wprowadzenie
Systemy szkolne w Unii Europejskiej różnią się między sobą pod wieloma względami ( np. ze względu na rodzaj zarządzania, sposób administrowania placówkami szkolnymi, struktury, preferowanie kształcenia ogólnego bądź zawodowego, orientacją czy dostępem do szkolnictwa wyższego ), posiadają jednakże wiele wspólnych celów i rozwiązań kształtowanych w ramach kontynentu europejskiego.
Za przykład dążenia do stworzenia harmonijnego systemu szkolnictwa wyższego w Europie może posłużyć współpraca w ramach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, a mianowicie deklaracja bolońska z czerwca 1999 roku. Deklaracja europejskich ministrów edukacji jest próbą podniesienia prestiżu uczelni europejskich w porównaniu z amerykańskimi, przyjęcia systemu porównywalnych stopni i tytułów akademickich, upowszechnienie punktowego systemu rozliczania osiągnięć studentów (ECTS European Credit Transfer System), a także dostosowania system kształcenia do potrzeb rynku pracy, poprawienia możliwości zatrudniania absolwentów oraz propagowania tematyki europejskiej w kształceniu. Zakłada wprowadzenie systemu szkolnictwa wyższego opartego na trzech cyklach kształcenia: co najmniej 3-letni cykl podstawowy, np. studia licencjackie oraz studia zaawansowane (graduate) z tytułem magistra (2 lata) i stopniem doktora (3 lata). Według Józefa Oleksyszyna, profesora Politechniki Wrocławskiej: „system boloński - trzystopniowy system edukacji - jest w zasadzie systemem amerykańskim. W systemie amerykańskim (i docelowo bolońskim, niezależnie czy to się nam podoba) decyzja co do tego, ile edukacji ma posiąść student, powinna być w jego ręku. Co więcej, jest on tego świadomy od samego początku, a system jest przejrzysty, oparty na klarownych kryteriach.”
Jak już była mowa na początku, systemy szkolnictwa w krajach UE różnią się. W swej pracy postanowiłyśmy wykorzystać przykład systemu edukacyjnego Szwecji, obecnie uznanym za najbardziej efektywny w Europie, do standardów którego chce dążyć większość krajów naszego regionu. (Tę opinię potwierdzają dane statystyczne - ponad 25% Szwedów w wieku 25-64 legitymuje się jakaś formą studiów - początek XXI wieku).
Szwedzki system edukacyjny, jako przykład europejskiego (skandynawskiego) modelu kształcenia.
We wszystkich krajach Unii Europejskiej rząd centralny odgrywa zasadniczą rolę w ustalaniu przepisów i podstawowych celów i zasad edukacji narodowej, tak publicznej jak i prywatnej. Również w Szwecji organizacją kształcenia zajmuje się państwo - rząd odpowiada za edukację jako całość, postępując zgodnie z zasadą „ zarządzania przez cele”. System zarządzania oświatą jest scentralizowany i o większości spraw na wszystkich poziomach - programach, dotacjach, siatkach godzin - decyduje rząd i parlament. Natomiast Ministerstwo Edukacji czuwa nad poprawnością realizacji rządowych dyrektyw.
Za organizowanie i funkcjonowanie szkół prowadzących kształcenie na poziomie podstawowym, średnim, kształcenie dorosłych i sprawy kadrowe odpowiadają gminy. Przy każdej radzie gminy i hrabstwa powołano komitety zajmujące się sprawami oświaty. Ich głównym zadaniem jest czuwanie nad tym, by szkoły realizowały centralnie określone wytyczne. Gminy wyznaczają plany pracy szkół.
Monitorowaniem i oceną systemu zajmują się poszczególne organy rządowe: Państwowa Agencja ds. Oświaty zajmuje się przedszkolami, szkołami i placówkami kształcenia dorosłych, oprócz monitoringu i oceny, do jej zadań należy również kontrola i nadzór nad tymi placówkami, Szwedzka Państwowa Agencja ds. Rozwoju Szkół wspiera szkoły w celu poprawy jakości i warunków kształcenia, rozwoju kompetencji nauczycieli, stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych w edukacji, odpowiada ponadto za realizację krajowego programu liderów szkolnych, Państwowa Agencja ds. Szkolnictwa Wyższego ma zadania tj. PA ds. Oświaty z tymże na szczeblu szkolnictwa wyższego, zajmuje się także współpracą międzynarodową w dziedzinie szkolnictwa wyższego i udzielaniem studentom informacji.
