać Chrystusa. Bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji ( np. Moissac, Vézelay, Souillac) czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers). Szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźbiarska katedry w Autun, dzieło Gislibertusa. Znakomitym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech był B. Antelami. W Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden).
Malarstwo także pozostawało na usługach doktryny kościoła. Malowidła ścienne wypełniały ściany kościołów, we Włoszech popularne były przedstawienia w postaci mozaik. Pozostałości są zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe), Niemiec (Schwarzrheindorf), północnej Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).
Również rękopisy wykonywane i ozdabiane w skryptoriach osiągnęły wysoki poziom artystyczny, zwłaszcza popularne iluminacje reprezentacyjnych dzieł.
Niemcy:
Sztuka ottońska
od ok. poł. X do poł. XI w.; nazwana od imienia 3 kolejnych cesarzy z dynastii saskiej; źródłem inspiracji była gł. sztuka karolińska; w architekturze częsty był typ trójnawowej bazyliki z nawą poprzeczną i zredukowanym westwerkiem (kościół Św. Michała w Hildesheim), także budowle na planie centralnym nawiązujące do kaplicy akwizgrańskiej; malarstwo miniaturowe charakteryzowały linearyzm form, kontrasty barwne, ekspresja gestów i póz (Ewangelistarz Egberta, Ewangeliarz Ottona III); najwyższy poziom osiągnęły skryptoria w Reichenau, Trewirze i Kolonii; rozwijała się też rzeźba w kości słoniowej, złotnictwo (antependia ołtarzowe: fundacji ces. Ottona III dla katedry w Akwizgranie i Henryka II dla katedry w Bazylei), odlewnictwo (brązowe drzwi katedry w Hildesheim); na okres ten przypadają też początki rzeźby kultowej (tzw. Złota Madonna z Essen, krucyfiks arcybpa Gerona).
Architektura:
Genrode
Hildesheim ( św. Michał)
Essen
Magdeburg (katedra I)
Kolonia (św. Pantaleon, św. Apostołów, NMP na Kapitolu - krypta)
Merseburg (katedra I)
Paderborn (kaplica św. Bartłomieja)
Malarstwo:
- freskowe - Reichenau - Oberzell
- miniatorstwo - szkoły:
Trewir - Codex Egberti, Registrum Gregorii
tzw. Grupa Liuthara
Echternach
Kolonia - Ewangeliarz Hitdy
Rzeźba i rzemiosło:
dzieła rzeźby z brązu (fundacje bpa Bernwarda dla Hildesheim; drzwi brązowe z Augsburga)
krucyfiks Gerona
Madonna z Essen
złoty ołtarz z Bazylei
okładki kodeksów ( ewangeliarz z Echternach)
relikwiarze
krzyż tzw. Lotara
korony cesarzy niemieckich
Romanizm i późny romanizm
Dynastia salicka: Ród ksiażąt frankońskich panujący w Niemczech w latach 1024-1125.
Władcy Niemiec z dynastii salickiej:
1024-1039 Konrad II (cesarz od 1027)
1039-1056 Henryk III (cesarz od 1046)
1056-1105 Henryk IV (cesarz od 1084)
1105-1125 Henryk V (cesarz od 1111)
Panowanie pierwszych dwóch władców z tej dynastii to apogeum potęgi średniowiecznego Świętego Cesarstwa Rzymskiego, w skład którego wchodziły:
Królestwo Niemiec (od 962)
Królestwo Włoch (od 962)
Królestwo Czech (od 962)
Królestwo Burgundii (od 1034)
Zwierzchnictwo cesarza rzymsko-niemieckiego w tym okresie uznawały również Polska, Węgry, Chorwacja, Dania, Neapol.
Panowanie dwóch ostatnich władców to okres stagnacji politycznej, regresu, walki z papiestwem, wojen domowych wewnątrz Niemiec, panowanie antykrólów, upadek prestiżu i powagi cesarskiej w Europie.
Dynastia sztaufijska:
Na scenę dziejową Staufowie weszli w 1076 roku wraz z Fryderykiem Staufem, który towarzyszył cesarzowi Henrykowi IV w jego pokutniczej pielgrzymce do Canossy i został za to wyniesiony do stanu szlacheckiego. Cesarz z dynastii Staufów Fryderyk I Barbarossa, który w 1190 roku w dziwnych okolicznościach utonął podczas III wyprawy krzyżowej, znacznie rozszerzył obszar władania swojego rodu. Jego następcy zaś powiększyli granice Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Ród Staufów zniknął ze średniowiecznej sceny w 1268 roku, kiedy to 15-letniemu wówczas Konradinowi, który udał się do Włoch, by tam egzekwować swoje roszczenia do rodowego dziedzictwa, ucięto głowę.
