Historia Polski (1572-1697)
Henryk Walezy - obraz Jana Matejki
Jan Matejko - Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. elekcja 1573.
Pacta conventa
Rzeczpospolita po unii lubelskiej
Zygmunt III Waza - portret Marcina Kobera
Rzeczpospolita w 1635
Portret Bohdana Chmielnickiego
Rzeczpospolita w czasach potopu (1655-1660). Tereny okupowane przez Szwedów oraz Rosjan i Kozaków.
Rzeczpospolita w XVII wieku
Brodero Matthiesen - Stefan Czarniecki
Wjazd Jana III Sobieskiego do Wiednia
Rzeczpospolita w 1686
Historia Polski w latach 1572-1697 - okres od objęcia tronu przez wybranego w drodze wolnej elekcji Henryka Walezego do śmierci Jana III Sobieskiego i objęcia tronu przez Augusta II Mocnego. W tym okresie Rzeczpospolita Obojga Narodów, złożona z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, była jednym z największych państw Europy, osiągając w 1634 powierzchnię ok. 990 tysięcy kilometrów kwadratowych. Pierwszym królem elekcyjnym został francuski książę Henryk Walezy (panował 1573-1574), który po kilku miesiącach panowania uciekł do Francji, by objąć tamtejszy tron. Stefan Batory, panujący w latach 1576-1586, odniósł sukces w wojnie z Rosją o Inflanty. Przeprowadził też reformę wojskowości. Kolejni władcy elekcyjni, pochodzący ze szwedzkiej dynastii Wazów: Zygmunt III Waza (1587-1632) oraz jego synowie - Władysław IV (1632-1648) i Jan Kazimierz (1648-1668) prowadzili wojny ze Szwecją, Rosją, Turcją oraz podległymi jej Tatarami. Kraj wyniszczały też powstania kozackie. Doprowadziło to do wyniszczenia i spadku międzynarodowej pozycji państwa, utraty wielkich terytoriów oraz narastającej anarchii, wewnętrznego chaosu i samowoli magnatów. Prawdziwym, ale krótkotrwałym sukcesem tamtego czasu było zdobycie Moskwy (1610).
Sytuację pogorszyło jeszcze krótkie panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673). Dopiero Jan III Sobieski (1674-1696), wielki wódz i polityk, rozpoczął naprawę państwa. Sławę w Europie zapewniły mu liczne zwycięstwa nad Turkami (m.in. odsiecz wiedeńska z roku 1683). Wobec sprzeciwu magnatów w gruzach legły jego plany reformy anarchicznego ustroju i odzyskania mocarstwowej pozycji Rzeczypospolitej. Doprowadziło to do rozbiorów i upadku państwa polsko-litewskiego w XVIII wieku.
Pierwsza wolna elekcja
7 lipca 1572 roku umarł bezpotomnie Zygmunt II August, ostatni męski przedstawiciel dynastii Jagiellonów. Władzę w państwie na czas bezkrólewia objął interrex, prymas Polski Jakub Uchański, mianowany na zjeździe w Kaskach 25 października 1572, wykluczając tym samym kandydaturę marszałka wielkiego koronnego Jana Firleja. Zwołał on sejm konwokacyjny (convocatio - zgromadzenie), na którym postanowiono, że wybór władcy odbędzie się w tzw, wolnej elekcji (viritim), tj. takiej, w której udział będzie mógł wziąć każdy szlachcic. Na miejsce elekcji wyznaczono Warszawę. Oprócz tego powołane zostały tzw. konfederacje kapturowe, które na czas bezkrólewia przejęły sądownictwo. Pokój religijny zagwarantowała konfederacja warszawska z 28 stycznia 1573. O tron polski ubiegali się: arcyksiążę austriacki Ernest Habsburg, car moskiewski Iwan IV Groźny i jego syn Fiodor, król szwedzki Jan III Waza oraz książę Henryk de Valois, brat króla Francji Karola IX.