Państwo nie finansuje szkół bezpośrednio. Jednostki administracji terenowej dysponują środkami na działalność szkolną, przyznając globalnie budżet na potrzeby każdej szkoły. W gestii państwa są "fundusze kompetencyjne", aby wyrównywać różnice między gminami oraz pieniądze na doskonalenie nauczycieli i środki specjalne dla uczniów upośledzonych umysłowo.
W zasadzie wszyscy uczniowie uczęszczają do szkól finansowanych z funduszy publicznych (nauka w szkołach państwowych jest bezpłatna - ani uczniowie, ani ich rodzice nie ponoszą kosztów materiałów dydaktycznych, posiłków w szkole, opieki medycznej, transportu do szkoły itd.,) Coraz większy odsetek uczących się stanowią osoby uczęszczające do placówek prywatnych tzw. szkół niezależnych(6,8%- uczniowie szkół obowiązkowych 11,7% uczniowie szkól średnich II stopnia). Niezależne szkoły są otwarte dla wszystkich, realizują te same programy nauczania i otrzymują dotacje na takich samych zasadach co szkoły prowadzone przez gminy (gminy pokrywają około 80% kosztów ich działalności). Obowiązek szkolny obejmuje dzieci w wieku od 7 do 16 lat, a wszyscy uczniowie w wieku od 16 do 20 lat uczący się w szkole średniej korzystają z państwowego stypendium naukowego. W szkolnictwie wyższym część z kilku prywatnych uczelni (żadna z nich nie ma statusu uniwersytetu) otrzymuje dotacje państwowe na pokrycie kosztów bieżących.
Szkołami zarządzają dyrektorzy. Wszystkie decyzje ważne dla szkoły konsultują oni z uczniami i rodzicami. Prawa uczniów są zagwarantowane w ustawie o kształceniu.
Ustawa o szkolnictwie, aktualne reformy i priorytety w dziedzinie edukacji
1 września 2006 roku weszło w życie rozporządzenie Riksdagu (parlament), które miało za zadanie zapobiec dyskryminacji i nierównemu traktowaniu uczniów. Szwedzka ustawa o szkolnictwie gwarantuje dzieciom i młodzieży dostęp do edukacji na równych prawach. Legislacja walczyć ma z przejawami dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie etniczne, religię, przekonania, orientację seksualną, stopień niepełnosprawności, miejsce zamieszkania, warunki ekonomiczne czy socjalne. Ustawa precyzuje, iż edukacja powinna "wyposażyć uczniów w wiedzę i zdolności, odbywać się przy współpracy z rodzinami uczniów, dążyć do harmonijnego rozwoju młodych ludzi, aby stali się odpowiedzialnymi członkami społeczeństwa". Uczniów o specjalnych potrzebach otacza się szczególną troską. Ustawa o szkolnictwie zapewnia prawo do kształcenia także i dorosłym.
Poza celami i strategiami przyjętymi przez parlament i rząd, każda gmina może decydować o sposobie prowadzenia szkół. Plan edukacji musi zawierać informacje na temat sposobu finansowania, organizacji i rozwoju nauczania, a także jego oceny. Dyrektor każdej szkoły ma za zadanie sporządzenie planu pracy szkoły w oparciu o cele państwowe, program nauki i plan edukacji. Przy jego tworzeniu dyrektorzy zobowiązani są do współpracy z nauczycielami i innymi pracownikami.
Zadaniem Skolverket (Szwedzkie Ministerstwo Edukacji) jest rozwijanie, ocenianie, sprawdzanie i nadzór nad państwowymi szkołami w Szwecji. Co trzy lata Skolverket musi przedstawić parlamentowi i rządowi całościowy raport o szwedzkim szkolnictwie. Raport ten jest podstawą krajowego planu rozwoju szkolnictwa. Równolegle Skolverket nadzoruje respektowanie praw każdego ucznia i przestrzeganie postanowień ustawy o szkolnictwie.