Inne źródło: Hohenstaufowie, Staufowie, dynastia książąt Szwabii (od 1079), królów i cesarzy niemieckich (1138-1254), królów Sycylii (1194-1268). Nazwa dynastii wywodzi się od rodowego zamku Hohenstaufen w Wirtembergii.
Począwszy od pierwszego króla niemieckiego z rodu Hohenstaufów, Konrada III, prowadzili długoletnią walkę z Welfami, usamodzielniającymi się książętami w Niemczech, oraz z papiestwem i miastami włoskimi o władzę w Italii.
Szczytem potęgi Hohenstaufów były rządy cesarza Fryderyka I Barbarossy (1152-1190) oraz Henryka VI, który przez małżeństwo z Konstancją (1186) uzyskał dla Hohenstaufów Sycylię i południowe Włochy.
Ze śmiercią Henryka VI (1197) rozpoczął się stopniowy zmierzch dynastii, mimo przejściowej świetności za panowania Fryderyka II. Ostatnim księciem szwabskim z dynastii Hohenstaufów był wnuk Fryderyka II, Konradyn, zmarły w 1268.
Architektura:
- budownictwo ceglane: - Jerrichow , Lehnin
- budowle centralne - Schwarzrheindorf
- budowle centralno-bazylikowe - Kolonia:
NMP na Kapitolu
Św. Marcin
Św. Apostołów
- bazyliki:
Hersfeld
Alpirsbach
Spira - katedra
Moguncja - katedra
Maria Laach
Quedlinburg
Paulinzella
Königslutter
- palatia i zamki:
Wartburg
Goslar
Norymberga
Malarstwo:
- Hortus deliciarum Herrady z Landsberg
- strop malowany z Zillis (Szwajcaria) i Hildesheim
- retabulum Soest
- freski empory w Gurk (Austria)
Rzeźba:
- Madonna z Paderborn
- drzwi drewniane z Kolonii
- dekoracje pn portalu św. Jakuba w Regensburgu (Ratyzbona)
- Złota Brama we Freiburgu
- Ukrzyżowania tzw. Saskie (Wechselburg, Halberstadt, Freiberg)
- stalle w Halberstadt i Hildesheim
Francja:
Teorie:
tzw. szkół regionalnych
tzw. pierwszej sztuki romańskiej
“stylu kluniackiego”
Architektura:
- kościoły pielgrzymkowe na trasie do Santiago de Compostela
- przykłade regionalne: Burgundia:
Cluny
Tournus
Vezelay
Autun
St. Benoit-sur-Loire
- Owernia:
Clermont -Ferrand
Issoire
St.-Nectaire
Orcival
Tuluza
Conques
St.-Gilles-du-Gard
Arles
- Poitou:
Poitiers
Chauvigny
Saintes
Fontevrault
Cahors
Perigeux
Angouleme
Aulnay
Moissac
Souillac
- Normandia:
Caen
Jumieges
Mont-St.-Michel
Malarstwo:
- freski w St.-Savin-sur-Gartempe
- haftowana opona z Bayeux
Rzeźba:
- architektoniczna (według miejsc wyróżnionych)
- kapitel figuralny, ikonografia, prawo ram i funkcji
Włochy:
Specyfika warunków rozwoju - tradycje antyczne, bizantynizm, gł. Regiony artystyczne.
Architektura:
- Pomposa
- Monte Cassino
- Piza - katedra
- Florencja - San Miniato
- Como - S. Abbondio
- Mediolan - S. Ambrogio
- Pavia - S. Michele
- Parma
- Lucca
- Wenecja - S. Marco
- Cefalu
- Palermo
- Monreale
Malarstwo:
- Rzym - S. Clemente
- Anagni - katedra
- toskańskie krucyfiksy malowane
Rzeźba:
- Wiligelmo z Modeny
- mistrz Niccolo (Ferrar, Werona)
- Bonano Pisano
- Benedetto Antelami
Anglia:
Podobieństwa i różnice z Normandią - katedra w Canterbury i Durham; Peterborough
Hiszpania:
→architektura wizygocka:
S. Juan de Banos
S. Maria de Naranco
→achitektura muzułmańska: meczet w Kordobie
→sztuka romańska:
architektura i rzeźba:
- kościoły:
Amer
Canigou
Santiago de Compostela
Ripoll
Leon,
S. Domingo de Silos
Malarstwo:
Tahull,
Leon,
Tarassa