11 maja 1573 na polu elekcyjnym we wsi Kamień pod Warszawą szlachta obrała królem Henryka Walezego, a to głównie dzięki istnieniu w Rzeczypospolitej silnego stronnictwa profrancuskiego oraz talentowi dyplomatycznemu posła francuskiego Jana de Monluca, biskupa Walencji. W imieniu Henryka Monluc podpisał trzy dokumenty, regulujące jego elekcję. Były to artykuły henrykowskie, pacta conventa oraz postulata polonica. Dotyczyły one m.in. przestrzegania przez króla najważniejszych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, nienaruszalności praw i wolności szlacheckich oraz wolnej elekcji, zapewnienia pokoju religijnego, zawarcia wiecznego przymierza polsko-francuskiego oraz corocznego przekazywania z francuskich majątków Henryka sumy 450 tysięcy florenów na potrzeby Rzeczypospolitej. Odtąd musiał je zaprzysiąc każdy kolejny władca elekcyjny przed wstąpieniem na tron. Oficjalne ogłoszenie wyboru Francuza nastąpiło 16 maja. 22 sierpnia w Paryżu nastąpiło spotkanie polskiego poselstwa z elektem. Wykorzystując nieporozumienia między posłami, zdołał on przeforsować większość korzystnych dla siebie zmian w zobowiązaniach Monluca. Według legendy Henryk zaprzysiągł postanowienia dopiero wtedy, gdy jeden z posłów otwarcie stwierdził: Jeśli nie przysięgniesz, nie będziesz rządził. Ostatecznie Walezjusz zaprzysiągł artykuły, pacta conventa i postulaty, ale z wieloma korzystnymi dla siebie korektami. We wrześniu 1573 roku Henryk wyjechał z Paryża i przez kraje niemieckie dotarł do Polski. Koronacja nowego władcy nastąpiła 21 lutego 1574 na Wawelu.
Panowanie Henryka Walezego (1573-1574)
Szybko okazało się, iż panowanie Walezjusza nie będzie łatwe. Wybuchł spór pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami konfederacji warszawskiej. Sejm koronacyjny zakończył obrady bez ważniejszych uchwał wobec sporu senatorów z przedstawicielami izby poselskiej o niektóre postanowienia pacta conventa. Król, który nie znał łaciny, ale tylko francuski i włoski, nie mógł porozumieć się z poddanymi i senatorami. Zaczął się więc otaczać Francuzami, a od Polaków stronił. Powszechne oburzenie wzbudziło wprowadzenie na dwór francuskich zwyczajów. Mimo wszystko Henryk planował wiele reform, z których wobec sprzeciwu szlachty wprowadzono jedynie usprawnienie prac kancelarii królewskiej. W gruzach legły plany sejmu małżeństwa króla z infantką Królestwa Polskiego - królewną Anną Jagiellonką. Henryk unikał ożenku z powodu różnicy wieku między nim a Anną. Król planował zresztą związek z córką króla Jana III Wazy. Dążył też do obalenia testamentu Zygmunta Augusta i przejęcia rozległych dóbr Anny, którymi faktycznie w tajemnicy dysponował.
Ucieczka króla
W połowie 1574 roku zmarł Karol IX. Sytuacja we Francji była niespokojna. Zanosiło się na wojnę domową. Senatorowie doradzili Henrykowi starania o zgodę sejmu na wyjazd z kraju. Jednak, słuchając swoich francuskich towarzyszy, w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku król uciekł z Polski wraz z kilkoma Francuzami. Rano dotarli oni do Zatora i przekroczyli Wisłę pod Oświęcimiem, po czym zniszczyli most, by utrudnić pościg. Ucieczka monarchy została szybko zauważona. W Krakowie wybuchły zamieszki, zraniono kilku Francuzów. W pościg ruszyło wojsko i Tatarzy. W Pszczynie króla dogonił Jan Tęczyński, podkomorzy krakowski, jednak nie udało mu się namówić władcy do powrotu. Przez Wiedeń, Mediolan i Turyn Henryk dotarł do Paryża i został królem Francji jako Henryk III. Nie zamierzał wracać do Polski, choć szlachta wzywała go do powrotu. Mimo że do końca życia używał tytułu króla polskiego, popierał wybór nowego władcy Rzeczypospolitej. Zginął zasztyletowany w 1589 w czasie oblężenia Paryża.