Ostatnimi laty w dziedzinie edukacji prowadzona jest aktywna polityka reform, wzrosła liczba osób przyjmowanych na studia, na oświatę dorosłych przyznano dodatkowe środki. Służyć to ma programowi „uczenia się przez całe życie”. Jakość kształcenia podnosi się obecnie na wszystkich poziomach kształcenia, służą temu wprowadzone przez rząd standardy oceniania, które posłużą Szwedzkiej Państwowej Agencji ds. Oświaty do przygotowania raportów w tej sprawie.
Rok szkolny w Szwecji zaczyna się zazwyczaj pod koniec sierpnia i kończy na początku czerwca, łącznie trwa około 40 tygodni. Dzieli się na dwa semestry. Dokładne terminy rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego ustalają gminy. Tydzień nauki jest pięciodniowy. Najdłuższe ferie podczas roku przypadają na Boże Narodzenie. Nauka religii prowadzone jest w szkołach.
Wychowanie przedszkolne
Mimo, iż edukacja przedszkolna w Szwecji nie jest obowiązkowa, gminy muszą zapewnić opiekę dla wszystkich dzieci, których rodzice pracują lub uczą się - co najmniej 3 godziny dziennie / 15 godzin tygodniowo bezpłatnej nauki.. System jest bardzo elastyczny i różnorodny. Gminy mają obowiązek zorganizowania zajęć przedszkolnych dla wszystkich dzieci w wieku od 1 roku życia do rozpoczęcia szkoły i to w jak najmniejszej odległości od miejsca zamieszkania dziecka. Realizacja tego uzależniona jest od warunków lokalnych.
Förskolan, czyli system opieki nad dzieckiem, które nie rozpoczęło nauki w szkole, w ramach tego systemu dostępne są 3 typy placówek. Placówkami sprawującymi opiekę nad dzieckiem mogą być: förskolan - ośrodki całodzienne (czynne przez cały rok pięć dni w tygodniu od 6.30 do 18.00, czasowo dostosowane do potrzeb rodziców i dzieci), Öppen förskolan - otwarte placówki przedszkolne(w tych ośrodkach na zajęciach dzieciom towarzyszą rodzice lub dorośli opiekunowie, czas i częstotliwość leży w gestii uczestniczących w zajęciach, nie trzeba się na nie dodatkowo zapisywać). Dziećmi zajmują się także we własnych domach opiekunki rodzinne, zatrudniane przez gminy - Familjedaghem, mogą one współpracować w grupach: uczą/zajmują się dziećmi w wieku 1-12, (najczęściej jednak 1-5).
Dla dzieci, które rozpoczęły naukę w szkole przeznaczone są również 3 typy opieki: Fritidshem - ośrodki wypoczynku dla dzieci od 6 do 12 lat (czynne po zakończeniu zajęć lekcyjnych oraz w czasie wakacji), familjedaghem, Öppen fritidsverksamhem - otwarte ośrodki w których spędzają wolny czas, ponieważ nie uczęszczają do ośrodków innego typu (przeznaczone dla dzieci w wieku 10-12 lat, dzieci mogą przychodzić bez opiekunów).
Förskolenklass - klasa zerowa, jest nieobowiązkową klasą przedszkolną, przeznaczoną dla dzieci w wieku 6 lat. Za zadanie ma przygotowanie dzieci do podjęcia nauki w szkole podstawowej, często organizowana jest przy szkole podstawowej (wspólny dyrektor).
W programie placówek przedszkolnych są zajęcia kulturalne, przyrodnicze, przygotowujące do życia w społeczeństwie. Bardzo ściśle współpracują one z rodzicami, którzy często uczestniczą w zajęciach
tabela
wiek |
odsetek dzieci nieobjętych obowiązkową edukacją przedszkolną |
1-3 |
74,4% |
4-5 |
96,1% |
6(klasa zerowa) |
94,6% |
Szkolnictwo obowiązkowe Szkoła obowiązkowa - Grundskola (szkoła podstawowa i średnia I stopnia)
Nakazana jest prawem i bezpłatna. Od roku 1995/96 szkolnictwo obowiązkowe przechodzi gruntowną reformę programową. Szkoła jest obowiązkowa dla dzieci pomiędzy siódmym a szesnastym rokiem życia, ale wiek rozpoczęcia jest elastyczny - 6, 7 lub 8 lat (6, 8 - na życzenie rodziców). Wiek dzieci waha się w zależności od rodzaju Grundskolan, ale najczęściej wynosi 6/7 -15/16 lat. Obejmuje dziewięcioletnią szkołę podstawową, Saamigrundskolan - szkołę dla Lapończyków z północnej Szwecji (nauka w tej szkole trwa 6 lat, później realizowany jest program tj. w 9- letniej Grundskolan), specialskolan - szkołę specjalną (dla dzieci z wadami wzroku, słuchu lub mowy, trwa 10lat) i obligatoriska särskolan - szkołę dla dzieci upośledzonych umysłowo (9 -10 lat).