Panowanie Stefana Batorego (1576-1586)
Podwójna elekcja
Po ucieczce Walezego szlachta polska początkowo czekała na powrót króla, lecz wkrótce zdała sobie sprawę, iż jest on niezbyt realny. Na zjeździe generalnym w Stężycy, na przełomie maja i czerwca 1575 roku ogłoszono oficjalną detronizację Henryka Walezego, początek bezkrólewia i przygotowania do nowej elekcji. Swoje kandydatury zgłosili: cesarz rzymsko-niemiecki Maksymilian II Habsburg, carewicz moskiewski Fiodor, poseł cesarski Wilhelm z Rozemberga, książę Ferrary Alfons II d'Este oraz książę Siedmiogrodu Stefan Batory. 12 grudnia 1575 królem obrany został Maksymilian, popierany przez magnaterię i duchowieństwo, zaś 15 grudnia szlachta ogłosiła królem Annę Jagiellonkę i Stefana Batorego jako jej męża. Batorego popierał też potężny magnat Jan Zamoyski. Szlachta zabezpieczyła Kraków jako miejsce koronacji i zwołała pospolite ruszenie w obronie Stefana i Anny. Uniknięto jednak wojny, gdyż Habsburg wkrótce zmarł. Batory 16 lutego 1576 zaprzysiągł pacta conventa i 1 maja 1576 roku na Wawelu biskup kujawski Stanisław Karnkowski dokonał koronacji monarszej pary: Stefana Batorego i Anny Jagiellonki.
Panowanie
Stefan I szybko pokonał zwolenników Habsburga. Za cenę potwierdzenia tzw. statutów Karnkowskiego król zdobył poparcie potężnego Gdańska. W wyniku zajęcia Połocka i Inflant przez Iwana IV Groźnego wybuchła wojna z Moskwą. W wyniku kampanii Batory podbił Połock w 1579, Wielkie Łuki w 1580. W 1581 dotarł do Pskowa, lecz nie zdobył go. W wyniku rozejmu zawartego w 1582 roku w Jamie Zapolskim Rosja musiała oddać Inflanty oraz zrzec się ziemi połockiej. Batory utworzył piechotę wybraniecką, ustanowił rejestr kozacki, ustalił podział jazdy na: ciężkozbrojną husarię, chorągwie kozackie i jazdę lekką. Batory miał ambitne plany: za namową papieży Grzegorza XIII (1572-1585) i Sykstusa V (1585-1590) obiecujących rekompensatę finansową rozpoczął przygotowania do wojny z Turcją. W tym celu najpierw chciał pokonać Moskwę, aby następnie połączone siły skierować przeciw Turcji i uwolnić od zależności Turcji Siedmiogród lub całe Węgry. Wszystkie te plany przekreśliła śmierć monarchy w 1586 roku.
Rządy Zygmunta III Wazy (1587-1632)
Po śmierci Stefana Batorego królem został wybrany Zygmunt III Waza. Zygmunt został królem Szwecji w 1594 roku po śmierci swego ojca Jana III Wazy. Władca, który był zagorzałym katolikiem, był niepopularny w Luterańskiej Szwecji. W 1599 roku Zygmunt został zdetronizowany, a królem został jego stryj Karol IX Sudermański. Rok później Zygmunt ogłosił inkorporacje szwedzkich Inflant do Polski. Karol IX Sudermański odczytał to jako pretekst do wojny.
Dominum Maris Baltici - panowanie nad Bałtykiem
W 1605 roku wojska Polskie dowodzone przez hetmana Jana Karola Chodkiewicza pokonały Szwedów w bitwie pod Kircholmem. W 1621 roku Szwedzi zajęli Rygę, wykorzystując zaangażowanie Zygmunta w wojnę z Turcją. W 1622 roku zawarto rozejm w Mitawie. Na jego mocy Szwecja zachowywała większość Inflant, a Rzeczypospolitej pozostała jedynie Kurlandia. Szwedzi dowodzeni przez swego króla i doskonałego dowódcę Gustawa Adolfa pokonali armię Rzeczypospolitej pod Gniewem w 1626 roku. W 1627 roku flota Rzeczypospolitej pokonała flotę Szwedzką w bitwie pod Oliwą. Flotą Rzeczypospolitej dowodził admirał Arend Dickmann. Siły Rzeczypospolitej wsparte posiłkami austriackimi pokonały wojska szwedzkie pod Trzcianą. To zwycięstwo oraz działania Francji, która dążyła do wystąpienia Szwecji przeciw Habsburgom, doprowadziły do zawarcia rozejmu w Altmarku (Starym Targu). Na jego mocy Szwedzi zatrzymali większość Inflant oraz porty Prus Królewskich i Prus Książęcych z wyjątkiem Gdańska, Królewca i Pucka, jednak mogli pobierać cła z handlu gdańskiego, co znacznie powiększyło ich dochody i umożliwiło kontrolowanie polskiego handlu morskiego. Zajęcie strategicznych wybrzeży Bałtyku zdecydowanie ułatwiło Szwedom walkę z Habsburgami podczas wojny trzydziestoletniej. Wojna ze Szwecją doprowadziła Rzeczpospolitą do katastrofy ekonomicznej. Utrata Rygi oraz cła narzucone na miasta portowe załamały morski eksport. Gwałtowny spadek ceny zboża wywołał kryzys ekonomiczny. Flota Zygmunta, którą wysłał na pomoc Habsburgom, została zniszczona w Wiśmirze w roku 1632. W tym samym roku umarł Zygmunt III Waza.
Dymitriady - ekspansja na wschód. Etap pierwszy 1609-1619
W 1584 roku umarł car Rosji Iwan IV Groźny. Car osierocił dwóch synów: Fiodora i Dymitra. Fiodor był chory psychicznie, a Dymitr był jeszcze dzieckiem. Faktyczna władza spoczęła w ręku szwagra Fiodora I [1584-1598] Borysa Godunowa (1598-1605). Klęska nieurodzaju w latach 1601-1603 doprowadziła do licznych konfliktów pomiędzy chłopami a szlachtą rosyjską (bojarami). W 1603 roku wybuchło powstanie chłopskie: rozpoczął się okres Dymitriad. Nowo wybrany car Wasyl Szujski (1606-1610) zawarł sojusz ze Szwecją, Zygmunt wykorzystał to jako pretekst do rozpoczęcia wojny. W 1610 roku doszło do bitwy pod Kłuszynem. Niewielkie, bo liczące zaledwie 7 tys. ludzi siły Rzeczypospolitej rozbiły pięciokrotnie większe siły rosyjskie. Wojskami Rzeczypospolitej dowodził hetman Stanisław Żółkiewski. Po tym zwycięstwie Rosjanie zaproponowali tron Władysławowi pod warunkiem, że przejdzie na prawosławie. Propozycję tę odrzucił Zygmunt i zażądał tronu dla siebie samego. Na takie rozwiązanie kategorycznie nie zgadzali się Rosjanie. W Rosji okres od 1598 do 1613 nazywany jest „Wielką Smutą”. W 1613 roku carem został Michał Fiodorowicz Romanow, założyciel nowej dynastii, która panowała aż do roku 1917. Wojna polsko-rosyjska zakończyła się podpisaniem rozejmu w Dywilinie w roku 1618; jego postanowienia weszły w życie rok później. Na jego mocy Rzeczpospolita odzyskała Smoleńsk oraz ziemię czernihowską i siewierską. Postanowienia rozejmu dywilińskiego potwierdził pokój w Polanowie zawarty w roku 1634 z tą różnicą, że Władysław musiał zrzec się pretensji do tronu rosyjskiego.
Wojna z Turcją. Etap pierwszy 1620-1621
Imperium Osmańskie utrzymywało pokojowe stosunki z Rzecząpospolitą do roku 1619, kiedy to lisowczycy dokonali dywersyjnej akcji w Siedmiogrodzie. Hetman Żółkiewski, wyprzedzając atak turecki, wkroczył do Mołdawii. Siły Rzeczypospolitej zostały pokonane - Żółkiewski zginął. W 1621 roku w obozie pod Chocimiem siły hetmana Jana Karola Chodkiewicza stawiły opór siłom tureckim. Również tam podpisano rozejm, na mocy którego Rzeczpospolita musiała zrezygnować ze swoich wpływów w hospodarstwach naddunajskich i zobowiązywać się do powstrzymywania najazdów Kozaków na ziemie tureckie, natomiast Turcy musieli zobowiązać się do powstrzymania łupieżczych najazdów Tatarów.