Lapońskie dzieci mają prawo do edukacji podkreślającej ich pochodzenie. Obejmuje ona pierwszych sześć lat szkoły podstawowej. Szkoła specjalna przygotowuje dzieci z wadami wzroku i słuchu oraz dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym. Obowiązkowa szkoła dla upośledzonych umysłowo składa się ze szkoły podstawowej i szkoły przygotowującej do życia.
Określono minimalną liczbę godzin, jaka powinna być przeznaczona na nauczanie poszczególnych przedmiotów. Władze gminy mogą przyjąć minimalną lub rozszerzoną wersję programu. Uczniowie mają zajęcia m.in. z wychowania artystycznego, gospodarstwa domowego, języka angielskiego, drugiego języka obcego (gmina może włączyć także trzeci język obcy), higieny i wychowania dziecka, odbywają staże w zakładach pracy oraz mają przedmioty wybierane przez gminę.
Ewaluacja opiera się na wyznaczeniu katalogu umiejętności, jakie musi posiadać uczeń na określoną ocenę. Stopnie końcowe, respektowane w całym kraju, są wystawiane w ósmym roku nauki. Porównywalność ocen mają zapewnić krajowe testy osiągnięć. Wszystkie szkoły przeprowadzają testy czytania, pisania i rachowania pod koniec drugiej klasy; testy z języka szwedzkiego, angielskiego i matematyki pod koniec piątej i dziewiątej klasy. Po dziewięciu latach nauki uczniowie otrzymują świadectwo ukończenia szkoły, na którym podane są wyniki ze wszystkich przedmiotów oraz wyniki testów państwowych. Na tym etapie edukacji skala ocen jest trzystopniowa: zaliczony (G), zaliczony z wyróżnieniem (VG) lub zaliczony ze specjalnym wyróżnieniem (MVG). Każdy absolwent szkoły podstawowej ma prawo kontynuowania nauki w wybranej przez siebie szkole średniej (gymnasienskolan).
Szkolnictwo nadobowiązkowe
Gymnasienskolan - szkoła średnia II stopnia
Podobnie jak szkolnictwo obowiązkowe, także szkoły średnie (gymnasienskolan) przechodzą gruntowną reformę programową. Mimo, że nauka w Gymnasienskolan nie jest obowiązkowa, to około 97% absolwentów szkół podstawowych zapisuje się do niej. Świadectwo ukończenia szkoły obowiązkowej umożliwia kontynuację nauki, ale od 1998 roku z języka szwedzkiego, angielskiego i matematyki trzeba mieć oceny co najmniej zaliczające z wyróżnieniem (VG).
Szkolnictwo średnie 2 stopnia ma jednolitą strukturę , nurty ogólny i zawodowy stanowią 2 ścieżki w ramach systemu Gymnasienskolan. Szkoły oferują 17 profili, z czego 14 jest związanych z przygotowaniem do zawodu, a 3 przygotowuje do studiów uniwersyteckich. Nauka trwa zasadniczo trzy lata. Gminy mogą tworzyć własne specjalności, odpowiadające potrzebom lokalnym, muszą jednak zapewnić uczniom profile jakie oni będą chcieli wybrać. Profile ogólnokrajowe to m.in. handel i zarządzanie, budownictwo, inżynieria elektryczna, żywienie, rzemiosło, opieka zdrowotna.