Wojna z Kozakami - powstanie Chmielnickiego 1648-1667
Władysław IV, planując wyprawę przeciw Turcji, chciał rozszerzyć rejestr lub utworzyć autonomiczne państwo dla Kozaków. Planom tym sprzeciwił się Sejm. Sytuację tę wykorzystał Bohdan Chmielnicki. Do wzniecenia powstania pchnął go konflikt ze szlachcicem Czaplińskim, który zabrał mu gospodarstwo. Chmielnicki zawarł sojusz z chanem tatarskim. Zbuntowani Kozacy nierejestrowi i rejestrowi, którym zalegano z wypłatą żołdu, wsparci oddziałami tatarskimi pod dowództwem Tuhaj beja pokonały siły Rzeczypospolitej pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. W sierpniu 1649 siły Jeremiego Wiśniowieckiego zostały oblężone w twierdzy Zbaraż. Siły kozackie zostały otoczone przez odsiecz króla Jana Kazimierza, przyrodniego brata Władysława, który zmarł w 1648 roku. Tylko dzięki Jerzemu Ossolińskiemu, który przekupił chana tatarskiego, doszło do ugody z Chmielnickim. Otrzymał on tytuł hetmana wojska zaporoskiego, a liczbę kozaków rejestrowych zwiększono dwukrotnie z 20 do 40 tysięcy. W 1651 roku armia Jana Kazimierza, licząca 60 tysięcy żołnierzy, rozbiła armię Kozaków pod Beresteczkiem. Skutkiem tego zwycięstwa było zmniejszenie rejestru do 20 tysięcy i ograniczenie terenu kozackiego do województwa kijowskiego. Ugodę podpisano w Białej Cerkwi. Jednak nie przetrwała ona długo. W 1652 roku doszło do bitwy pod Batohem, zakończonej zwycięstwem Kozaków i pogromem armii polskiej. W 1654 roku Kozacy zawarli ugodę z Rosją w Perejasławiu. Tym samym wojna polsko-kozacka przekształciła się w wojnę polsko-kozacko-rosyjską.
Wojna z Rosją. Etap drugi - 1654-1667
Carska armia licząca 200 tysięcy żołnierzy zajęła Smoleńsk, Białoruś z Mińskiem oraz część Litwy z Wilnem i Grodnem. Wojska kozackie wsparte posiłkami rosyjskimi otoczyły Lwów, zajęły Lublin i dotarły aż do Wisły. Dalsze działania Rosjan powstrzymał najazd Szwedów. Rosja obawiała się wzrostu potęgi Szwecji w basenie Morza Bałtyckiego i zdecydowała się zawrzeć rozejm z Rzecząpospolitą. Ugodę podpisano w Niemierzy. Chmielnicki miał ambitne plany. Chciał uniezależnić się od Rosji, dążył do porozumienia ze Szwedami i Siedmiogrodzianami. Następca Chmielnickiego Jan (Iwan) Wyhowski zawarł ugodę z Rzecząpospolitą w Hadziaczu. Na mocy ugody miało zostać utworzone państwo kozackie z trzech województw: kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego z własnymi urzędnikami hierarchią kościelną i wolnościami szlacheckimi dla starszyzny kozackiej, jednak ugoda nigdy nie weszła w życie, a Wyhowski został obalony. Walkę o panowanie nad Ukrainą wznowiła Rosja. Wojska polskie pokonały rosyjskie siły pod Połonką i Cudnowem, a także odzyskały Wilno i zajęły całą Ukrainę. Zwycięstwa nie zostały wykorzystane, ponieważ zabrakło funduszy na wypłacenie zaległego żołdu i wojsko ogłosiło konfederację. Z Moskwą zawarto rozejm w Andruszowie w 1667. Na jego mocy Rosja zatrzymała ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską, a także lewobrzeżną Ukrainę oraz Kijów. Postanowienia rozejmu andruszowskiego potwierdził podpisany w 1686 roku pokój Grzymułtowskiego.