Wszystkie programy zawierają osiem przedmiotów ogólnokształcących obowiązkowych dla wszystkich profili. Są to: język szwedzki (lub szwedzki jako drugi język), język angielski, wychowanie obywatelskie, studia religijne, wychowanie fizyczne z edukacją zdrowotną, wychowanie artystyczne, matematyka i przedmioty przyrodnicze (na nie przeznaczona jest ok.1/3 łącznego czasu) oraz elementy orientacji zawodowej- przedmioty specjalistyczne - 15% czasu nauki przeznacza się na szkolenia praktyczne w przedsiębiorstwie. Szkoły mają dużą autonomię w opracowaniu programów pracy i siatki godzin lekcyjnych. Dzięki daleko idącej indywidualizacji na tym szczeblu edukacji, uczniowie, którzy chcą zdobyć wykształcenie nie ujęte w ogólnokrajowym spisie profili, mogą podjąć naukę według specjalnego programu opracowanego wraz ze szkołą. Ich czas nauki także nie musi trwać trzy lata - może zostać skrócony lub przedłużony - w zależności od pracowitości, zdolności, przyjętego programu. Ta indywidualizacja programu pomaga również uczniom mającym trudności z nauką w szkole średniej - pozwala na nadrobienie braków i kontynuowanie nauki zgodnie z programem.
Każdy uczeń musi w ciągu trzech lat nauki uczestniczyć w określonej liczbie godzin lekcyjnych i zdobyć określoną liczbę punktów, zaliczając zajęcia obowiązkowe, profilowe oraz zajęcia wybrane indywidualnie, wśród których mogą być zajęcia z innych profili. Każdy cykl zajęć kończy się zaliczeniem, którego wynik podany jest na świadectwie. Te oceny nie są wystawiane dla każdego przedmiotu lub za każdy semestr, lecz na końcu cyklu. Do trzystopniowej skali ocen ze szkoły podstawowej (zaliczony, zaliczony z wyróżnieniem, zaliczony ze szczególnym wyróżnieniem) dochodzi ocena IG - nie zaliczony. Kryteria przyznawania ocen i testy opracowane są centralnie. Uczeń, który nie zaliczył jakiegoś kursu, może go powtórzyć lub zdać egzamin kończący. Świadectwo ukończenia nauki zawiera oceny ze wszystkich cykli kształcenia. Warunkiem jego otrzymania jest zadanie testów z języka szwedzkiego, angielskiego i matematyki. Szkołę średnią kończy około 73% szwedzkiej młodzieży.
Edukacja dorosłych - komvux.
Młodzi ludzie mają prawo uczęszczać do szkoły średniej do ukończenia dwudziestego roku życia. Potem mogą wybierać pomiędzy różnymi formami szkolnictwa dla dorosłych zapewnianego przez gminy (komvux). Program ten łączy edukację nawiązującą do szkoły podstawowej z edukacją nadobowiązkową, opierającą się na kursach prowadzonych przez szkoły średnie.
System kształcenia dla dorosłych obejmuje w Szwecji następujące elementy: 1) edukacja państwowa dla dorosłych - kształcenie na odległość, Svenska för invandare - Sfi nauka języka szwedzkiego dla imigrantów (ma na celu naukę języka i zapoznanie ze szwedzkim społeczeństwem, władza lokalna musi obowiązkowo zaoferować Sfi wszystkim nowo przybyłym dorosłym imigrantom, to nauczanie może przybierać różne formy w zależności od gminy), kształcenie prowadzone dla dorosłych przez gminy(komvux) i Särvux -kształcenie prowadzone przez gminy dla dorosłych z upośledzeniami utrudniającymi naukę 2) policealne kształcenie zawodowe, które obejmuje kształcenie zawodowe na poziomie zaawansowanym(KY), prowadzone przez szkoły kształcenie uzupełniające oraz różne formy szkolenia zawodowego zgodnie z potrzebami rynku pracy, tego rodzaju kształcenie prowadzone jest również przez gminne placówki kształcenia dorosłych 3) Folkbildning - edukacja powszechna, do której zaliczają się „uniwersytety ludowe”, folkhögskolor - powszechne szkoły średnie prowadzące edukację podstawową i policealne szkoły zawodowe.
W celu realizacji koncepcji uczenia się przez całe życie wdrożone zostały następujące elementy:
1) Program kształcenia dorosłych
2) Kształcenie zawodowe na poziomie zaawansowanym
3) Walidacja wiedzy i umiejętności dorosłych (procedura identyfikacji aktualnego poziomu wiedzy, umiejętności i kompetencji danej osoby oraz opisywania ich w przejrzysty i usystematyzowany sposób, aby pracodawcy i placówki edukacyjne mogły bez problemów odpowiednio je zakwalifikować i uznać).