Potop szwedzki 1655-166
W 1655 roku 40-tysięczna armia szwedzka wkroczyła do Rzeczypospolitej. Wielkopolskie pospolite ruszenie skapitulowało bez walki pod Ujściem. Janusz Radziwiłł i jego brat Bogusław zawarli w Kiejdanach unię ze Szwecją, uznając unię lubelską za niebyłą. Szwedzi opanowali niemal cały kraj oprócz pojedynczych twierdz takich jak: Jasna Góra, Gdańsk, Zamość.
Układ w Radnot 1656
Karol X Gustaw zawarł układ z Jerzym Rakoczym, Wilhelmem Hohenzollernem, Bogusławem Radziwiłłem i Bohdanem Chmielnickim. Na jego mocy Szwecja zatrzymywała Pomorze Gdańskie, Brandenburgia zabierała część Wielkopolski i Warmię, Siedmiogród południową część Korony z Warszawą. Chmielnicki - Ukrainę, a Bogusław Radziwiłł województwo nowogródzkie.
Traktaty welawsko-bydgoskie - 1657
Przyznawały Brandenburgii suwerenną władzę w Prusach Książęcych, zwierzchność lenną nad ziemią lęborsko-bytowską oraz prawo do przemarszu wojsk przez tereny Pomorza Gdańskiego. Potop szwedzki zakończył się pokojem podpisany w Oliwie 3 maja 1660. Na jego mocy Rzeczpospolita utrzymała swój stan posiadania nad Bałtykiem sprzed czasów potopu, potwierdzone zostały traktaty welawsko-bydgoskie, Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego.
Wojna z Turcją etap drugi 1669-1699
Jan Kazimierz abdykował w roku 1668, zmarł 4 lata później we Francji. Jego następcą został Michał Korybut Wiśniowiecki, syn Jeremiego Wiśniowieckiego [1669-1673. Sułtan turecki Mehmed IV zdobył twierdzę Kamieniec Podolski. Zawarto haniebny pokój w Buczaczu (1672 r.), na jego mocy Rzeczpospolita zrzekła się Podola, a ponadto zobowiązała się do płacenia corocznego haraczu, uznając się lennikiem sułtana. W 1673 umarł król Michał Korybut Wiśniowiecki. W bitwie pod Chocimiem Turcy ponieśli klęskę. Siłami Rzeczypospolitej dowodził hetman Jan Sobieski, który w 1674 roku obrany został królem. Po tym zwycięstwie Rzeczpospolita nie musiała płacić haraczu [rozejm w Żurawnie 1676]. Decydujący cios Sobieski zadał Turkom 12 września 1683 roku pod Wiedniem. Na mocy pokoju w Karłowicach podpisanego już po śmierci Sobieskiego w 1699 roku Rzeczpospolita odzyskała Podole. 17 czerwca 1696 roku zmarł Jan III Sobieski. Spowodowany tym wydarzeniem okres bezkrólewia był najdłuższy w historii Polski. W dniach 29 sierpnia - 28 września obradował sejm konwokacyjny, który pomimo prób jego zerwania, ustalił miejsce i czas wyboru nowego władcy. 15 września 1697 królem został August II Mocny. O koronę ubiegali się początkowo Jakub - syn Jana III Sobieskiego, a także francuski książę Conti.
Rządy Władysława IV Wazy
Władysław IV Waza rozpoczął swoje panowanie od przeprowadzenia reform: stworzył flotę wojenną, rozpoczął budowę portu we Władysławowie, powiększył wojska lądowe. Szwedzi przerażeni wizją nowej wojny przystali na przedłużenie rozejmu na 26 lat w warunkach korzystnych dla Rzeczypospolitej: Szwedzi wycofali się z miast pruskich, zrezygnowali z nakładania cła na Gdańsk, jednak utrzymali Inflanty z Rygą. Rozejm zawarto w Sztumskiej Wsi w 1635 roku.
Książęta i królowie polscy w okresie od 1572 do 1697
Imię |
Data panowania |