4) Kształcenie na odległość dla dorosłych. Państwowe szkoły dla dorosłych (SSV) uzupełniają wykształcenie dorosłych, którzy nie mogą pobierać nauki w miejscu zamieszkania. Część nauki przebiega w formie zaocznej, korespondencyjnej. Dodatkowo, w regularnych odstępach czasu, uczniowie dojeżdżają do SSV na konsultacje. Państwowe szkoły dla dorosłych znajdują się w Norrköping i Härnosand.
Szkoły wyższe: uniwersytety - univwrsitet i kolegia uniwersyteckie - högskolan.
Zapewnienie każdemu człowiekowi możliwości powrotu do systemu edukacji w dowolnym momencie życia jest fundamentalną zasadą szwedzkiego systemu edukacji, szczególnie ważna jest dostępność geograficzna, w niektórych ośrodkach możliwe jest kształcenie na odległość - poprzez kursy korespondencyjne(w 1999r. utworzono Szwedzki Instytut Kształcenia na Odległość). Innym programem, wprowadzonym w ostatnich latach jest projekt dotyczący kształcenia zawodowego na szczeblu policealnym.
Warunkiem przyjęcia na studia (osiągające pierwszy dyplom) jest spełnienie kryteriów formalnych np. dotyczące świadectwa ukończenia gymnasienskolan oraz bardzo dobra znajomość języka angielskiego lub doświadczenie zawodowe. W ogólnych ramach uczelnie same decydują o przyjęciu na studia - przy selekcji na kierunki uniwersyteckie bierze się pod uwagę osiągnięcia szkolne, wyniki ogólnokrajowego testu przydatności uniwersyteckiej (wspólnego dla wszystkich kandydatów; jego wyniki są ważne przez pięć lat) i wyniki testu specjalistycznego organizowanego przez daną uczelnię. Praktycznie we wszystkich uczelniach(państwowych i przez nie dotowanych) nauka jest bezpłatna. Pomoc materialną od władz centralnych otrzymują wszyscy, którzy jej potrzebują, aby opłacać swoje studia. Przyznawana jest studentom dziennym i uczącym się w niepełnym wymiarze godzin i stanowi połączenie bezzwrotnego stypendium i większej pożyczki, podlegającej zwrotowi. Ponad 30% wszystkich uczniów podejmuje dalszą edukację w ciągu trzech lat po ukończeniu szkoły średniej. W Szwecji działa 6 uniwersytetów, 15 szkół wyższych, liczne jednowydziałowe instytuty, 7 szkół artystycznych.
Studia prowadzone do pierwszego dyplomu kończą się uzyskaniem przez studenta jednym z dwóch rodzajów tytułów: ogólnego (3 rodzaje) lub zawodowego(ok. 50 rodzajów). Tytuły ogólne: dyplom/dyplomowany (po 2 latach studiów), licencjat/inżynier (po studiach 3-letnich), magister(po czteroletnich studiach jednolitych). Tytuły zawodowe wydawane są po różnych okresach: od 2- 5,5 lat.
Bibliografia:
Bykowska A., System nauczania w Szwecji [w:] http://www.liceum.pl/zagranica/szwecja/szwecja.php3
Kołaczek B., Systemy edukacyjne. Analiza porównawcza, opracowania PBZ, z. 15 IPS UW i IPiSS, Warszawa 1999.
http://www.codn.edu.pl/o_codn/doc/edukacjaweuropie.pdf
Opracowanie: Szwedzkie Biuro Eurydice w http://www.socrates.org.pl/socrates2/attach/eurydice/fisze/szwecja.pdf
http://skolnet.skolverket.se/polopoly/utbsys-eng/ - strona Szwedzkiego Ministerstwa Edukacji Narodowej
Szwedzki system szkół państwowych obejmuje szkołę obowiązkową i różne rodzaje nauki nadobowiązkowej. Obowiązkowa jest nauka w szkole podstawowej, w tym szkole dla Lapończyków z północnej Szwecji i szkole specjalnej (dla dzieci z wadami wzroku, słuchu lub mowy). Szkoła ponadobowiązkowa obejmuje szkołę średnią i edukację dorosłych organizowaną przez gminę.
Józef Oleksyszyn „System boloński - Szansa na ucieczkę do przodu.”
Bykowska A., System nauczania w Szwecji [w:] http://www.liceum.pl/zagranica/szwecja/szwecja.php3
http://www.socrates.org.pl/socrates2/attach/eurydice/fisze/szwecja.pdf
7